مهدی بازرگان: تفاوت میان نسخه‌ها

|تالیفات =راه طی شده، آخرت و خدا، هدف بعثت انبیا، ‌آیا اسلام‌ یک‌ خطر جهانی‌ است‌؟، انقلاب ایران در دو حرکت، بازیابی‌ ارزش‌ها، بعثت و ایدئولوژی، دفاع‌ از اسلام‌ و مسلمانان‌ جهان‌، سیر تحول در قرآن (سه جلد)، مرز میان‌ دین‌ و سیاست‌، مشکلات و مسائل‌ اولین‌ سال‌ انقلاب، یادداشت‌های‌ روزانه‌.

==ولادت و نسب==

مهدی بازرگان در سال ۱۲۸۶ در [[تهران]] متولد شد. <ref>علی‌بابایی، بیست ‌و پنج ‌سال در ایران چه گذشت، ۱/۳۶ـ۳۷.</ref>

پدر او حاج‌عباسقلی تبریزی معروف به آقاتبریزی (۱۲۴۷ـ۱۳۳۳) و مادرش سیده‌صدیقه فرزند سیدحسین طباطبایی بود. <ref>برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳.</ref> آقاتبریزی در هجده‌سالگی از [[آذربایجان]] به تهران رفت و به تجارت مشغول شد و به همین دلیل نام خانوادگی «بازرگان» را برای خود برگزید. او از معتمدان و سران مذهبی بازار تهران محسوب می‌شد و ریاست «اتاق تجارت» تهران را تا زمان برچیده‌شدن آن به دست [[رضاخان پهلوی]]، بر عهده داشت. <ref>برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳ـ۱۴.</ref> جایگاه آقاتبریزی در بازار تهران به ‌گونه‌ای بود که [[امام‌خمینی]] در سال ۱۳۲۸ در نامه‌ای به [[محمدتقی فلسفی]]، سفارش کرد تا وی و دیگر تاجران مذهبی تهران را به حمایت مالی از مرجع تقلید وقت [[سیدحسین بروجردی]] تشویق کند. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۴ـ۲۵.</ref>

مهدی بازرگان تحصیلات ابتدایی را از سال ۱۲۹۴ در مدرسه سلطانی آغاز کرد و تا پایه نهم گذراند <ref>گروه پژوهش‌، با پیشگامان آزادی، ۲۴.</ref> و در سال ۱۳۰۳ وارد دارالمعلمین تهران، به مدیریت ابوالحسن فروغی شد و در سال ۱۳۰۶ تحصیلات متوسطه خود را به پایان رساند. <ref>گروه پژوهش‌، با پیشگامان آزادی، ۲۷.</ref> او در آزمون اعزام فارغ‌التحصیلان به خارج، رتبه پنجم را به دست آورد و در سال ۱۳۰۷ به [[فرانسه]] رفت و جزء نخستین گروه اعزامی دانشجویان ایرانی به [[اروپا]] بود که وارد تحصیلات عالی شد. <ref>گروه پژوهش‌، با پیشگامان آزادی، ۲۴ و ۳۱؛ بازرگان، خاطرات، ۱/۱۶۵.</ref> وی در دانشگاه سانترال پاریس موفق به اخذ مدرک مهندسی (معادل دکتری) در ماشین‌های حرارتی (ترمودینامیک) شد. <ref>برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۵ و ۲۸؛ علی‌بابایی، بیست ‌و پنج ‌سال در ایران چه گذشت، ۱/۱۳۸ـ۱۳۹؛ لامعی، مهندس بازرگان در آیینه خاطرات، ۱۷.</ref>

بازرگان پس از بازگشت به [[ایران]] در سال ۱۳۱۳ به مدت یک‌سال به خدمت سربازی رفت. او در سال ۱۳۱۵ در جایگاه نخستین دانشیار در دانشکده فنی دانشگاه تهران مشغول تدریس شد و دو دوره متوالی طی سال‌های ۱۳۲۴ـ۱۳۲۹ ریاست دانشکده فنی این دانشگاه را بر عهده داشت. <ref>بازرگان، خاطرات، ۱/۲۴۵ـ۲۴۶؛ گروه پژوهش‌، با پیشگامان آزادی، ۲۶ و ۳۳.</ref> او از حضور پررنگ و فشار اعضای [[حزب توده]] در این دوره حکایت کرده و ریاست دانشکده فنی را بسیار مشکل برشمرده است؛ چنان‌که [[مصطفی چمران]] را دانشجوی ممتاز خود دانسته و از او ستایش کرده است. <ref>بازرگان، خاطرات، ۱/۲۵۱.</ref> وی در سال ۱۳۱۴ با همکاری هفت تن از دانشجویان در اروپا، شرکت «اتحاد مهندسین ایران» (اما) را تأسیس کرد. <ref>بازرگان، مدافعات، ۷۱؛ لامعی، مهندس بازرگان در آیینه خاطرات، ۱۷.</ref>

