قوای انتظامی: تفاوت میان نسخه‌ها

بررسی تاریخ ایران پیش و پس از [[اسلام]] نشان می‌دهد همواره نهادهایی متصدی برقراری نظم در داخل شهرها بوده‌اند. در ایران باستان برای نخستین بار، کوروش هخامنشی نهادهای انتظامی پایه‌ریزی کرد و داریوش هخامنشی آن را گسترش داد. در دوره اشکانیان نیز از افراد پیاده‌نظام جهت برقراری نظم داخلی استفاده می‌شد.<ref>تهرانی شفق، نیروی انتظامی سه هزارساله ایران (از زمکان مادها تا امروز)، ۴۱ و ۴۸.</ref> پس از ظهور اسلام و استقرار حکومت به دست [[پیامبر اکرم(ص)]] در [[مدینه]]، افرادی به صورت داوطلبانه به حراست از شهر می‌پرداختند.<ref>کتانی، نظام اداری مسلمانان در صدر اسلام، ۱۴۱.</ref> انتخاب افرادی برای جلوگیری از هرج و مرج و حراست شهر در [[دوران خلفا]] نیز ادامه پیدا کرد که می‌توان به انتخاب افرادی به عنوان «ربیئة القوم» برای رسیدگی به امور شهرها و قبایل در روز و افرادی به نام «[[امیر الحاج]]» برای رسیدگی به امور مردم خصوصاً حاجی‌ها در شب اشاره کرد.<ref>کتانی، نظام اداری مسلمانان در صدر اسلام، ۱۴۳.</ref> در زمان [[امیرالمؤمنین علی(ع)]] نیز تشکیلاتی به نام شرطة الخمیس ایجاد گردید.<ref>علیاری تبریزی، بهجة الامال فی شرح زبدة المقال، ۲/۳۵۰.</ref> این افراد یاران خاص حضرت بودند که مأموریت‌های ویژه به آنان واگذار می‌شد.<ref>کلینی، الکافی، ۴/۱۸۲.</ref> بعدها برای حفظ امنیت شهرها در حوزه اخلاقی و شرعی، حاکمان افرادی را به نام محتسب انتخاب می‌کردند<ref>ماوردی، الاحکام السلطانیة و الولایات الدینیه، ۲۴۰–۲۵۸.</ref> که موظف بودند دربارهٔ منکرات و اعمال خلاف به جستجو بپردازند، مرتکبان را [[تعزیرات|تعزیر]] و تأدیب کنند و مردم را به حفظ مصالح شهر وادار سازند.<ref>ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱/۲۸۰–۲۸۲.</ref>

در ایران عهد [[صفویه]]، «دیوان‌بیگی»، به عنوان عالی‌ترین مرجع برقراری نظم و [[امنیت]] داخلی به‌شمار می‌رفت.<ref>سیوری، در باب صفویان، ۱۷۲.</ref> در سلسله [[قاجاریه]] و عهد ناصری بود که مقدمات تأسیس پلیس شهری یا همان «شهربانی» و نیز «ژاندارمری» یا پلیس مرزی و روستایی فراهم شد. در زمان صدارت میرزامحمدتقی‌خان امیرکبیر، قراول‌خانه‌هایی در محله‌های مختلف تأسیس شد که با نصب شخصی به نام کلانتر در رأس آن، وظیفه تأمین امنیت را بر عهده داشتند. این مجموعه در دوره صدارت میرزاحسین‌خان سپهسالار (۱۲۰۷–۱۲۶۰ق) «نظمیه» نام گرفت.<ref>تهرانی شفق، نیروی انتظامی سه هزارساله ایران (از زمکان مادها تا امروز)، ۸۰.</ref> در سال ۱۲۵۵، در سفر دوم ناصرالدین‌شاه به [[اروپا]]، «کنت دومونت فرت» برای تأسیس اداره پلیس مدرن از اتریش به [[ایران]] آورده شد.<ref>محبوبی اردکانی، تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، ۲/۱۳۹.</ref> تأسیس ژاندارمری نیز به سال‌هایی بر می‌گردد که مورگان شوستر آمریکایی برای سامان‌دادن به امور مالی به ایران آمده بود. وی ژاندارمری خزانه را جهت وصول مطالبات دولت از ملاکان تشکیل داد که زیربنای تشکیل ژاندارمری دولتی در ایران در سال ۱۲۹۰، به دست افسران سوئدی گردید.<ref>عاقلی، رضاشاه و قشون متحدالشکل، ۹۸.</ref> نظمیه و دیگر قوای انتظامی در دوره [[رضاشاه پهلوی]]، دچار تحولات بسیاری شدند.

