مرزنشینان: تفاوت میان نسخه‌ها

'''مَرزنشینان''' نقش و مسئولیت ایرانیان ساکن در مناطق مرزی کشور.

ایجاد خطوط مرزی در ایران، مانند بسیاری از پدیده‌های نو، در پیوند با قدرت‌های خارجی و اقتباس از آنان شکل گرفته‌است <ref>تکمیل همایون، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، ۱۲-۱۴.</ref>  ساختار جغرافیای انسانی ایران، از یک هسته مرکزی، همراه با اقلیت‌های قومی، زبانی و مذهبی گوناگون شکل گرفته‌است. این خصوصیت با تنوع مرزهای کوهستانی، کویری، آبی و خاکی، چشم‌انداز مرزهای سیاسی ایران را مشخص می‌کند. همین امر موجب شده که گاهی در مناطق مرزی، گروه‌هایی خواهان خودمختاری یا جدایی از ایران شوند و این مسئله، حساسیت مرز و مرزنشینی را در ادبیات سیاسی ایران به دنبال داشته‌است.<ref>اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، پیشگفتار.</ref>

مناطق مرزی ایران محل سکونت اقوام ایرانی است.<ref>اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹-۱۹۰.</ref> در استان [[سیستان و بلوچستان]]، قوم بلوچ یکی از اصیل‌ترین اقوام ایرانی سکونت دارند که دنباله آن در ایالت بلوچستان [[پاکستان]] و [[افغانستان]] قرار دارد. در مرزهای مناطق شمالی کشور، ترکمن‌ها<ref>اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹.</ref> و در بخش‌های شمال غربی ایران، آذری‌ها حضور دارند. قوم کُرد نیز در استان‌های آذربایجان غربی، [[کردستان]]، [[کرمانشاه]] و [[ایلام]] و در همسایگی کشورهای [[ترکیه]] و [[عراق]] سکونت دارند. استان‌های جنوبی و جنوب غربی نیز محل سکونت هموطنانی است که با کشورهای جنوب [[خلیج فارس]] و کشور عراق همزبان‌اند و با آنان روابط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مذهبی دارند.<ref>اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹.</ref> حذف واقعیت‌های فرهنگی و اجتماعی در تعیین خط مرزی و توجه‌نکردن به ملاحظات و متغیرهای مؤثر در همگرایی ساکنان مرزی با مناطق مرکزی کشور، آسیب‌پذیری را در بطن و متن مرز و امنیت پایدار مرزی نهاده‌است.<ref>اخباری و نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، ۱۸۹.</ref>

در حوزه مطالعه قدرت دولت‌ها، چند و چون عاملِ سرزمین اهمیت دارد<ref>قوام، اصول سیاست خارجی و سیاست بین‌الملل، ۲۲.</ref> و دولت به معنای امروزین خود، وابسته به سرزمین است.<ref>عالم، بنیادهای علم سیاست، ۱۴۱.</ref> در [[اسلام]] نیز اگرچه عامل اصلی [[وحدت امت]] و [[جامعه اسلامی]]، عقیده است، اما وحدت سرزمین و وجود مرزهای طبیعی و قراردادی نیز معتبر شمرده می‌شود و عناوینی همچون دارالاسلام و دارالکفر با احکام فقهی خاص، مانند شرایط وجوب مهاجرت به دارالاسلام و لزوم اخراج [[کافر ذمی]] از آن، تعریف شده‌است؛<ref>حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۱/۲۷۹ و ۳۰۱؛ نجفی، جواهر الکلام، ۲۱/۳۴ و ۲۷۶؛ مصباح یزدی، اختیارات ولی فقیه در خارج از مرزها، ۸۴.</ref> چنان‌که برخی از مفسران، واژه «رابِطُوا» را در آیه ۲۰۰ سوره آل عمران به معنای مراقبت و پاسداری از مرزها دانسته‌اند و آن را آمادگی و مراقبت همیشگی از مرزها و سرحدات کشورهای اسلامی در مقابل دشمنان تفسیر کرده‌اند.<ref>ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ۵/۲۲۹ ـ ۲۳۰؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۳/۳۰۱.</ref> نیز از نگاه قرآن<ref>نساء، ۹۷؛ انفال، ۷۴.</ref> محیط و سرزمین فاسد و نامساعد نمی‌تواند بهانه مناسبی برای نشناختن حقیقت و ایمان‌نیاوردن شود، بلکه باید از آنجا به محیط مساعد و سرزمین ایمان [[مهاجرت]] کرد.<ref>مطهری، تفسیر نمونه، ۲۳/۵۸۰ ـ ۵۸۱ و ۵۸۹.</ref>

