نفت: تفاوت میان نسخه‌ها

'''نفت'''، ماده‌ای راهبردی و اثرگذار بر بسیاری از تحولات ایران و جهان.

آشنایی با نفت، قدمتی شش هزارساله دارد. در گوشه و کنار ایرانِ قدیم، چشمه‌های نفت خام جاری بود و [[مردم]] آن روزگار برای روشنایی و مصارف دارویی از نفت بهره می‌بردند.<ref>موحد، خواب آشفته نفت روایت از روزگاران کهن، ۱۱۷–۱۱۸.</ref> در روایت‌های دینی نیز نفت (نفط) ماده‌ای معدنی<ref>مفضل، التّوحید، ۱۵۲.</ref> و افروختنی<ref>راوندی، الخرائج و الجرائح، ۱/۳۲۵.</ref> است که [[خمس]] به آن تعلق می‌گیرد.<ref>صدوق، من لایحضره الفقیه، ۲/۴۱.</ref> کشف نفت در عصر جدید و در پی آن، پدیدآمدن صنعت نفت، به زمان آشنایی «جرج بیسل» با این ماده در سال ۱۸۵۳م/ ۱۲۲۵ش در آمریکا بر می‌گردد.<ref>موحد، خواب آشفته نفت روایت از روزگاران کهن، ۱۲۱.</ref> وی که در صدد عرضه سوختی روشنایی‌بخش، ارزان و با کیفیت عالی به بازار بود به فکر تأمین روشنایی از آن افتاد و پس از آزمایش‌ها و بررسی‌های فراوان به این امر دست یافت.<ref>یرگین، نفت، پول، قدرت، ۱/۱۰.</ref>

نخستین چاه نفت [[ایران]] در سال ۱۲۸۷ در مسجدسلیمان حفر شد.<ref>نصیری، نفت و اهمیت حیاتی آن در دنیای امروز، ۸۴.</ref> پیدایش نفت در منطقه خاورمیانه ازجمله ایران، به دگرگونی‌های بزرگ داخلی و خارجی در ابعاد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی انجامید، به گونه‌ای که اگر پیدایش نفت در خاورمیانه نبود، این منطقه جایگاه بین‌المللی و راهبردی کنونی را نمی‌یافت.<ref>احمدی، تحولات تاریخی متأثر از نفت در خاورمیانه، ۵.</ref> گفته شده از میان بیست میدان نفتی بزرگ جهان، سیزده میدان،<ref>قنبری، جایگاه خاورمیانه در بازار جهانی نفت، ۷.</ref> یعنی دوسوم آن در منطقه [[خاورمیانه]] قرار دارد.<ref>قنبری، جایگاه خاورمیانه در بازار جهانی نفت، ۷؛ بورس، منابع جهانی نفت، ۶۵.</ref> در قرن بیست‌ویکم نیز باوجود روی‌آوردن کشورها به منابع طبیعی دیگر برای تأمین انرژی، [[اقتصاد]] مدرن جهان به‌طور فزاینده‌ای به انرژی نفت و گاز وابسته خواهد بود.<ref>ترکان، گاز طبیعی و امنیت ملی، ۶۴.</ref> این نیازهای جهانی، ایران را که یکی از عرضه‌کنندگان اصلی منابع طبیعی است در جایگاه حساس‌تری قرار داده‌است.<ref>ترکان، گاز طبیعی و امنیت ملی، ۶۴.</ref>