در کودتای ۱۲۹۹ رضاخان میرپنج، با اعلام [[حکومت‌نظامی]] اداره نظمیه تابع دستورهای حاکم نظامی قرار گرفت و در سال ۱۳۰۲، با جداشدن از وزارت داخله، زیرمجموعه وزارت جنگ واقع شد.<ref>تهرانی شفق، نیروی انتظامی سه هزارساله ایران (از زمکان مادها تا امروز)، ۱۱۱–۱۱۲.</ref> در این مقطع «نظمیه» با تأسیس واحدی به نام امور سیاسی، حرکات و رفتارهای هیئت حاکم قاجار و مقامات دربار احمدشاه را زیر نظر گرفت و اطلاعات لازم را به رضاخان گزارش می‌داد.<ref>یاحسینی، ابوعطا و گریه جلاد، ۱۵.</ref> پس از آن، تشکیلات نظمیه به دست سرلشکر آیرم به گونه‌ای سازماندهی شد که [[تجسس]] و خبرچینی را به مجموعه وظایف خود اضافه کرد.<ref>معتضد، پلیس سیاسی عصر بیست‌ساله، ۱/۱۴۹.</ref> گسترش دامنه اقدامات نظمیه که بعداً شهربانی نام گرفت، به فعالیت‌های ضد براندازی و ضد [[جاسوسی]] به همراه اقتدار فردی رضاشاه، امنیت داخلی را بر پایه ترس و وحشت استوار کرد.<ref>فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ۱/۳۸۱.</ref> پس از برکناری وی و جانشینی فرزندش [[محمدرضا پهلوی]] در شهریور ۱۳۲۰، شهربانی، قدرت و اعتبار پیشین خود را از دست داد.<ref>طلوعی، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ۲/۹۸۱.</ref>

به‌تدریج با افزایش جمعیت و به دنبال آن افزایش درگیری‌ها و تزاحمات اجتماعی، در سال ۱۳۲۹ در کلانتری‌ها، شعبه‌هایی به نام «آگاهی» به وجود آمد که در کنار تأسیس اداره تشخیص هویت، مأموریت کشف جرم و بازداشت مجرم به آنها واگذار شد و به‌تدریج کلانتری‌های آگاهی در قسمت‌های مختلف شهر مستقر شدند.<ref>تهرانی شفق، نیروی انتظامی سه هزارساله ایران (از زمکان مادها تا امروز)، ۱۲۲.</ref> از آنجاکه محمدرضا پهلوی همانند پدرش پایه [[قدرت]] خود را بر [[قوای مسلح|نیروهای مسلح]] بنا نهاده بود، رویه پدر را انتخاب و توجه زیادی به ژاندارمری و شهربانی نشان می‌داد که در این میان ژاندارمری از اهمیت بیشتری برخوردار بود؛ زیرا آن را بازوی ارتش می‌دانست<ref>فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ۱/۴۸۳.</ref> و از آن در نقاط غیر شهری برای حفاظت از مرزها، فرونشاندن شورش [[عشایر]] و مناطق قبیله‌نشین و اجرای عملیات علیه گروه‌های چریکی استفاده می‌کرد.<ref>گازیوروسکی، سیاست خارجی آمریکا و شاه، ۳۱۹.</ref> شهربانی نیز مسئول حفظ نظم در مناطق شهری، تحقیقات جنایی و کنترل فعالیت خارجیان بود.<ref>شایسته‌پور، قدرت سرکوب رژیم پهلوی و انقلاب اسلامی، ۶۴.</ref> این واحد نظامی تا پیش از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، مسئول حفظ نظم و امنیت در مناطق شهری و عمدتاً مجری قانون در سطح عادی به حساب می‌آمد؛<ref>گازیوروسکی، سیاست خارجی آمریکا و شاه، ۳۱۹.</ref> اما پس از آن، دست‌کم در بعد امنیتی تا حد زیادی تحت‌الشعاع واحدهای [[سازمان اطلاعات و امنیت کشور]] (ساواک) قرار گرفت.<ref>شایسته‌پور، قدرت سرکوب رژیم پهلوی و انقلاب اسلامی، ۶۵.</ref> رژیم پهلوی در سال‌های ۱۳۲۲–۱۳۵۷ آشکارا از الگوی حفظ ثبات از راه سرکوب و زور استفاده می‌کرد<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۴۶۱.</ref> و ابزار مهم شکل‌گیری این خفقان، نیروهای انتظامی بودند.<ref>شایسته‌پور، قدرت سرکوب رژیم پهلوی و انقلاب اسلامی، ۶۴–۶۵.</ref>