بازرگان در سال ۱۳۱۸ با ملکه طباطبایی [[ازدواج]] کرد. <ref>لامعی، مهندس بازرگان در آیینه خاطرات، ۱۷.</ref>

==فعالیت‌های سیاسی==

نخستین گروه سیاسی که بازرگان در آن فعالیت داشت، کانون مهندسین بود. او برای چند دوره عضو شورای مرکزی و برای دو دوره مسئول شورا بود و پس از انشعاب کانون به دو جناح ملی و چپ، با جناح ملی همکاری کرد. علت جدایی جناح ملی از چپ، افکار ضد دینی جناح چپ و گرایش‌های مذهبی در جبهه ملی بود. بازرگان در طی سال‌های ۱۳۲۰-۱۳۳۲ علاوه‌ بر آن، با گروه‌هایی مانند کانون اسلام، همراه با [[سیدمحمود طالقانی]] <ref>لامعی، مهندس بازرگان در آیینه خاطرات، ۱۷.</ref> [[انجمن اسلامی دانشجویان]]، [[حزب ایران]] و جبهه ملی همکاری داشت و اتحادیه مهندسین را تأسیس کرد، که تعداد پانزده مقاله، جزوه و کتاب، نتیجه تلاش‌های او در این دوره است. <ref>لامعی، مهندس بازرگان در آیینه خاطرات، ۱۷ـ۱۸؛ گروه پژوهش‌، با پیشگامان آزادی، ۲۸ و ۳۳.</ref> وی از سال ۱۳۲۱ با پیوستن به کانون اسلام با سیدمحمود طالقانی و [[یدالله سحابی]] همراه شد <ref>گروه پژوهش‌، با پیشگامان آزادی، ۲۴؛ جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبیـسیاسی ایران، ۹۸.</ref> و به همراه آنان در سال ۱۳۲۳ از انجمن اسلامی دانشجویان دانشکده پزشکی حمایت کرد. <ref>میزبانی، نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب اسلامی، ۲۳۶.</ref>

در سال ۱۳۳۰ با به‌قدرت‌رسیدن جبهه ملی و در دوره [[ملی‌شدن صنعت نفت]]، بازرگان مأمور خلع ید از شرکت سابق نفت شد و [[محمد مصدق]] او را رئیس هیئت مدیره موقت شرکت ملی نفت کرد؛ اما بازرگان پس از نُه ماه استعفا کرده و تدریس در دانشگاه را از سر گرفت. <ref>برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۶۰؛ گروه پژوهش‌، با پیشگامان آزادی، ۲۵.</ref> وی پس از آن به دستور رئیس سازمان آب، مدیر کل طرح لوله‌کشی آب تهران شد و تا [[کودتای ۲۸ مرداد]] ۱۳۳۲ در این سمت باقی بود. <ref>علی‌بابایی، فرهنگ تاریخیـسیاسی ایران و خاورمیانه، ۳/۴۰۶؛ گروه پژوهش‌، با پیشگامان آزادی، ۲۵.</ref> پس از کودتا، به جبهه ملی پیوست و در سال ۱۳۳۴ رژیم پهلوی او را بازداشت و پس از پنج ماه آزاد کرد. <ref>گروه پژوهش‌، با پیشگامان آزادی، ۳۴.</ref>

 

 

 

 

