مقامات عرفانی: تفاوت میان نسخه‌ها

واژه‌های مرتبط با مقام، حال، منزل، وقت، درجه و موقف است. «حال» در اصطلاح [[عرفان]] هر آن چیزی است که حق‌تعالی به طور موهبتی، یعنی بدون کسب و تأمل بنده، بر دل‏ پاک سالک وارد می‌کند و دوام ندارد؛<ref>کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام، ۲۳۱؛ لاهیجی، مفاتیح الأعجاز فی شرح گلشن راز، ۴۶.</ref> اما مقام، حقیقتی روحانی است که سالک با زحمت، [[مجاهدت]] و ریاضت به دست می‌آورد و از این جهت دوام دارد.<ref>ادامه مقاله.</ref> منزل و مقام معنایى نزدیک به هم دارند و فرقشان اعتباری است. اگر به سلوک سالک نگاه شود و اینکه او در حال سفر و گذر و سیر است و به اعتبار حال، شرایط و مرتبه او «منزل» خوانده مى‏شود و اگر به درنگ و مکث او در آن مرتبه نظر شود، به آن «مقام» گفته مى‏شود.<ref>بیدارفر، مقدمه شرح منازل السائرین، ۷.</ref> از این‌رو مقام و منزل در برخی موارد به جای هم به کار می‌روند.<ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۲/۲۸۰؛ تلمسانی، شرح منازل السائرین، ۲/۴۱۹.</ref> «وقت» در اصطلاح، حالِ وارد بر سالک و فارغ‌شدن از گذشته و آینده است.<ref>هجویری، کشف المحجوب، ۴۸۰؛ ابن‌عربى، مجموعه رسائل، ‏۱/۵۵۴؛ کاشانی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیه، ۳۰۱.</ref> و چیزی است که بر [[نفس]] وارد می‌شود و بیش از «حال»، استمرار دارد و به اندازه «مقام» نمی‌رسد.<ref>کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام، ۵۹۴ ـ ۵۹۶.</ref> «درجه» به معنای جایگاه و منزلت است؛<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۲/۲۶۶.</ref> و در اصطلاح [[عرفا]] در معانی مختلفی به‌کار رفته است؛ در بعضی موارد متناسب با معنای لغوی و برای بیان جایگاه سالک نسبت به حق‌تعالی استفاده می‌شود.<ref>حقی بروسوی، ۳/۴۸۳.</ref> [[خواجه‌عبدالله انصاری]] درجه را در معنایی اخص به کار برده و فروع هر یک از مقامات را درجه خوانده است.<ref>کاشانی، عبدالرزاق، شرح منازل، ۱۲۰.</ref> «موقف» در اصطلاح عرفا توقفگاه سالک پیش از هر مقام است؛ از این‌رو هیچ منزلی از منازل و مقامی از مقامات و حالی از حالات نیست، مگر اینکه میان آنها برزخی است که سالک در آن می‌ایستد و همان موقف است.<ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۲/۶۰۹.</ref>

یکی از مسائل مهمی که همواره در میان عرفا مطرح بوده است، مسئله ترتیب و چگونگی سیر و حرکت سالکان به سوی حق‌تعالی است.<ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۲/۳۸۲؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، ۱/۱ ـ ۱۳.</ref> هر عارفی با توجه به [[جهان‌بینی]] خاص خود و بر اساس تجربه عملی و دریافت‌های باطنی‌اش، سیر انسان را دارای سلسله مراحل و مقامات معنوی دانسته است، تا آنجاکه شرط توفیق و کامیابی سالک در گرو پیمودن موفقیت‌آمیز آن مراحل و منازل است.<ref>فرغانی، منتهی المدارک فی شرح تائیه ابن‌فارض، ۱/۱۲۷؛ بیدارفر، مقدمه شرح منازل السائرین، ۷ ـ ۱۷.</ref>

مقاماتی که عارفان و سالکان از آن سخن گفته‌اند، ریشه در دستورهای دینی و [[قرآن کریم]] دارد. برخی عارفان در بیان مقامات به آیات الهی نظیر آیه «مقاماً محموداً»،<ref>اسراء، ۷۹.</ref> «وَ ما مِنَّا إِلاَّ لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ»<ref>صافات، ۱۶۴.</ref> تمسک کرده‌اند <ref>سراج، اللمع فی التصوف، ۹۷؛ گنابادی، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العباده، ۳/۳۰۳.</ref> در [[روایات]] به بسیاری از این مقامات اشاره شده است.<ref>کلینی، الکافی ۲/۶۵؛ صدوق، معانی الاخبار، ۲۵۲.</ref> [[ایمان]] در روایتی حالات، درجات، طبقات و منازل معرفی شده است.<ref>کلینی، الکافی، ۲/۳۴.</ref> بحث از مقامات عرفانی به کلمات و آثار [[صوفیه]] باز می‌گردد؛ اما اینکه چه کسی نخستین ‌بار این اصطلاح را به کار برده است، چندان روشن نیست. برخی بر این باورند که ذوالنون مصری (م۲۴۵ق) نخستین کسی است که از مقامات و احوال سخن گفته است.<ref>ماسینیون، مقدمه حقائق التفسیر، ۱۷.</ref> اگرچه تا سده چهارم به صورت پراکنده بحث از مراحل سلوک در آثار عرفانی آمده، اما به صورت نظام‌مند از مقامات بحث نشده است. این امر با ظهور عارفانی چون سراج، کلاباذی و قشیری ادامه یافت و از آن پس بحث احوال و مقامات به صورت یکی از مباحث عمده علم سلوک درآمد. خواجه‌عبدالله انصاری با دسته‌بندی و تعریف و تقسیم مقامات، این مباحث را کامل کرد. او با نگارش کتاب [[منازل السائرین]] و بیان مقامات صدگانه سلوک در ده قسم توانست گام مهمی در تبیین مقامات بردارد؛<ref>راشدی‌نیا، مقامات عرفانی، ۵۵ ـ ۵۷.</ref> البته با ظهور [[عرفان نظری]] در سده هفتم، زبانی نو در توضیح و تبیین این مقامات گشوده شد.