آنچه در سخنان [[امام‌خمینی]] در وصف نیروهای انتظامی در دوره [[حکومت پهلوی]] برجسته است، همراهی و همدستی آنان با رژیم برای سرکوب مردم و تداوم فضای خفقان آن زمان است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۳۵۳–۳۵۴ و ۱۶/۳۴۰.</ref> آنان در آن دوره مأمور کشتار مردم بودند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۲۲۹.</ref> و از طریق مأموران خود، به مخوف‌ترین شکل بر مردم حکومت و در حقیقت اعمال زور می‌کردند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۲۷۱–۲۷۲ و ۴۱۹.</ref> ایشان پلیس زمان پهلوی را پلیس طاغوت و در خدمت آن می‌دانست و معتقد بود نه مردم خود را از پلیس می‌دانستند، نه پلیس خود را از ملت؛ تنها چیزی که میان [[مردم|ملت]] و پلیس حاکم بود، ترس و بی‌اعتمادی از هر دو سو بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۸/۳۸۱ و ۹/۱۳۸–۱۳۹ و ۱۴۴–۱۴۵.</ref> از نگاه ایشان، نیروهای انتظامی غالباً نیرو و ابزارِ در خدمت قدرتمندان و قلدران داخلی و خارجی بودند و برای حفظ منافع آنان، منفعت عموم ملت را نادیده می‌گرفتند؛ چنین نیرویی برای حفظ منافع دیگران، مجبور به خیانت است و خیانتکار از ملت می‌ترسد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۲۱۵ و ۱۶/۳۴۰–۳۴۱.</ref> ایشان همچنین به استفاده ابزاری رژیم پهلوی از این نیروها برای حمله به مراکز دین و دانش اشاره کرده و حمله نیروهای انتظامی و ساواک به طلاب [[فیضیه]] و دانشجویان را از این دست می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۱۱؛ ۳/۳۰۸ و ۴/۳۰۸.</ref> ایشان با وجود اعتراض کلی به عملکرد نیروهای انتظامی در رژیم پهلوی، افسران و مقامات عالی‌رتبه ارتش، شهربانی و ژاندارمری را نصیحت می‌کرد تا با رویگردانی از حکومت طاغوت، به آغوش ملت بازگردند و از اطاعت بی‌چون‌وچرا از پهلوی و کشتار و قتل‌عام مردم برحذر باشند که حاصل آن چیزی جز بدنامی و ننگ برای آنان نیست؛<ref>۳/۴۴۲ و ۴/۳۱۰.</ref> زیرا اطاعت از [[طاغوت]]، برخلاف [[قرآن]]، [[پیامبر اکرم(ص)]] و مصلحت ملت و حرام است.<ref>۴/۳۱۰ و ۵/۳۵۰–۳۵۱.</ref>