تاریخچه صنعت نفت ایران از توطئه‌های خارجی آکنده‌است.<ref>میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی، ۱۸۰.</ref> پنج سال پس از تولد صنعت نفت در [[آمریکا]] ۱۸۵۹م/ ۱۲۳۱ش و پیش از کشف نفت در ایران، امتیاز کشف و استخراج آن در سال‌های ۱۲۳۶ش/ ۱۸۶۴م،<ref>موحد، خواب آشفته نفت روایت از روزگاران کهن، ۱۲۵.</ref> ۱۲۵۱ش/ ۱۸۷۲م<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۴۷–۴۴؛ شوادران، خاورمیانه، نفت و قدرت‌های بزرگ، ۱۲؛ نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۷۹.</ref> و ۱۲۶۳ش/ ۱۸۸۴م به بیگانگان داده شد که هیچ‌یک به انجام نرسید.<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۴۳؛ ماسلی، نفت، سیاست و کودتا در خاورمیانه، ۵۵.</ref> در سال ۱۲۸۰ش/ ۱۹۰۱م «ویلیام ناکس دارسی» امتیاز استخراج نفت ایران را به مدت شصت سال به دست آورد.<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۶۳؛ نصری ۸۱.</ref> پس از فوران نفت از چاه کنده «نفتون» در مسجدسلیمان،<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۶۸.</ref> نخستین شرکت نفتی ایران و انگلیس تأسیس شد<ref>میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی، ۱۸۰.</ref> و دولت [[انگلیس]] امتیاز «دارسی» را به یک توافقنامه بین‌المللی تبدیل کرد.<ref>نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۸۱.</ref> ایران در سال ۱۳۰۰ تمایل داشت امتیاز نفت شمال را به شرکت‌های آمریکایی واگذار کند که انگلیس مانع این کار شد.<ref>نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۸۴.</ref> در سال ۱۳۱۳ش/ ۱۹۳۳م انگلیس قرارداد نفتی دیگری با ایران بست که در واقع تمدید قرارداد «دارسی» به مدت سی سال بود.<ref>نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۸۷؛ کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ۲۱۸.</ref>

با اشغال ایران در جریان جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۲۰ به دست انگلیس، شوروی و سپس آمریکا، رقابت این استعمارگران بر سر منافع به‌ویژه نفت، شدت یافت و شرکت‌های آمریکایی و انگلیسی و پس از آن هیئتی از شوروی، برای گرفتن امتیازات نفتی به ایران آمدند.<ref>حسینیان، بازخوانی نهضت ملی ایران، ۶۹–۷۱.</ref> شوروی در برابر خروج نیروهای خود از شمال ایران، خواستار امتیاز نفت شمال ایران به مدت پنجاه سال بود که با وجود پذیرش [[دولت]] و انعقاد قرارداد، مجلس آن را رد کرد.<ref>نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۸۹–۹۰؛ کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ۱۹۹–۲۰۰؛ ازغندی، روابط خارجی ایران، ۱۵۲–۱۵۳.</ref> مجلس در مرحله بعد با تصویب‌نکردن قرارداد گس ـ گلشائیان که با انگلستان بسته شده بود، گام دیگری در راستای ملی‌کردن صنعت نفت برداشت.<ref>حسینیان، بازخوانی نهضت ملی ایران، ۸۲–۸۴.</ref> در جریان مذاکرات اعضای کمیسیون نفت مجلس دربارهٔ این قرارداد، محمد مصدق پیشنهاد اقدام عملی برای ملی‌شدن صنعت نفت را داد که پذیرفته نشد<ref>راسخی، تاریخ نفت ایران، ۱۴۶.</ref>؛ ولی سرانجام پس از کش‌وقوس‌های فراوان و کشته‌شدن علی رزم‌آرا، نخست‌وزیر وقت که از مخالفان ملی‌شدن صنعت نفت بود،<ref>عِلم، قدرت و اصول، ۱۳۸–۱۳۹.</ref> [[قانون]] ملی‌شدن صنعت نفت در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ تصویب شد.<ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۳۲۷.</ref> پس از تصویب این قانون، دولت انگلیس به تحریم نفتی ایران اقدام کرد<ref>فخیمی، سی سال نفت ایران، ۱۳۴.</ref> و از ایران به شورای امنیت شکایت برد که به نتیجه نرسید.<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۲۸۲.</ref> مصدق که در آن زمان به نخست‌وزیری رسیده بود، در برابر نقشه‌های آمریکا و انگلیس، به اصلاح امور اقتصادی پرداخت و نظریه «اقتصاد بدون نفت» را به اجرا گذاشت<ref>مقدم، تاریخ جامع ملی‌شدن نفت، ۴۰۸–۴۰۹.</ref>{{ببینید|ملی‌شدن صنعت نفت}}