[[پیامبر اکرم(ص)]] و [[ائمه اطهار(ع)]] نیز اهمیت مرزبانی را خاطرنشان کرده‌اند.<ref>شکوری، فقه سیاسی اسلام، ۲/۱۵۲.</ref> پیامبر(ص) یک روز مرزبانی در راه خدا را بهتر از دنیا و آنچه در آن است<ref>متقی هندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ۴/۳۲۶ ـ ۳۲۷.</ref> و برابر با یک ماه عبادت و روزه‌داری شمرده و مرگ در حال حفاظت از مرز را به منزله شهادت در راه خدا دانسته‌است.<ref>نوری، مستدرک الوسائل، ۱۱/۲۸.</ref> [[امام‌سجاد(ع)]] دعای ویژه‌ای برای مرزداران دارد <ref>صحیفه سجادیه، ۱۲۶.</ref> و [[امام‌باقر(ع)]] مرزبانی را وظیفه‌ای همیشگی شمرده و پاداش یاری‌دهنده به مرزبان را بسیار زیاد دانسته‌است.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۵/۲۹ ـ ۳۱.</ref> در برخی [[منابع روایی]]، باب خاصی با عنوان «المرابطه» به مرزبانی اختصاص یافته<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ۶/۱۲۵؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۵/۲۹.</ref> یا احکام مرتبط با آن در دیگر باب‌ها بیان شده‌است.<ref>کلینی، الکافی، ۵/۲۱.</ref> در برخی روایات نیز از واژه مرابطه برای نشان‌دادن جایگاه علما برای مرزبانی فکری و عقیدتی در زمینه ارشاد و هدایت مردم استفاده شده‌است؛<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۲/۵.</ref> همان‌گونه که در بسیاری از متون فقهی احکام مخصوص مرزبانی و جایگاه و اهمیت آن بیان شده و آمادگی مسلمانان برای دفاع از مرزهای کشورهای اسلامی، مستحب مؤکد<ref>حلی، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۱/۲۸۰.</ref> و دفاع از سرزمین‌های اسلامی بر عموم مسلمانان واجب بیان شده‌است؛<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۲۱/۱۴ ـ ۱۵.</ref> چنان‌که [[امام‌خمینی]] تأکید کرده‌است اگر مرزها و سرزمین‌های مسلمانان در معرض سلطه [[دشمنان]] قرار بگیرد، به طوری که خطری متوجه [[جامعه اسلامی]] شود، بر همه مسلمانان واجب است به هر وسیله‌ای اعم از جان و مال از آن دفاع کنند و این [[دفاع]] وابسته به اجازه [[امام معصوم(ع)]] و نایب خاص و عام آن نیست و بر هر فرد مکلف بدون قید و شرط [[واجب]] است.<ref>امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۶۱.</ref>

از آنجاکه امروزه سرزمین با مرزها و خطوط میان دو واحد سیاسی تعریف می‌شود و حفظ این خطوط به دست [[نیروهای مسلح]] و مرزنشینان، نقش مهمی در [[استقلال]] کشور دارد، [[امام‌خمینی]] مرزبانی را نه تنها وظیفه نیروهای مسلح، بلکه بر عهده مرزنشینان نیز دانسته‌است.<ref> ادامه مقاله.</ref> به باور ایشان مرزنشینان در [[پیروزی]] و استقلال [[انقلاب اسلامی]] نقش مهمی داشتند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۱۸.</ref> و همه [[مردم]]، مرهون زحمات آنان‌اند و باید از آنان قدردانی شود؛<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۲۱.</ref> همچنان‌که مرزنشینان و [[عشایر]]، همواره سخت‌ترین شرایط اقلیمی و بیشترین کمبودها و محرومیت‌های زندگی را تحمل کرده و دشواری‌ها را بر خود هموار ساخته‌اند؛ ولی نه تنها ابزار دست بیگانگان و افراد خودفروخته قرار نگرفته‌اند، بلکه همه آنان را از میان خود بیرون رانده‌اند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۶ ـ ۲۹۷.</ref> ایشان با قدردانی از مرزنشینان، همت و جدیت آنان را در [[دفاع]] از میهن می‌ستود و خود را خدمتگزار آنان می‌دانست.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۱۸ ـ ۱۲۰.</ref>