پس از پیروزی انقلاب اسلامی که بسیاری از فرماندهان اصلی انتظامی و نظامی [[رژیم پهلوی]] بازنشسته شدند،<ref>کیهان، روزنامه، ۱.</ref> حفظ و اداره مراکز نظامی و انتظامی به دست مردم افتاد و به دستور [[امام‌خمینی]] انتظامات شهری در [[مسجد|مساجد]] تحت [[نظارت]] روحانیان قرار گرفت که سنگ بنای [[کمیته انقلاب اسلامی]] بود.<ref>مهدوی کنی، خاطرات آیت‌الله مهدوی کنی، ۲۲۴–۲۲۵.</ref> این کمیته با وظایف مبارزه با منکرات، کنترل اغتشاشات، مبارزه با مواد مخدر و رسیدگی به امر اماکن و از سوی دیگر، شهربانی نیز با معاونت‌های اداری، انتظامی، اطلاعاتی، لجستیکی و معاونت طرح و آموزش، هر کدام به‌طور موازی در امنیت شهری انجام وظیفه می‌کردند.<ref>تهرانی شفق، نیروی انتظامی سه هزارساله ایران (از زمکان مادها تا امروز)، ۱۲۷.</ref>

امام‌خمینی افزون بر اینکه وظایف نیروهای انتظامی را از جنس ملی می‌دانست، آن را تکلیفی الهی و اسلامی برمی‌شمرد و آنان را سربازان [[امام زمان(ع)]] و [[اسلام]] خطاب می‌کرد که در نزد [[خداوند]] از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۴۴۷ و ۱۲/۲۹۵.</ref> ایشان بر این باور بود که شغل نظامی و انتظامی، به دلیل خدمتگزاریِ این نیروها به دین اسلام و حفاظت از سرزمین اسلامی، [[عبادت]] است و چنان‌چه در این مسیر کشته شوند، [[شهید]] به‌شمار خواهند رفت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۲/۲۸۷.</ref> ایشان قوای انتظامی را که حافظ منافع و استقلال کشور و بازوان قدرتمند [[نظام جمهوری اسلامی ایران|جمهوری اسلامی]] در برقراری [[امنیت]] و آرامش برای کشور و ملت هستند، به‌منزله ستون فقرات ملت می‌شمرد که باید مورد توجه خاص ملت، [[دولت جمهوری اسلامی ایران|دولت]] و [[مجلس]] باشند؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۳۸۴، ۱۱/۴۸۶–۴۸۷ و ۲۱/۴۳۱.</ref> زیرا قوای مسلح از آسیب‌پذیرترین نیروهای کشورند که در صورت نفوذ فرماندهان فاسد در آن یا به واسطه وسوسه توطئه‌گران، [[استقلال]] و آزادی کشور و ملت در خطر قرار می‌گیرد؛ حال آنکه حضور نیروهای متعهد در رأس [[قوای مسلح|نیروهای مسلح]]، به دشمنان، فرصت سودجویی و توطئه نمی‌دهد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۴۳۱.</ref> ایشان با قدردانی از فداکاری نیروهای انتظامی در سال‌های انقلاب و جنگ که امنیت و آرامش را به خانواده‌ها بخشید و توطئه‌های داخلی و خارجی را ناکام گذاشت، به آنان نصیحت کرد همچنان در برابر بازیگران سیاسی هوشیار باشند و قدمی در جهت خلاف آنچه [[قانون]] برای آنان تعیین کرده، مانند شرکت در فعالیت‌های [[حزب و تشکل|حزبی]] و سیاسی، برندارند که بی‌شک به تباهی کشیده می‌شوند و در صورت تخلف، دولت و [[مجلس شورای اسلامی]] وظیفه دارند از قدم اول و با قاطعیت جلوگیری کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۴۳۲.</ref>