اعضای نهضت آزادی ازجمله بازرگان معتقد بودند به جای تغییرات اساسی و انقلاب، به قانون اساسی موجود عمل شود و انتخابات آزاد باشد و پهلوی نیز بماند و سلطنت کند نه حکومت. این سخن بازرگان پس از پذیرش پست نخست‌وزیری که امام‌خمینی بولدوزر می‌خواهد، ولی او پیکان‌وار حرکت می‌کند، به همین معنا بود که وی حرکت انقلابی را نمی‌پسندید. <ref>مهدوی کنی، خاطرات آیت‌الله مهدوی کنی، ۲۰۶ـ۲۰۷.</ref> در این روش که گاهی با عنوان «سیاست گام‌به‌گام» نیز نام برده می‌شد؛ بازرگان تنها نبود و برخی از علمای حوزه ازجمله [[سیدکاظم شریعتمداری]]{{ببینید|متن=ببینید| سیدکاظم شریعتمداری}} و [[مرتضی حائری]] {{ببینید|متن=ببینید| مرتضی حائری یزدی}} و [[سیدابوالفضل زنجانی]] نیز بر همین عقیده بودند و می‌گفتند مایه خونریزی کمتر می‌شود و قدرت پهلوی نیز محدود می‌گردد <ref>احمدی میانجی، خاطرات فقیه اخلاقی آیت‌الله احمدی میانجی، ۲۷۴ـ۲۷۵ و ۲۷۷.</ref> ولی امام‌خمینی این طرح را خدعه محمدرضا پهلوی می‌دانست که با این کار قصد دارد دوباره بر تخت سلطنت مستقر شود و پس از چندی، برنامه‌های خود را و بلکه بدتر از آن را آغاز کند. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۳۰.</ref> ایشان همچنین روش گام‌به‌گام بازرگان را باعث کاسته‌شدن شور مردم و ازدست‌رفتن حمایت مردمی و زمینه سرکوب مردم به دست رژیم و خنثی‌شدن تمامی برنامه‌ها می‌دانست. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۵۸ـ۵۹ و ۶/۳۳۳.</ref>

 

===عضویت در شورای انقلاب===

 

امام‌خمینی به پیشنهاد و تأیید مرتضی مطهری و [[سیدمحمد حسینی بهشتی]]، بازرگان را به همراه سیدمحمود طالقانی و یدالله سحابی به عضویت در [[شورای انقلاب]] منصوب کرد. <ref>مهدوی کنی، خاطرات آیت‌الله مهدوی کنی، ۲۰۸ و ۲۱۰.</ref> نیز ایشان پس از [[اعتصاب کارکنان شرکت نفت]] در حمایت از انقلاب، در ۱۳۵۷/۱۰/۸ بازرگان را مأمور کرد تا به همراه [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] و [[مصطفى کتیرایى‌]] هیئتی تشکیل دهد و تشکیلات [[نفت]] کشور را راه‌اندازی و مواد سوختی را برای مصرف داخلی تأمین کند. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۰۲.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| اعتصاب کارکنان صنعت نفت}}

 

 

 

 

امام‌خمینی در دوره نخست‌وزیری چندین حکم به مهدی بازرگان داده است که حکم تدوین و تصویب قانون اساسى و تشکیل مجلس خبرگان در ۵۸/۳/۴ <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۴۸۲.</ref> تشکیل دادگاه به منظور محاکمه سریع خیانتکاران‌ از طریق دادگستری در ۱۳۵۸/۶/۲ <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۳۲۴.</ref> و حمایت از خانواده شهداى نیروى انتظامى و پاسداران در‌ ۱۳۵۸/۶/۲ <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۳۲۵.</ref> از آن جمله می‌باشد؛ چنان‌که پس از نخست‌وزیری نیز با بیان اینکه بازرگان مورد احترام همه است، استعفای وی را ناشی از خستگی و عذر دانست و تصریح کرد استعفای او به معنای دخالت نکردن در امور نیست. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۳۲.</ref>

امام‌خمینی همچنین در تاریخ ۱۳۶۰/۲/۲۰، درگذشت برادر بازرگان را به وی تسلیت گفت. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۳۲.</ref> ایشان همچنین در جریان اعتراض جبهه ملی به لایحه قصاص و تأیید آن از سوی نهضت آزادی، از بازرگان خواست به عنوان ناهى از منکر و مدعی [[تفسیر قرآن]] در مقابل آنان بایستد‌ <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۵۸.</ref> چنان‌که در ادامه از او خواست در برابر ترورهای [[سازمان مجاهدین خلق]] نیز موضع‌گیری کند. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۳۲.</ref>

===نماینده مجلس و دیگر فعالیت‌ها===

بازرگان پس از استعفا از نخست‌وزیری، در نخستین انتخابات [[مجلس شورای اسلامی]] در اسفند ۱۳۵۸ به نمایندگی مردم [[تهران]] برگزیده شد و به همراه یدالله سحابی، [[هاشم صباغیان]]، [[ابراهیم یزدی]]، [[علی‌اکبر معین‌فر]]، مصطفی چمران و [[سیداحمد صدر]] حاج‌سیدجوادی فراکسیون اقلیت نهضت آزادی در مجلس را تشکیل داد. <ref>یوسفی اشکوری، سیری در زندگی، آثار و افکار مهندس مهدی بازرگان، در تکاپوی آزادی، ۱/قسمت۲، ۴۴۷ـ۴۴۸.</ref>