امام‌خمینی در آثار عرفانی ـ اخلاقی خود به بررسی مقامات عرفانی پرداخته و با توجه به متون دینی سعی در تبیین برخی از این مقامات داشته است و در برخی موارد آرا و نظریات پیشینیان را نقد کرده است.<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۱۶۱ ـ ۱۶۳.</ref> ایشان با وجود عنایتی که به صدمنزل خواجه‌عبدالله انصاری دارد، چندان مقید به آن نیست و گاهی خود تقسیم‌ها و مراتب دیگری ارائه می‌کند.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۰ ـ ۱۱.</ref> می‌توان گفت ایشان مقامات سالکان را به‌ گونه‌ای ترتیب داده که از جهاتی، متفاوت از طبقه‌بندی عرفای دیگر و بدیع است.<ref>ادامه مقاله.</ref> ایشان همچنین [[اخلاق]] و [[عرفان]] را درآمیخته و بسیاری از فضایل و رذایل اخلاقی را با رویکردی عرفانی بررسی و تحلیل کرده<ref>یزدان‌پناه، ۱/۲۲۸ ـ ۲۲۹.</ref> و معتقد است طهارت سالک از رذایل اخلاق و مفاسد آن، مقدمه تطهیر قلب و قدم‌نهادن در مسیر محبت و سیر و سلوک است.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۵۷ ـ ۵۸.</ref>

حقیقت مقام از دیدگاه عارفان مرتبه‌ای از مراتب سلوک است که تحت قدم سالک درآید و محل استقامت او گردیده، زوال نپذیرد؛<ref>کاشانی، عزّالدین، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایه، ۱۲۵.</ref> به‌ گونه‌ای که سالک حقایق طاعات را در ظاهر و باطن خود پیاده کرده و با طلب، کوشش و تکلف به آن رسیده است.<ref>رازی، جواهر التصوف، ۲۱۶؛ قشیری، رساله قشیریه، ۱۵۸.</ref> هر یک از اعمال و امور کسبی که در اختیار سالک قرار می‌گیرد و ملکه او می‌شود، مقام اوست و صفت ثابت وی می‌گردد.<ref>لاهیجی، مفاتیح الأعجاز فی شرح گلشن راز، ۴۶؛ تهانوی، ۲/۱۶۲۳.</ref> برخی حقیقت مقام را استیفا و به ‌دست ‌آوردن حقوق و احکام مراسم (منازل) به صورت کامل می‌دانند<ref>کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام، ۵۴۶.</ref> و مقصود از این استیفا، تحقق به اوصاف و حقایق و تمکن و استواری سالک بر مقام است که به واسطه ثبات و پایدارى در آن محقق می‌گردد، به‌ گونه‏اى که آن احکام زوال نمی‌یابد.<ref>کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام، ۵۴۶؛ کاشانی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیه، ۶۶؛ فناری، مصباح الانس، ۵۹.</ref>

امام‌خمینی سلوک عرفانی را به معنای [[هجرت]] از منزل نفس و انانیت به سوی حق‌تعالی می‌داند؛<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۴۱۸.</ref> بر این اساس از نظر ایشان سلوک، نوعی هجرت و خروج معنوی از حضیض نفسانیت است و در این خروج، سالک برای وصول به مقصد غایی که همان [[فنای ‌لله]] و بقای ‌بالله است، مراحل و منازلی را پیشِ رو دارد که باید آنها را یکی پس از دیگری بگذراند که این منازل، مقامات معنوی سالک محسوب می‌شوند.<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۴۱۸.</ref> ایشان حصول درجات و مقامات عرفانی را تدریجی و تابع تلاش و مجاهدت‌های فراوان سالک می‌داند که یکباره واقع نمی‌شود.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۲۱۷ و ۳۴۳؛ امام خمینی، دعاء السحر، ۱۳.</ref> اگرچه بعضی افراد که مورد عنایت خاص حق‌تعالی واقع می‌شوند، ممکن است به واسطه [[جذبه الهی]] مقامات صدساله را به یک‌باره طی کنند.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۶۷.</ref>

امام‌خمینی در بیان شناخت حالات سالک تأکید می‌کند نخستین وظیفه سالک این است که خود را به [[قرآن]] شریف عرضه کند؛ زیرا همچنان‌که میزان و ملاک در تشخیص صحت و اعتبار [[حدیث]]، عرضه به کتاب خداست و هر چه مخالف قرآن باشد، باطل و زخرف است، همچنین میزان در استقامت و اعوجاج و شقاوت و [[سعادت]] سالک آن است که طبق کتاب خداوند که [[میزان]] و معیار است، درست و مستقیم باشد. همچنین سالک باید همه معارف و احوال قلوب و اعمال باطن و ظاهر خود را با کتاب خدا تطبیق دهد تا به حقیقت قرآن متحقق گردد و قرآن صورت باطنى او شود<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۰۸ ـ ۲۰۹.</ref> و چه بسا ممکن است شخص به جهت [[کبر|کِبر]] و غروری که در وجود اوست، خود را اهل [[کمال]]، [[شهود]] و مقامات بداند و در حالی‌که به مقام ایمان نرسیده، از عرفان سخن بگوید<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۸۲ و ۸۹.</ref> و با به‌کاربردن بعضی اصطلاحات عارفان که از آنان به سرقت برده است، خود را دارای مقامی بداند و مرشد و هادی خلق گمان کند یا خود را دارای مقام [[ولایت]] شمارد، در حالی‌که این از کمی استعداد و تنگی سینه و قلب است.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۹۱.</ref>  