اصول ۳، ۹، ۱۴۳ و ۱۵۰ [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران]] برای نیروهای مسلح ازجمله قوای انتظامی، وظایفی مانند دفاع از حاکمیت ملی، [[وحدت]]، [[استقلال]] و حفظ تمامیت ارضی در مقابل [[اجانب|بیگانگان]] را برشمرده است. بر اساس ماده ۱ قانون نیروی انتظامی در [[ایران]]، استقرار نظم و امنیت و تأمین آسایش عمومی و فردی و نگهبانی و پاسداری از دستاوردهای انقلاب اسلامی در قلمرو کشور جمهوری اسلامی ایران وظیفه نیروهای انتظامی است.<ref>فارسی، فرهنگ واژه‌های انقلاب اسلامی، ۷۸۳.</ref>

# مقبولیت عمومی: به باور امام‌خمینی، مقبولیت و داشتن پایگاه مردمی باعث تقویت جایگاه قوای انتظامی و آسیب‌ناپذیری آن خواهد شد. قدرت هرچه بزرگ باشد، بدون پشتوانه و حمایت مردمی، نابود خواهد شد و این پشتوانه نیز تنها با همراهی و احساس خدمتگزاری و تواضع در مقابل مردم به دست می‌آید؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۷/۵۱۱ و ۱۴/۵۰۲.</ref> به این ترتیب قدم نخست در ایجاد زبان مفاهمه و اعتماد میان مردم و نیروهای انتظامی، احساس [[امنیت]] و [[عدالت اجتماعی|عدالت]] ملت از سوی این نیروها است<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۷/۵۱۲.</ref> و بخش مهمی از بقا و ثبات حکومت مدیون این اعتماد است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۷/۵۲۸–۵۲۹.</ref>

# برخورداری از مکارم اخلاقی: در نگاه امام‌خمینی روحیه ازخودگذشتگی، آمادگی برای ایثار و داشتن روحیه انقلابی در میدان مقابله با تهدیدات و توطئه‌های گوناگون، وجود روحیه فداکاری و [[شجاعت]]،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۳۸۴–۳۸۵ و ۱۳/۲۱۱، ۳۳۳.</ref> به همراه [[اخلاص|خلوص نیت]]، [[ایمان]] و عزم استوار،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۶/۲۴۹.</ref> از مهم‌ترین ویژگی‌هایی است که قوای انتظامی در حکومت اسلامی باید داشته باشند.

# حفظ وحدت کلمه: امام‌خمینی به قوای انتظامی همواره توصیه می‌کرد میان خودشان، برادری، وحدت کلمه و سلسله‌مراتب را حفظ کنند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۳۴.</ref> و بکوشند نفاق‌افکنان در آنان اجازه رخنه پیدا نکنند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۴۰۸.</ref> و در عین شناخت بازی‌های سیاسی، خودشان را از این بازی‌ها به دور نگهدارند؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۴۳۲.</ref> زیرا پایه این نیروها با ورود به [[حزب و تشکل|احزاب]] و گروه‌های سیاسی، متزلزل خواهد شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۶/۲۰۳.</ref> ایشان همچنین به قوای مسلح، لزوم آگاهی از خطرهای ناشی از نفوذ شایعات [[دشمن]] را توصیه می‌کرد؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۱/۴۱۶.</ref> زیرا در صورت [[غفلت]]، این [[شایعه|شایعه‌پراکنی‌ها]] در راستای تضعیف قوای مسلح<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۱/۴۳۶–۴۳۷.</ref> و ایجاد جدایی میان قوای انتظامی و ملت<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۲۸–۲۹.</ref> عمل خواهد کرد.{{ببینید|قوای مسلح}}

 

* [[قوای مسلح]]

* راضیه مهرابی کوشکی، [https://books.khomeini.ir/books/10008/281/ قوای انتظامی]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۸، ص۲۸۱–۲۸۸.

[[رده:مقاله‌های تأییدشده]]

[[رده:مقاله‌های جلد هشتم دانشنامه امام‌خمینی]]

[[رده:مقاله‌های دارای شناسه]]