با توجه به مشکلاتی مانند دسیسه‌های دشمنان خارجی، [[جدایی‌طلبان]] داخلی و اشرار و فرصت‌طلبان برای مرزهای ایران، امام‌خمینی برای مرزنشینان وظیفه ویژه‌ای قائل بود و آنان را به انجام این وظیفه فرا می‌خواند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۵۰.</ref> ایشان معتقد بود مرزنشینان وظیفه دارند از کارشکنی افراد فرصت‌طلب در مرزها جلوگیری<ref>امام خمینی، صحیفه، ۶/۵۲۸.</ref> و از مرزها محافظت کنند و مانع مفسده‌ها باشند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۴۹۰.</ref> ایشان مهم‌ترین وظیفه مرزنشینیان را مراقبت از مرزها و حفظ هوشیاری در مقابل تحریک‌های بیگانگان می‌شمرد<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۱۰/۵۷ و ۱۴/۱۴۱</ref> و از آنان می‌خواست در پرتو عمل به وظایف شرعی و اسلامی، به مسئولیت مرزنشینی خود عمل کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۵۰.</ref>

امام‌خمینی مرزنشینان را به بیداری و آگاهی از توطئه‌های دشمنان سفارش می‌کرد<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۴۹۰.</ref> و از آنان می‌خواست با حفظ اتحاد خود، مانع تحقق اهداف [[تجزیه‌طلبانه]] دشمن شوند،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۶۳.</ref> همچون سدی محکم و نفوذناپذیر در برابر دشمنان [[اسلام]] بایستند، محیط پاک خود را از نفوذ تبلیغات زهرآگین و مسموم عوامل [[بیگانه]] سالم نگه دارند، راه هر گونه توطئه‌ای را بر آنان ببندند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۶ ـ ۲۹۷.</ref> و با حمایت همه‌جانبه خود از نیروهای انتظامی کشور، دشمنان و بدخواهان نظام اسلامی را ناامید و سرکوب کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۳۱۷.</ref>

==نقش مرزنشینان در دوران دفاع==

اختلاف مرزی ایران و عراق سابقه‌ای تاریخی دارد<ref>جوادی‌پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، ۱/۱۰ ـ ۴۶.</ref> پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]] و به‌وجودآمدن اوضاع جدید، [[صدام حسین]]، رئیس [[رژیم بعثی عراق]]، برای رسیدن به اهداف جاه‌طلبانه خود، جنگ با ایران را آغاز کرد.<ref>جوادی‌پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، ۲/۲۷.</ref> به دنبال شروع جنگ، ارتش عراق توانست قسمتی از مناطق مرزی غرب کشور را اشغال کند و در ادامه سعی کرد، دامنه نفوذ خود را توسعه دهد؛ اما برنامه‌های نظامی عراق به دلیل مقاومت‌های دامنه‌دار مردمی در بیشتر نقاط، متوقف و نظامیان متجاوز را زمین‌گیر کرد<ref>رزاق‌زاده، ایلام در جنگ، تهران، ۶۴.</ref> و چنان‌که اسناد باقی‌مانده از جنگ، بیانگر [[مقاومت]] شجاعانه مردم شهرهای مرزی در برابر نیروهای متجاوز عراق است؛<ref>جعفری ولدانی، بررسی تاریخی اختلافات مرزی ایران و عراق، ۵۹۷ ـ ۵۹۸.</ref> ازجمله ارتش عراق پس از [[تجاوز به خاک ایران]]، به دلیل مقاومت مردم [[خرمشهر]]، به مدت ۳۴ روز در پشت دروازه‌های شهر ماند و سپس آن را به اشغال خود درآورد<ref>جوادی‌پور، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، ۲/۲۲.</ref> در طول [[محاصره آبادان]]، با وجود شرایط بسیار سخت زندگی، مردم شهر همچنان ایستادگی کردند تا سرانجام محاصره آبادان در پنجم مهر ۱۳۶۰ و در [[عملیات ثامن‌الائمه(ع)]] شکسته شد.<ref>حبیبی، آبادان در جنگ، تهران، ۱۱۷.</ref>