==رابطه مقام با حال==

وجه نام‌گذاری حال و مقام آن است که «حال» زودگذر و متحول است،<ref>عین‌القضات همدانی، شرح کلمات باباطاهر عریان، ۷۳.</ref> اما «مقام» ثابت است و نفس سالک در آن اقامت می‌گزیند؛<ref>کاشانی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیه، ۶۶.</ref> بنابراین از دیدگاه عارفان «مقام» در اختیار سالک و محل استقامت اوست؛<ref>هجویری، کشف المحجوب، ۲۲۵؛ کاشانی، عزّالدین، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایه، ۱۲۵.</ref> البته هیچ مقامی خالی از حال نیست؛ زیرا همه مقامات نخست احوال بوده‌اند و در نهایت مقام گشته‌اند؛ برای مثال [[توبه]]، [[محاسبه]] و [[مراقبه]] در آغاز حال‌اند و اگر تغییر و زوال در آنها روى ندهد، تبدیل به مقام مى‌شوند؛ از این‌روی «حال» مقدم بر مقام است.<ref>کاشانی، عزّالدین، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایه، ۱۲۵.</ref>

#'''کسبی‌بودن مقام و موهبتی‌بودن حال:''' برای وصول به هر مقام لازم است سالک ریاضت‌هایی را تحمل کند و با مجاهدت خود، مقدمات دستیابی به آن مقام را فراهم کند، بر خلاف حال که صرفاً موهبتی و از جانب حق می‌باشد و سالک در تحقق آن نقشی ندارد.<ref>هجویری، کشف المحجوب، ۲۲۵.</ref>

#'''گذرابودن حال و ثبات مقام:''' احوال هیچ نوع ثباتی ندارند.<ref>ابن‌عربی، الفتوحات ‌المکیه، ۱/۳۴.</ref>

#'''محدودبودن مقامات و نامحدودبودن احوال:''' نزد عارفان مقامات مختلف است و تعداد آنها [[متناهی]] است؛ اما احوالی که بر عارف وارد می‌شود، نامتناهی است.<ref>ترمذی، ختم الاولیاء(ع)، ۳۳۶؛ سهروردی، عوارف المعارف، ۲/۵۲۸.</ref>  

#'''تکیه‌نداشتن سلوک به احوال:''' عارفان، سلوک و صعود به مراحل عرفانی را مشروط به کسب مقامات می‌دانند؛ اما احوال نمی‌تواند موجب ارتقای سالک شوند؛ بر همین اساس گفته شده در سلوک به مقامات اعتماد می‌شود و به احوال اعتمادی نیست.<ref>اسیدی، ۶۳.</ref>

==ترتیب و اقسام مقامات و منازل==

مقامات عارفان بر اساس حالاتی که برای سالکان رخ می‌دهد، مختلف است و نمی‌توان ترتیب قاطعی برای آنها تنظیم کرد. عبارت‌های عارفان در بیان ترتیب مقامات همسان نیست. آنچه از ظاهر کلمات عارفان بر می‌آید این است که آنان در شماره مقامات سلوک و در ترتیب آن اختلاف دارند، به‌ گونه‌ای که هم در سرآغاز منازل سلوک و هم در سرانجام آن اختلاف است. برخی اهل معرفت نخستین منزل را [[یقظه]] <ref>انصاری، منازل السائرین، ۳۵.</ref> یا توبه<ref>قشیری، رساله قشیریه، ۱۹۷.</ref> و آخرین منزل را [[توحید]]<ref>انصاری، منازل السائرین، ۱۴۱؛ نخجوانی، ۱/۴۴۵.</ref> یا عین‌الجمع <ref>ابن‌قیم جوزیه، مدارج السالکین بین منازل ایاک نعبد و ایاک نستعین،۱۵۵.</ref> می‌دانند.

امام‌خمینی نخستین منزل از منازل سلوک را یقظه می‌داند که بیدارشدن از خواب [[غفلت]] و هوشیارشدن از مستی عالم دنیاست؛<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۹۸.</ref> اگرچه در مواضعی بر این نظر تأکید دارد که یقظه مقدمه سلوک است <ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۸/۴۵۳ ـ ۴۵۴ و ۲۰/۴۳۹؛ ادامه مقاله.</ref> به اعتقاد ایشان نهایت سیر الی الله رسیدن به مقام تفرید و توحید<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۵۷ ـ ۵۸.</ref> و فنای ذاتی و بقای بعد از فناست که در آن صَعق کلی حاصل می‌شود.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۴۳۶؛ امام خمینی، حدیث جنود، ۴۱۸ ـ ۴۱۹.</ref>  

هر حرکت و سیری از آنجاکه تدریجی است، دارای سه بخش آغاز، وسط و پایان است.<ref>خواجه‌نصیر، شرح الاشارات و التنبیهات، ۳/۳۸۷ ـ ۳۸۸.</ref> سلوک عرفانی نیز بر همین اساس دربردارنده این سه بخش است. اهل معرفت با اقتباس از آموزه‌های دینی، مقام‌های آغازین سلوک را مقام‌های اسلامی و مقام‌هایی که پس از آن واقع می‌شوند، مقام ایمانی و مقام‌های نهایی سیر و سلوک را مقام‌های احسانی نام نهاده‌اند.<ref>فناری، مصباح الانس، ۵۵.</ref> این سه مرحله کلی در مقام‌های سلوک بر اساس اطوار وجودی انسان تنظیم یافته است؛ زیرا در آدمی سه مرتبه کلی [[نفس]]، [[روح]] و سرّ وجود دارد. مقامات اسلامی در آغاز سلوک با نفس سالک تناسب دارند و پس از آنکه سالک از سفر نفسی خارج شد و مقام‌های اسلامی را پشت سر گذاشت، به لایه باطنی خود به نام روح می‌رسد و از اینجا سفر روحانی او در مقام‌های ایمانی آغاز می‌شود و با گذر از این مقامات به باطنی‌ترین لایه، یعنی سرّ می‌رسد و سفر در سرّ را با سلوک در مقامات احسانی دنبال می‌کند؛<ref>فناری، مصباح الانس، ۵۹-۶۴.</ref> بر این اساس تمام سیر الی الله به سه بخش عمده اسلامی، ایمانی و احسانی تقسیم می‌شود؛ اما هر یک از این بخش‌ها خود به مقامات مختلفی تقسیم می‌شوند که طبق تقسیمات مشهور، مقام‌های «اسلامی» از سه مرحله «بدایات»، «ابواب» و «مقامات» تشکیل یافته‌اند؛ و در پی آن، مقام‌های ایمانی است که شامل دو مرحله «اخلاق» و «اصول» است و پس از آن مقام‌های احسانی است که عبارت‌اند از «اودیه»، «احوال»، «ولایات»، «حقایق» و «نهایات».<ref>اشکوری، تعلیقه بر النصوص تألیف صدرالدین قونوى، ۹۳ ـ ۹۴.</ref> برخی از اهل معرفت بر این باورند که مقامات سلوک بر اساس سه مرتبه نفس، قلب و روح تنظیم یافته است و این مراتب سه‌گانه با تفصیل و تفریع در میان خود، گاهی تا هزار مقام نیز می‌رسند.<ref>قیصری، رسائل، ۲۸ ـ ۲۹.</ref>