او در سال ۱۳۶۴ نامزد چهارمین دوره ریاست جمهوری شد؛ ولی [[شورای نگهبان]] صلاحیت او را رد کرد <ref>یوسفی اشکوری، سیری در زندگی، آثار و افکار مهندس مهدی بازرگان، در تکاپوی آزادی، ۱/قسمت۲، ۳۴۰ـ۳۴۱.</ref> او پس از آن در سمت دبیرکلی نهضت آزادی مشغول به فعالیت بود و در پایه‌گذاری جمعیت دفاع از آزادی و حاکمیت ملت ایران در سال ۱۳۶۴ مشارکت کرد. <ref>گروه پژوهش، با پیشگامان آزادی، ۴۹ـ۵۰.</ref> از دیگر فعالیت‌های او نگارش مقالات در روزنامه «میزان» ارگان نهضت آزادی ایران است.

از سوی دیگر، امام‌خمینی در ۳۰ بهمن ۱۳۶۶ در نامه‌ای به وزیر کشور، [[سیدعلی‌اکبر محتشمی‌پور]]، تلویحاً کناررفتن مهدی بازرگان از نخست‌وزیری دولت موقت را از عنایات الهی دانست، نگاه نهضت آزادی در جداانگاری دین از سیاست را منجر به وابستگی کشور به امریکا و مستشاران آن در آینده برشمرد و تظاهر آنان به اسلام را منجر به انحراف جوانان معرفی کرد و به تأویلات قرآنی آنان به علت عدم اطلاعشان از آموزه‌های عمیق دینی و فقه اسلامی انتقاد کرد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۷۹ـ۴۸۲.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| نهضت آزادی ایران}} ایشان در نامه ۱۳۶۸/۱/۶ خود به [[حسینعلی منتظری]] نیز با اشاره به اینکه بازرگان را انسان خوبی می‌دانسته، تأکید کرد از آغاز با نخست‌وزیری بازرگان مخالف بوده است؛ اما نظر دوستان را پذیرفته و وی را به نخست‌وزیری منصوب کرده است. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۳۱.</ref>

بازرگان که دریافت حکم نخست‌وزیری از امام‌خمینی را بزرگ‌ترین افتخار زندگی خود دانسته، از عزم راسخ و ایمان کامل امام‌خمینی به [[خدا]] و اعتقاد به موفقیت راه خود سخن گفته و خود را درس‌آموز منش ایشان دانسته است. <ref>نهضت آزادی ایران، شورای انقلاب و دولت موقت، ۵۴.</ref> بازرگان در آغاز نخست‌وزیری، رهبری سیاسی امام‌خمینی را پذیرفته بود، اما در آخرین سخنرانی خود پیش از استعفا، از رهبری انقلاب و سیاست‌های انقلابیان انتقاد کرد. <ref>برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۲۹۵ـ۲۹۷.</ref> او رهبری امام‌خمینی را در حرکت اول مایه جذب و وحدت مردم برای سرنگونی نظام طاغوتی دانست؛ اما در ادامه با این گمان که خروج ملّی‌ها و روشنفکران و ترجیح اسلام فقاهتی، منشأ تفرق قشرها و حرکت گریز از مرکز است، به انتقاد از روش ایشان پرداخت. <ref>بازرگان، انقلاب ایران، ۱۱۵ـ۱۱۶ و ۱۲۷ـ۱۲۸؛ بازرگان، دکتر علی شریعتی از نگاه، ۲۴ـ۲۵.</ref>