امام‌خمینی یادآورشده است که در دوران دفاع مقدس، مرزداران و عشایر نقش مهمی در دفاع از میهن خود داشته‌اند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۵۱۹؛ ۱۴/۵ و ۱۶/۲۶۶.</ref> ایشان به‌ویژه بر نقش مرزنشینان جنوب و غرب کشور تأکید می‌کرد؛ کسانی که در برابر ستمکاران و مهاجمان ایستادگی و با تقدیم شهدای زیاد به کشور، شرافت ملت ایران را بیمه کردند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۵۷.</ref> ایشان معتقد بود مردان و زنان عشایرِ مرزنشین با بسیج عشایر و فرستادن کمک‌های مالی و همکاری‌های دیگر، برای رزمندگان پشتوانه محکمی بودند و موجب دلگرمی آنان شدند و نقش مهمی در کشف و خنثی‌سازی توطئه‌های دشمنان داشتند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۶ ـ ۲۹۷.</ref> ایشان به مرزنشینانی که دشمن به آنان هجوم آورده بود، دلگرمی می‌داد و با تبریک پایداری و روحیه عظیم آنان در جنگ، امیدوار بود که ملت ایران با این روحیه عظیم بر همه قدرت‌های فاسد غبله کند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۵۷ ـ ۲۵۹.</ref>

امام‌خمینی معتقد بود در [[نظام اسلامی]] همه برابر و برادر و در حقوق مشترک‌اند و هیچ تفاوتی میان طایفه‌های مختلف یا شهرهای مختلف وجود ندارد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۷۸.</ref> ایشان انتظار داشت در سایه اسلام و [[انقلاب اسلامی]] فاصله میان مرزنشین و مرکزنشین از میان برود<ref>امام خمینی، صحیفه، ۸/۳۷۳ و ۹/۵۰.</ref> و توصیه می‌کرد پیش از هر چیز باید در شهرهای مرزی به‌خصوص مناطقی که فساد و تفرقه‌افکنی در آن بیشتر است، امنیت و آرامش برقرار گردد <ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۸۱.</ref> در این راستا، ایشان از [[ارتش]] و [[نیروهای انتظامی]] می‌خواست به وظایف خود با قاطعیت و جدیت عمل کنند و با برقراری امنیت در مناطق مرزی، اجازه ندهند افراد مفسد و سلاح‌های [[قاچاق]]، وارد کشور شوند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۷۹ ـ ۳۸۱ و ۴۳۶.</ref> ایشان در این زمینه حرف و وعده را کافی نمی‌دانست و به [[مسئولان]] توصیه می‌کرد به جای محول‌کردن کارها به دیگران، خود وارد عمل شوند.<ref>امام خمینی، صحیفه ۷/۳۸۱ ـ ۳۸۲.</ref> و از مدارا و آسان‌گیری بپرهیزند.<ref>امام خمینی، صحیفه۱۳/۴۹ ـ ۵۰.</ref>

درباره رفع محرومیت و تأمین امکانات زندگی مناطق محروم مرزی، امام‌خمینی تأکید می‌کرد این محرومیت‌ها حاصل سیاست و برنامه‌های [[رژیم پهلوی]] است و به مردم این مناطق اطمینان می‌داد، دولت جمهوری اسلامی برنامه‌های سازندگی این مناطق را در صدر برنامه‌های خود قرار می‌دهد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۸۴ ـ ۳۸۵.</ref> ایشان به دولت نیز سفارش می‌کرد بازسازی مناطق دوردست<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۱۴۹ ـ ۱۵۰.</ref> و شهرهای مرزی را در اولویت قرار دهند و امکانات رفاهی را برای آنان فراهم کنند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۴۹۰.</ref>