خواجه‌عبدالله انصاری مراحل سلوک را به ده بخش تقسیم کرده است که هر یک از آنها شامل ده مقام است و در مجموع صد مقام و منزل پدید می‌آید.<ref>انصاری، منازل السائرین، ۳۳ ـ ۳۴؛ لاهیجی، مفاتیح الأعجاز فی شرح گلشن راز، ۲۴۷ ـ ۲۴۸.</ref> این اقسام ده‌گانه عبارت‌اند از:

#'''بدایات‏:''' این بخش آغاز سلوک است. نفس اماره با [[توفیق الهی]] از خواب غفلت بیدار شده و به سوی حق‌تعالی رهسپار می‌شود. این مرحله شامل مقاماتی است مانند یقظه، توبه و محاسبه.<ref>کاشانی، عبدالرزاق، شرح منازل، ۱۲۳.</ref>

#'''ابواب:''' در این قسم سالک با اصلاح نفس و رفع موانع، به درهای کمال می‌رسد و به آنها داخل می‌شود.<ref>کاشانی، عبدالرزاق، شرح منازل، ۱۲۳ ـ ۱۲۴.</ref> این مرحله شامل مقاماتی چون حزن، [[خوف]] و اشفاق است.<ref>انصاری، منازل السائرین، ۴۹.</ref>  

#'''معاملات:''' در این قسم سالک متوجه [[باطن]] و روح خود می‌شود و در مقابل رفع حجب، مدد از [[غیب]] دریافت می‌کند؛ به همین جهت به آن معاملات می‌گویند و شامل بر مقاماتی چون رعایت، مراقبت و حرمت است.<ref>انصاری، منازل السائرین، ۵۹.</ref>

#'''اخلاق:''' در این مقام عقل با نور شرع از وهم خلاصی می‌یابد و به استقرار [[ملکات فاضله]] که همان اخلاق است، اقدام می‌کند تا به کمال طمأنینه برسد. این مرحله شامل مقاماتی مانند [[صبر]]، [[رضا]] و [[شکر]] است.<ref>کاشانی، عبدالرزاق، شرح منازل، ۱۲۵.</ref>

#'''اصول:''' در این مقام که به منزله اصول و ارکان طلب است و وجدان را در پی دارد، سالک متوجه سرّ خود می‌شود و نفسی که تاکنون مانع بود، معین و مددکار سالک می‌گردد. این مرحله شامل مقاماتی چون [[قصد]]، عزم و [[اراده]] است.<ref>انصاری، منازل السائرین، ۱۲۵ ـ ۱۲۶.</ref>

#'''اودیه (وادی‌ها):''' بیشتر سیر و سلوک و کسب در این بخش واقع می‌شود و شیطان نیز در آن تصرفی دارد. از آنجاکه سالک در وادی و سرزمینی قدم می‌نهد که مهالک و لغزشگاه‌هایی دارد، به آن اودیه گفته می‌شود.<ref>انصاری، منازل السائرین، ۴۹۱.</ref> اودیه شامل مقاماتی چون [[احسان]]، [[علم]] و [[حکمت]] است.<ref>انصاری، منازل السائرین، ۹۱.</ref>

#'''احوال:''' در این قسم احوال و وارداتی برای سالک رخ می‌دهد که بدون کسب و تلاش است و راه برای سالک گشوده می‌شود <ref>کاشانی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیه، ۳۶.</ref> احوال شامل مقاماتی مانند [[محبت]]، [[غیرت]] و [[شوق]] است.<ref>انصاری، منازل السائرین، ۱۰۱.</ref>

#'''ولایات:''' این بخش رسیدن به مرتبه روحی است.<ref>کاشانی، عبدالرزاق، شرح منازل، ۱۲۸.</ref> سالک در آن به مرتبه [[فنا]] می‌رسد و حقانی می‌شود و حق‌تعالی خود متولی امور بنده می‌گردد.<ref>آشتیانی، مقدمه مشارق الدراری تألیف سعیدالدین فرغانی، ۵۰.</ref> ولایات شامل مقاماتی چون لحظ، وقت و صفاست.<ref>انصاری، منازل السائرین، ۱۱۱.</ref>

#'''حقایق:''' در این مرحله [[مکاشفه|مکاشفات]] عینی در مقام خفی رخ می‌دهد. مشاهده به چشم روح است که به نور حق منور شده است.<ref>کاشانی، عبدالرزاق، شرح منازل، ۱۲۸ ـ ۱۲۹.</ref> این مرحله شامل مقاماتی چون مکاشفه، مشاهده و معاینه است.<ref>انصاری، منازل السائرین،۱۲۳.</ref>  