پس از بی‌نتیجه‌ماندن تلاش‌های انگلیس و آمریکا در جلوگیری از ملی‌شدن صنعت نفت و تشدید بحران نفت در ایران، آمریکا در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به کودتا دست زد و در پی آن کنسرسیومی متشکل از پنج شرکت آمریکایی، یک شرکت انگلیسی، یک شرکت فرانسوی و یک شرکت هلندی تأسیس شد.<ref>وزارت نفت، نفت از آغاز تا امروز، ۱۸؛ ازغندی، روابط خارجی ایران، ۲۵۵.</ref> در سال ۱۳۳۹ش/ ۱۹۶۰م گروهی از کشورهای صادرکننده نفت برای تأمین منافع خود و دردست‌گرفتن کنترل قیمت نفت، سازمان اوپک را تأسیس کردند. با تأسیس اوپک، درآمدهای نفتی ایران بیش از سه‌برابر افزایش یافت.<ref>نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۶۱.</ref>

در جریان انقلاب اسلامی به دنبال نارضایتی عمومی مردم و اعتصاب کارکنان شرکت نفت و قطع صدور نفت، یکی از بزرگ‌ترین شوک‌های نفتی بر کشورهای مصرف‌کننده نفت وارد شد.<ref>نوازنی، الگوهای رفتاری ایالات متحده آمریکا، ۶۴–۶۵؛ حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۶۸.</ref> در پی این اعتصاب، [[امام‌خمینی]] هیئتی پنج‌نفره از جمله اکبر هاشمی رفسنجانی و به ریاست مهدی بازرگان را برای نظارت بر تولید نفت به میزان نیاز داخلی و جلوگیری از دخالت ارتش در امر نفت مأمور کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۰۲–۳۰۳.</ref> اعتصاب کارکنان شرکت نفت، با شرایطی مانند لغو همه قراردادهای استعماری و حفظ استقلال نفتی ایران پایان یافت<ref>نوازنی، الگوهای رفتاری ایالات متحده آمریکا، ۶۷.</ref>{{ببینید|اعتصاب کارکنان صنعت نفت}} و سرانجام در چهاردهم اسفند ۱۳۵۷ و پس از هفتاد روز قطع صادرات، نخستین محموله نفت ایران صادر شد<ref>نوازنی، الگوهای رفتاری ایالات متحده آمریکا، ۶۹.</ref> و پس از آن، ایران راهبرد افزایش قیمت نفت را پی‌گرفت و در نتیجه قیمت نفت در سال ۱۳۵۹ سه‌برابر قیمت اعلام‌شده نفت پیش از [[انقلاب]] شد.<ref>نوازنی، الگوهای رفتاری ایالات متحده آمریکا، ۶۹–۷۰.</ref>

امروزه نفت یک منبع مهم انرژی است که نه‌تنها یک عامل تعیین‌کننده اقتصادی و صنعتی، بلکه یک عامل سیاسی و امنیتی نیز قلمداد می‌شود.<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۲۲.</ref> نفت برای کشورهای دارنده آن، افزون بر انرژی، [[سرمایه]] نیز به‌شمار می‌آید و از این دیدگاه، ارزش و اهمیت بسیاری دارد<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۲۲.</ref> و آن را یکی از مؤلفه‌های اثرگذار در تولید ثروت و قدرت در جهان کنونی می‌دانند.<ref>واعظی، دیپلماسی انرژی ایران و قدرت‌های بزرگ در خلیج فارس، ۱۲۲.</ref> نفت عاملی برای تحکیم قدرت سیاسی و اقتصادی کشورهای نفت‌خیز و بهانه‌ای برای سیاست‌های مداخله‌جویانه کشورهای بزرگ جهان همچون آمریکا و شوروی [سابق] بوده‌است.<ref>اودل، نفت و کشورهای بزرگ جهان، ۲۰۲–۲۰۳.</ref> اما نگاه به مسئله نفت به دو شکل نگاه استعماری و نگاه عدالت‌خواهانه بوده‌است.