از سوی دیگر، بازرگان که نخست معتقد به نقش دین در حکومت و اقتصاد جامعه بود، در کتاب آخرت و خدا، هدف [[بعثت انبیا]] و در مواجهه با جایگاه رهبری دینی امام‌خمینی، از اسلام سیاسی رویگردان شد و هر گونه ارتباط میان دین و سیاست را در [[دوران غیبت]] نفی کرد و دخالت هر یک را در امور دیگری موجب فروپاشی هر دوی آنها دانست. وی در این رویکرد معتقد بود هدف دین، [[اخلاق]] و معنویت است و به [[جامعه]] و نظام‌سازی کاری ندارد. <ref>بازرگان، آخرت و خدا، ۹۱ـ۱۰۹؛ سروش، آیین شهریاری و دین‌داری، ۴۹ـ۵۰؛ موسوی بجنوردی، مسی به رنگ شفق، ۲۱۱؛ اسپوزیتو، انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن، ۴۴.</ref> او پیش‌تر مخالفت خود را با نظریه [[ولایت فقیه]] اعلام کرده و آن را تنها قبایی برازنده امام‌خمینی دانسته بود. <ref>بازرگان، انقلاب ایران در دو حرکت، ۱۸۹.</ref> وی به‌رغم تغییر موضع امام‌خمینی از تشکیل مجلس مؤسسان برای تدوین [[قانون اساسی]] <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۵۴.</ref> بر تشکیل آن تأکید می‌کرد و با تأسیس [[مجلس خبرگان قانون اساسی]] مخالف بود <ref>مهدوی کنی، خاطرات آیت‌الله مهدوی کنی، ۲۱۱.</ref> و تلاش بازرگان و همفکران او در دولت موقت برای انحلال مجلس خبرگان با نکوهش و واکنش شدید امام‌خمینی مواجه شد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۳۸.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| مجلس خبرگان قانون اساسی}}

==درگذشت==

بازرگان در ۱۷ آذر ۱۳۷۳ به دلیل حمله قلبی در بیمارستان دی تهران بستری شد. [[سیداحمد خمینی]] در این بیمارستان از وی عیادت کرد و اعتقاد امام‌خمینی به ایمان و تدین وی را متذکر شد <ref>گروه پژوهش‌، با پیشگامان آزادی، ۵۲ـ۵۳.</ref> وی پس از بهبود نسبی، برای درمان به خارج از کشور مسافرت کرد؛ اما در بهمن همین سال در فرودگاه زوریخ سوئیس به علت سکته قلبی در ۸۷‌سالگی درگذشت. بنا به وصیت وی، جسدش پس از انتقال به ایران، در مقبره خانوادگی در [[قبرستان بیات قم]] به خاک سپرده شد. <ref>گروه پژوهش‌، با پیشگامان آزادی، ۵۴ـ۵۵؛ حسنی، خاطرات حجت‌الاسلام حسنی امام‌جمعه ارومیه، ۴۲.</ref>

==آثار==

از بازرگان بیش از ۳۵۰ کتاب، مقاله و سخنرانی به جای مانده است. «بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان» مجموعه آثار او را جمع‌آوری و چاپ کرده است.

 

==پانویس==

 

{{پانویس}}

 

 

* احمدی میانجی، علی، خاطرات فقیه اخلاقی آیت‌الله احمدی میانجی، به‌ کوشش عبدالرحیم اباذری، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

 

 

* بازرگان، مهدی، خاطرات بازرگان، شصت ‌سال خدمت و مقاومت، تدوین غلامرضا نجاتی، تهران، رسا، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.

 

 

* بازرگان، مهدی، مسائل و مشکلات نخستین ‌سال انقلاب، ناشر عبدالعلی بازرگان، چاپ اول، ۱۳۶۱ش.

 

 

* توکلی‌بینا، ابوالفضل، خاطرات ابوالفضل توکلی‌بینا، به ‌کوشش محمودطاهر احمدی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

 

* جعفریان، رسول، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبیـسیاسی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامیـپژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۸۳ش.

 

 

* علی‌بابایی، داوود، بیست ‌و پنج ‌سال در ایران چه گذشت، تهران، امید فردا، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

 

* علی‌بابایی، غلامرضا، فرهنگ تاریخیـسیاسی ایران و خاورمیانه، تهران، رسا، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

 

 

* س‌رگ‌ذش‌ت‌ و خ‌اطرات‌ سیدک‌اظم‌ م‌وس‌وی‌ ب‌ج‌ن‌وردی‌، به اهتمام علی‌اکبر رنجبر کرمانی، تهران، نی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

 

 

* نجاتی، غلامرضا، تاریخ سیاسی بیست ‌و ‌پنج‌ساله ایران، تهران، رسا، چاپ ششم، ۱۳۷۹ش.

 

 

* یزدی، ابراهیم، شصت ‌سال صبوری و شکوری، بی‌جا، بی‌نا، ۱۳۹۰ش.

 

==پیوند به بیرون==

 

محمد نوری، «[https://books.khomeini.ir/books/10002/551/ مهدی بازرگان]»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۵۵۱-۵۵۷.