#'''نهایات:''' هنگامی که سالک به معرفت تام رسید، به نهایت سیر می‌رسد. در این مقام فنای در [[ذات احدیت]] رخ می‌دهد و هر گونه انانیتی که در مقامات قبل برای سالک بود مرتفع می‌شود.<ref>کاشانی، عبدالرزاق، شرح منازل، ۱۲۹.</ref> نهایات شامل مقاماتی چون معرفت، فنا و بقاست.<ref>انصاری، منازل السائرین، ۱۳۳.</ref>

امام‌خمینی در برخی آثار خود همسو با مشهور عرفا به اقسام صدگانه مقامات اشاره کرده و برخی از آنها را شرح داده است مانند:  

#تفکر،<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۶ و ۱۹۲.</ref>

#توحید.<ref>امام خمینی، سرّ الصلاة، ۵۵.</ref>

ایشان با توجه به لطایف هفتگانه انسانی که معروف به هفت شهر عشق و هفت اقلیم است (نفس، قلب، عقل، روح، سر، خفی، اخفی)، به اقسام مقامات پرداخته است.<ref>امام خمینی، سرّ الصلاة، ۴.</ref>

==تلوین و تمکین در مقامات==

تلوین از دیدگاه عارفان تغییر و تحول از حالی به حالی<ref>هجویری، کشف المحجوب، ۴۸۶.</ref> و دگرگونی قلب میان حال کشف و مشاهده و میان احتجاب آن است که به صورت امر مستمر و متعاقب صورت می‌گیرد.<ref>کاشانی، عزالدین، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایه، ۱۴۵.</ref> تلوین صفت صاحب احوال است و تا وقتی که در راه است، صاحب تلوین است؛<ref>قشیری، رساله قشیریه، ۱۸۵.</ref> اما [[ا‌بن‌عربى]] تلوین را اکمل مقامات می‌داند و با استناد به آیه شریفه «کُلَّ یوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ»<ref>الرحمن، ۲۹.</ref> تلوین را صفتى از [[صفات الهى]] می‌شمارد.<ref>ابن عربی، الفتوحات المکیه، ۲/۴۹۹؛ ← نسفی، کشف الحقائق، ۱۴۱ ـ ۱۴۳.</ref> تمکین موطنی است که سالک پس از سیر و حرکت و طی طریق به منزل برسد و حالات برای او استقرار و ملکه گردد.<ref>قشیری، رساله قشیریه، ۱۸۵ ـ ۱۸۶.</ref> برخی تمکین را دوام کشف حقیقت به سبب استقرار قلب در محل قرب می‌دانند <ref>کاشانی، عزّالدین، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایه، ۱۴۵.</ref> و وقتى بنده سالک واصل شد و اتصال حاصل گردید، به مقام تمکین می‌رسد <ref>جرجانی، کتاب التعریفات، ۳۰.</ref>

[[امام‌خمینی]] تلوین را تزلزل در مقامات می‌داند<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۴۰۷.</ref> و بر این باور است که سالک تا زمانی که در تلوین است به مقام تمکین نمی‌رسد و با بودن تلوین، حق‌تعالی با مقام اسم ذاتى در سرّ سالک، تجلى ازلى و ابدى نخواهد کرد.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۲۰۶.</ref> به اعتقاد ایشان مراد ابن‌عربی از اینکه تلوین کامل‌ترینِ مقامات است، تلوینِ بعد از مرحله بقا و رجوع سالک به خود بعد از صحو و فناست. این تلوین غیر از تلوین پیش از وصول سالک است و با اینکه بالاترین مرتبه تلوین است، بالاترین مرتبه تمکین نیز شمرده می‌شود.<ref>امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۹۶.</ref>

امام‌خمینی تمکین را استقرار و استقامت در مقام می‌داند.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۱۸؛ امام خمینی، دعاء السحر، ۱۰۳.</ref> به اعتقاد ایشان براى واصلان به مقام قرب، در اول تجلّیات ـ گرچه تجلّیات حبی باشد ـ دهشت و هیمانى پدید می‌آید که قلوب صاف آنان تحت انوار تجلى عظمت حق‌تعالی متزلزل و مندکّ می‌گردد؛ از این‌رو اگر قلوبشان از استعداد و طاقت کافی برخوردار نباشد، همانند [[ملائکه]] مهیّمه تا آخر در همان هیمان و دهشت خواهند ماند؛ ولی اگر استعداد قلوب که ناشی از عطایای آغازین [[فیض اقدس]] است، زیاد باشد، پس از این حیرت، دهشت، وحشت، اضطراب، محو (فنای در افعال) و بی‌هوشی و محق (فنای در ذات)، ‌به‌تدریج حالت سکون، بیدارى، طمأنینه، صحو (بقای بعد از فنا) و هشیارى حاصل می‌شود، تا آنکه حالت صحو تام تحقق یابد و در این مقام لایق تجلیات عالی‌ترى می‌گردد. این مقام همان مقام تمکین است.<ref>امام خمینی، سرّ الصلاة، ۹۶.</ref> به اعتقاد ایشان مقام تمکین برترین مقام سالکانی است که به مقام مشاهده و مقام [[ولایت مطلقه]] رسیده‌اند که بدون ‌حجاب به مشاهده جمال محبوب مشغول‌اند. در این مقام جهت خلقى در جهت ربوبی مستهلک می‌شود و از جهت امکان و تعین جدا می‌گردد. به اعتقاد ایشان مقامى بالاتر از این مقام جز استقرار و تمکین و رجوع به کثرت با حفظ وحدت، وجود ندارد و این آخرین منزل انسانیت است.<ref>امام خمینی، دعاء السحر، ۱۰۲ ـ ۱۰۳.</ref> در حقیقت یکی از اهداف و نتایج عبادات، تمکین در [[توحید]] و دیگر معارف در قلب است.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۳۱ و ۱۵۴.</ref>