امام‌خمینی که همواره بر بازسازی مناطق محروم تأکید می‌کرد،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۱۶۳ ـ ۱۶۴ و ۴۱۶ ـ ۴۱۸.</ref> پس از پایان جنگ نیز از مسئولان خواست رسیدگی به وضع مرزنشینان و رفع نابسامانی‌های آنان را در اولویت قرار دهند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۹۷.</ref> چنان‌که یکی از استان‌های مرزی که امام‌خمینی درباره رفع محرومیت و دفع اشرار آن سفارش بسیاری کرد، [[استان کردستان]] بود.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۴۳۹.</ref> این منطقه به علت شرایط و ویژگی‌های خاص فرهنگی ـ اعتقادی، سیاسی ـ اجتماعی و جغرافیایی ـ اقتصادی از مناطق مرزی بحرانی ایران به شمار می‌رفت.<ref>جلایی‌پور، کردستان، علل تداوم بحران آن پس از انقلاب اسلامی (۱۳۵۸ ـ ۱۳۷۰)، ۱۵ ـ ۱۹.</ref> و پس از پیروزی انقلاب اسلامی جولانگاه [[مخالفان انقلاب]] شد که با ایجاد آشوب و وحشت در میان مردم به دنبال سست‌کردن پایه‌های انقلاب نوپای اسلامی بودند<ref>چمران، کردستان، ۳۰.</ref> و امام‌خمینی بر رفع مشکلات و محرومیت‌های آن منطقه توجه ویژه‌ای داشت.

==پانویس==

==منابع==

* ابوالفتوح رازی، حسین‌بن‌علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.

* اخباری، محمد و محمدحسن نامی، جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* همو، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

* انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.

* تکمیل همایون، ناصر، مرزهای ایران در دوره معاصر، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

* جعفری ولدانی، اصغر، بررسی تاریخی اختلافات مرزی ایران و عراق، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۶۷ش.

* جلایی‌پور، حمید، کردستان، علل تداوم بحران آن پس از انقلاب اسلامی (۱۳۵۸ ـ ۱۳۷۰)، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.

* جوادی‌پور، محمد، ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس ـ نبردهای غرب کشور، تهران، سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.

* چمران، مصطفی، کردستان، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۸۰ش.

* حبیبی، ابوالقاسم، آبادان در جنگ، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

* حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.

* حلی، محقق، جعفربن‌حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.

* رزاق‌زاده، امیر، ایلام در جنگ، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

* شکوری، ابوالفضل، فقه سیاسی اسلام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.

* صحیفه سجادیه، امام‌علی‌بن‌الحسین(ع)، قم، الهادی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

* طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الاحکام، تصحیح سیدحسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.

* عالم، عبدالرحمن، بنیادهای علم سیاست، تهران، نی، چاپ پنجم، ۱۳۷۸ش.

* قوام، سیدعبدالعلی، اصول سیاست خارجی و سیاست بین‌الملل، تهران، سمت، چاپ پنجم، ۱۳۷۷ش.

* کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.

* متقی هندی، علاءالدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، تصحیح بکری حیانی و صفوة السقاء، بیروت، الرساله، چاپ پنجم، ۱۴۰۹ق.

* مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح اخبار آل‌الرسول(ص)، تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.

* مصباح یزدی، محمدتقی، اختیارات ولی فقیه در خارج از مرزها، قم، مجله حکومت اسلامی، شماره اول، ۱۳۷۵ش.

* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

* مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ سی و نهم، ۱۳۸۶ش.

* مهاجرانی، درّه میرحیدر، مبانی جغرافیای سیاسی، تهران، سمت، چاپ دهم، ۱۳۸۲ش.

* مینایی، مهدی، مقدمه‌ای بر جغرافیای سیاسی ایران، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

* نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.

* نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.

[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]]