رابطه اسفار اربعه با مقامات: اسفار اربعه در عرفان به مراحل چهارگانه سیر و سلوک گفته می‌شود.<ref>قیصری، شرح تائیه، ۵۵.</ref> ابن‌عربی ازجمله کسانی است که در آثار خود، درباره اسفار اربعه به صورت منسجم بحث کرده است<ref>ابن عربی، الفتوحات المکیه، ۱/۴۶۸ ـ ۴۶۹.</ref> از دیدگاه اهل معرفت در سفر اول که سفر از خلق به حق است، سالک به مقام فنای در وحدانیت می‌رسد.<ref>تلمسانی، شرح منازل السائرین، ۲/۵۳۱.</ref> در سفر دوم که سفر فی الحق است، در مقام طمأنینه با احتجاب به حق از خلق و شهود ذات در [[اسمای الهی]] بقای کل را به بقای حق شهود می‌کند و در شهود جمع، خود به طمأنینه و سکون می‌رسد.<ref>کاشانی، عبدالرزاق، شرح منازل، ۵۵۶.</ref> سفر سوم ترقی به حضرت احدیت و مقام قاب قوسین و نهایت مقام ولایت است و سفر چهارم بقای بعد از [[فنا]] و فرق بعد از جمع است.<ref>آملی، المقدمات من کتاب نص ‌النصوص، ۲۶۸.</ref>

به باور امام‌خمینی در سفر اول از اسفار اربعه، رؤیت خلق به عنوان ظهورات و [[آیات]] حق است. سالک در سفر دوم به مقام فنای افعالی، صفاتی و ذاتی می‌رسد و در سفر سوم از [[حضرت احدیت]] جمع به [[اعیان ثابته]] سفر می‌کند و حقایق اشیا و استعداد آنها برای او منکشف می‌شود و در سفر چهارم به مرتبه [[نبوت]] و [[تشریع]] می‌رسد و از حق‌تعالی و اسما و صفات و معارف حقه به قدر استعداد افراد خبر می‌دهد.<ref>امام خمینی، مصباح الهدایه، ۸۸ ـ ۸۹.</ref> در حقیقت سفر چهارم عبور از همه مقامات و رفع تمام انّیات و فنای از فناست که در آن سالک متحقق به همه اسمای خاص می‌گردد و قلب او قابلیت تجلی اسم اعظم «الله» را پیدا می‌کند.<ref>امام خمینی، دعاء السحر، ۱۴۹ ـ ۱۵۰.</ref> همچنین به اعتقاد امام‌خمینی در سفر اول و دوم، سالک به مقام قرب نوافل می‌رسد و حق چشم و گوش بنده می‌شود و فنا و محو کلی برای او رخ می‌دهد و در صورتی که از این فنا به بقا و هوشیاری باز گردد، وجود او حقانی می‌شود و هم‌افق با مشیت مطلق حق‌تعالی می‌گردد. در این حال، به قرب فرایض می‌رسد که حق‌تعالی به واسطه او می‌بیند و می‌شنود.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۵۹۲.</ref>

==مقدمات و لوازم تحصیل مقامات==

#'''تقوا:''' برای دستیابی به مقامات، [[تقوا]] از ضروریات است<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۲۰۶.</ref> و اگر سالک بخواهد از این عالم به [[عالم ملکوت]] و از آنجا به مقام قرب مطلق سفر کند، باید این پله‌ها را طى و از منازل متوسط کوچ کند.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۳۴۳.</ref>  

#'''اخلاص:''' اگر سالک نیت خود را خالص و عمل خود را صالح کند، به مقامات عالی و درجات رفیع دست می‌یابد،<ref>امام خمینی، جهاد اکبر، ۵۶.</ref> بلکه اخلاص و خروج از مطلق شرک، اعم از جلی و خفی، نخستین مقام اولیاست.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۵۷.</ref>

#'''تلاش و مداومت بر عمل:''' تحصیل [[کمال]] و زاد آخرت طلب و جدّیت مى‏خواهد و هرچه مطلوب بزرگ‌تر باشد، جدّیت در راه آن سزاوارتر است و [[معراج]] قرب الهى با حال سستى و سهل‌انگارى به دست نخواهد آمد. سالک در راه رسیدن به [[سعادت]] که اطاعت خداوند است، باید جدّیت تام کند و از کوشش مضایقه نکند و در راه آن مشقت و مشکلات را تحمل کند.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۵ ـ ۱۶.</ref> امام‌خمینی با استناد به بعضی [[روایات]]<ref>امام خمینی، کلینی، ۲/۶۰۳.</ref> تکرار و مداومت بر عمل را در راه سیر و سلوک و طی مقامات، برای طمأنینه و سکونت قلب سالک ضروری می‌داند؛ زیرا با تکرار، عمل صورت باطنی قلب می‌شود.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۹.</ref>

#'''رسیدن به توحید افعالی:''' سالک اگر عبادت خود را که حق‌خواهى و حق‌طلبى و ترک طلب غیر است و استعانت خود را که حق‌بینی و ترک رؤیت غیر است، منحصر در خدای متعال کند، به آغاز مقاماتِ موحدان و مدارج کامل سالکان می‌رسد؛ زیرا رؤیت عبادت و عابد و معبود منافى با [[توحید]] است؛ البته اگر کثرات مذکور در توحید حقیقی که به قلب سالک جلوه کند، مستهلک گردد و رؤیت این امور مضمحل می‌شود و به مقامات برتری از مقامات اهل سلوک می‌رسد.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۸۱ ـ ۲۸۲.</ref>

#'''تقید به شریعت:''' تقید به [[شریعت]] در سیر و سلوک ضروری است و «طریقت» و «حقیقت» جز از راه «شریعت» محقق نخواهند شد؛ زیرا ظاهر، راه و طریق باطن است. کسى که تصور می‌کند با انجام [[تکلیف|تکلیف‌های الهى]] باطن براى او حاصل نمی‌شود، بداند که ظاهر را درست انجام نداده است و کسى که بدون راه ظاهر (شریعت) بخواهد به باطن برسد، مانند بعضی از عوام [[صوفیه]]، هیچ شاهد و دلیلى از طرف خداوند ندارد؛<ref>امام خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۰۱.</ref> بنابراین هیچ راهى در معارف الهی پیموده نمى‏شود، مگر آنکه انسان از ظاهر شریعت آغاز کند و تا انسان متأدّب به آداب شریعت حقه نشود، هیچ‌یک از اخلاق نیکو براى او محقق نمی‌شود و ممکن نیست نور معرفت الهى در قلب او جلوه کند و علم باطن و اسرار شریعت براى او منکشف گردد.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۸.</ref> {{ببینید|شریعت، طریقت و حقیقت}}

#'''عشق و محبت:''' این دو مَرکب عروج به مقامات‌اند"<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۵۸.</ref> البته [[عشق]] فطری و جبلّی در نهاد همه موجودات وجود دارد که آنها را متوجه به کمال مطلق می‌کند و نوری است که راه رسیدن به مقصد و مقصود است <ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۸۸؛ امام خمینی، چهل حدیث، ۵۰۸.</ref>

#'''خروج از انانیت:''' تا زمانی که از سالک انیت و انانیتی باقی باشد، از بیت [[نفس]] کاملاً خارج نشده است. سیر او برای رسیدن به مقامات، سیر در منازل نفس و ناشی از تصرفات [[شیطان]] است و چنین سالکی سالک و مهاجر الی الله نیست<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۷۶.</ref> و اگر سالک با اخلاص در این مسیر گام نهاد، در صورتی که بقایایی از انانیت در وجود او مانده باشد، از [[عالم غیب]] از او دستگیری می‌شود و انانیت او برداشته شده و حال صعق و فنا به او دست می‌دهد.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۳.</ref>

==موانع تحصیل مقامات==

#'''حجاب علم:''' نخستین مانع سلوک‏ علمى و برهان فلسفى، پرداختن به فروع زیاد علمی و جولان فکر براى اقامه هرچه بیشتر برهان برای آن فروع است که [[حجاب علم]] است. اگر سالکِ راه حقیقت و مسافرِ راه بندگی با قدم سلوک علمى و مرکب سیر فکرى این منزل را طى کند، در حجاب علم که از حجاب‌های غلیظ است، واقع می‌شود و باید از این حجاب عبور کند.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۱.</ref>

#'''سکون و توقف:''' قناعت‌کردن به مقام و مرتبه به ‌دست‌آمده و تلاش‌نکردن برای رسیدن به مقامات بالاتر از موانع سلوک شمرده می‌شود.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۱ ـ ۱۲.</ref>

#'''انانیت:''' تا بقایایى از انّیت و انانیت و فناى از نفسانیت برای عبد و سالک باقى باشد، آلوده است و عابد و معبود در او [[شیطان]] و [[نفس]] است.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۷۶.</ref>

#'''طول امل:''' امیدداشتن به وسعت وقت، مانعی است که موجب می‌شود لزوم سیر و رسیدن به مقصد فراموش شود.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۷۵.</ref>

#'''اوهام فاسده:''' این اوهام، سالک را از قرب الى الله و معراج مؤمنان باز می‌دارد.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۸۱.</ref>

#'''اشتغال به دنیا:''' تلاش برای به ‌دست ‌آوردن دنیا و فرورفتن به لذات ناپایدار و از میان‌رفتنیِ آن، مانع سالک برای سیر الی الله است.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۶۹.</ref>

#'''انکار مقامات:''' انکارکردن مدارج غیبی معنوی بدترین خارهاى راه کمال و رسیدن به مقامات و از دام‌های شیطان است. این انکار و جحود، سرمایه تمام گمراهی‌ها و جهالت‌هاست.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۵۰۷؛ امام خمینی، صحیفه، ۱۸/۴۵۴ و ۲۰/۱۵۵.</ref>  

#'''گناهان:''' مادامی که نفس و قلب آلوده به [[گناه]] است یا مادامی که [[روح]] به سبب گناهان، مکدر گشته، نمی‌توان حجاب‌های ظلمانی را پاره کرد و به مقامات دست یافت.<ref>امام خمینی، جهاد اکبر، ۴۶ ـ ۴۷.</ref>

#'''اشتغال به کثرات:''' مشغول‌شدن به کثرات نیز مانع وصول تام سالک و رسیدن به [[توحید]] است.<ref>امام خمینی، آداب الصلاة، ۴۷ و ۲۸۱؛ امام خمینی، سرّ الصلاة، ۹۹.</ref>

==پانویس==

==منابع==

* آشتیانی، سیدجلال‌الدین، مقدمه مشارق الدراری تألیف سعیدالدین فرغانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.

* آملی، سیدحیدر، المقدمات من کتاب نص ‌النصوص، تحقیق هانری کربن و عثمان یحیی، تهران، توس، چاپ دوم، ۱۳۶۷ش.

* ابن‌عربی، محی‌الدین، تفسیر ابن‌عربی، تحقیق سمیر مصطفی رباب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.

* همو، الفتوحات المکیه، بیروت، دار صادر، بی‌تا.

* همو، مجموعة رسائل ابن‌عربی، بیروت، دارالمحجة البیضاء، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.

* ابن‌قیم جوزیه، محمدبن‌ابی‌بکر، مدارج السالکین بین منازل ایاک نعبد و ایاک نستعین، تحقیق عبدالغنی محمد علی الفاسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.

* ابن‌منظور، محمدبن‌مکرم، لسان العرب، تحقیق جمال‌الدین میردامادی، بیروت، دارالفکر ـ دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.

* اسیدى، عبدالرحمن‌بن‌محمد، مشارق أنوار القلوب و مفتاح أسرار الغیوب، تحقیق عاصم ابراهیم الکیالى، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، بی‌تا.

* اشکوری، میرزاهاشم، تعلیقه بر النصوص تألیف صدرالدین قونوى، تهران، نشر دانشگاهى، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ ‌شانزدهم، ۱۳۸۸ش.

* همو، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، قم، پاسدار اسلام، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.

* همو، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.

* همو، جهاد اکبر، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ هجدهم، ۱۳۸۷ش.

* همو، سرّ الصلاة (معراج السالکین و صلاة العارفین)، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۸ش.

* همو، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

* همو، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.

* همو، شرح دعاء السحر، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۶ش.

* همو، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

* همو، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ ‌ششم، ۱۳۸۶ش.

* انصاری، خواجه‌عبدالله، منازل السائرین، تحقیق علی شیروانی، تهران، دارالعلم، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.

* بیدارفر، محسن، مقدمه شرح منازل السائرین، تألیف عبدالرزاق کاشانی، قم، بیدار، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.

* ترمذی، محمد‌بن‌علی، ختم الاولیاء(ع)، تحقیق عثمان یحیی، بیروت، مهدالآداب الشرقیه، چاپ دوم، ۱۴۲۲ق.

* تلمسانی، سلیمان‌بن‌علی، شرح منازل السائرین، تحقیق عبدالحفیظ منصور، قم، بیدار، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.

* تهانوی، محمد علی، موسوعة کشاف اصطلاحات ‌الفنون و العلوم، تحقیق علی دحروج، لبنان، ناشرون، چاپ اول، ۱۹۹۶م.

* جرجانی، سیدشریف، کتاب التعریفات، تهران، ناصرخسرو، چاپ چهارم، ۱۳۷۰ش.

* جوهری، اسماعیل‌بن‌حماد، الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربیه، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.

* حقی بروسوی، اسماعیل، تفسیر روح البیان، بیروت، دارالفکر، چاپ اول٬ بی‌تا.

* خواجه‌نصیر طوسی، محمدبن‌محمد، شرح الاشارات و التنبیهات، قم، بلاغت، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.

* دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.

* رازی، یحیی‌بن‌معاذ، جواهر التصوف، تصحیح سعید هارون عاشور، قاهره، مکتبة الآداب، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.

* راشدی‌نیا، اکبر، مقامات عرفانی، مجله معارف عقلی، شماره ۲۴، ۱۳۹۱ش.

* سراج طوسی، ابونصر، اللمع فی التصوف، ترجمه مهدی محبتی، تهران، اساطیر، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.

* سرهندی، احمد الفاروقی، المکتوبات، عبدالله احم و علی رضا قشلی، قاهره، مکتبة النیل، چاپ اول، بی‌تا.

* سهروردی، ابوحفص، عمربن‌محمد٬ عوارف المعارف، تصحیح احمد عبدالرحیم السایح و توفیق علی وهبه، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.

* صدوق، محمد‌بن‌علی، معانی الاخبار، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.

* عین‌القضات، عبدالله‌بن‌محمد، شرح کلمات باباطاهر عریان، تحقیق عاصم ابراهیم الکیالی، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۲۰۰۷م.

* فرغانی، سعیدالدین، منتهی المدارک فی شرح تائیه ابن‌فارض، تحقیق عاصم ابراهیم الکیالی، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۸ق.

* فناری، محمدبن‌حمزه، مصباح الانس بین المعقول و المشهود، تصحیح محمد خواجوی، تهران، مولی، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

* قشیری، عبدالکریم‌بن‌هوازن، رساله قشیریه، ترجمه حسن‌بن‌احمد عثمانی، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران، زوار، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.

* قونوی، صدرالدین، اعجاز البیان فی تفسیر امّ القرآن، تصحیح، سیدجلال‌الدین آشتیانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

* قیصری، داوودبن‌محمود، شرح القیصری علی تائیة ابن‌الفارض الکبری، تحقق احمد فرید مزیدی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ‌چاپ اول، ۱۴۲۵ق. همو، رسائل قیصری، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، مؤسسه حکمت و فلسفه ایران، چاپ دوم، ۱۳۸۱ش.

* کاشانی، عبدالرزاق، اصطلاحات ‌الصوفیه، تصحیح مجید هادی‌زاده، تهران، حکمت، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

* همو، شرح منازل السائرین، تصحیح محسن بیدارفر، قم، بیدار، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.

* همو، لطائف الاعلام فی اشارات اهل الالهام، تصحیح مجید هادی‌زاده، تهران، میراث مکتوب، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* کاشانی، عزالدین، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایه، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران، هما، چاپ چهارم، ۱۳۷۲ش.

* کاشفى، حسین‌بن‌على، رشحات عین الحیاة، تحقیق عاصم ابراهیم الکیالى، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۲۰۰۸م.

* کلینی، محمدبن‌یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.

* گنابادی، سلطان‌محمد، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العباده، بیروت، اعلمی، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.

* لاهیجی، محمد اسیری، مفاتیح الأعجاز فی شرح گلشن راز، تصحیح علیقلی محمودی، تهران، علم، چاپ دوم، ۱۳۸۱ش.

* ماسینیون، لویی، مقدمه حقائق التفسیر، تألیف ابوعبدالرحمن‏ سلمى، تحقیق نصرالله پورجوادی، تهران، نشر دانشگاهى، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.

* ملاصدرا، محمدبن‌ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۹۸۱م.

* نخجوانی، نعمت‌الله، الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیه، مصر، دار رکابی للنشر، چاپ اول، ۱۹۹۹م.

* نسفی، عزیزالدین، کشف الحقائق، به اهتمام احمد مهدوی دامغانی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ چهارم، ۱۳۸۶ش.

* هجویری، ابوالحسن، کشف‌ المحجوب، تصحیح ژوکوفسکی، تهران، طهوری، چاپ چهارم، ۱۳۷۵ش.

* یزدان‌پناه، سیدیدالله، فروغ معرفت در اسرار خلافت و ولایت، تدوین سعید هلالیان، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۹۵ش.

[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]]