امام‌خمینی اهمیت نفت در معادلات [[جهان]] و اقتصاد بین‌الملل را امری بدیهی می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۳۳.</ref> و پدیدآمدن بحران در نفت را عامل برهم‌خوردن همه معادلات اقتصادی و تجاری دنیا به‌شمار می‌آورد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۳۰.</ref> ایشان با توجه به اهمیت نفت و منابع زیرزمینی دیگر، برآن بود که استعمارگران انگلیسی، از سیصد سال پیش برای [[مطالعه]] و کشف منابع زیرزمینی به سرزمین‌های شرقی ازجمله ایران نفوذ کرده و مختصات و مشخصات همه گنجینه‌های زیرزمینی همچون نفت را در تمام مناطق این کشورها به دست آورده بودند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۴.</ref> ایشان پیشرفت کنونی دنیای متمدن را در گروی نفت کشورهای شرقی و مسلمان می‌دید.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴.</ref>

از نظر تاریخی، کنترل مناطق سرشار از نفت، هدف راهبردی قدرت‌های بزرگ بوده‌است.<ref>تخشید و متین، تسلط بر منابع نفتی استراتژیک خلیج فارس، ۲۱۰.</ref> میل این قدرت‌ها به‌ویژه آمریکا برای تسلط بر منابع نفتی خاورمیانه که بخش مهمی از جهان اسلام است، تابعی از هدف‌های کلی این کشورها برای دستیابی به منافعشان قلمداد می‌شود؛ منافعی چون تضمین امنیت متحدان منطقه‌ای خود به‌ویژه رژیم [[اسرائیل]]، جلوگیری از تقویت دولت‌های معارض با رژیم اسرائیل و تضمین تداوم انتقال انرژی ارزان که از راه مقابله با اسلام‌گرایی به دست می‌آمد.<ref>تخشید و متین، تسلط بر منابع نفتی استراتژیک خلیج فارس، ۲۱۰ ۲۱۰–۲۱۷.</ref>

امام‌خمینی همواره خطر جهان‌خواران شرق و غرب به‌ویژه آمریکا و اسرائیل و طمع آنان بر منابع زیرزمینی جهان اسلام و غارت این منابع با گماردن عوامل دست‌نشانده خود را گوشزد می‌کرد و مسلمانان را به ایمان و اتحاد برای کوتاه‌کردن دست آنان از کشورهای اسلامی فرا می‌خواند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۳۳۱؛ ۱۲/۲۰۲؛ ۱۵/۵۹؛ ۱۹/۲۸ و ۲۰/۳۱۷.</ref> ایشان، علت اصلی حمایت ابرقدرت‌ها از [[محمدرضا پهلوی]] را چپاول منابع و نفت ایران می‌دید<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۵۵.</ref> و پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی]] نیز همواره دربارهٔ خطر دشمنان<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۱۶.</ref> و طمع آنان به منابع نفتی و به دست آوردن بازار ایران هشدار می‌داد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۹۷ و ۳۵۷.</ref> امام‌خمینی شوروی را نیز مانند آمریکا، دولتی چپاولگر، خواهان سلطه بر ایران و منابع و ذخایر کشور به‌ویژه [[گاز]] می‌شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۹۵ و ۱۴/۱۷۷، ۴۹۷.</ref> امروزه نیز جهان غرب، به سبب برخورداری کشورهای حوزه خلیج فارس از بیشترین ذخایر نفتی، از تمام توان خود در نهادهای بین‌المللی، شرکت‌های نفتی و نیروهای نظامی برای روی‌کارآوردن دولت‌های حامی [[غرب]] و در نتیجه تسلط بر نفت این منطقه استفاده می‌کند<ref>جهرمی و رضایی، سلطه بر نفت، ۲۵۱.</ref>

خاطره تلخ ایرانیان از سلطه قدرت‌های بزرگ که به طمع منابع نفتی و غیرنفتی به ایران روی‌آورده بودند به صورت مبارزه با امتیازات و قراردادها ظهورکرد و از سرچشمه‌های اصلی قیام و نهضت مشروطیت شد<ref>حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۰۳–۱۰۴.</ref>؛ همچنان‌که اشغال ایران در جنگ جهانی دوم که نفت از علت‌های اصلی آن بود، انگیزه مردم را برای مبارزه بر ضد امتیازات نفتی<ref>حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۱۶.</ref> تا حد لغو این امتیازات و ملی‌کردن صنعت نفت، بیشتر کرد.<ref>حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۰۴.</ref> در جریان ملی‌شدن صنعت نفت و پس از کودتای ۲۸ مرداد، دولت آمریکا از یک واسطه و میانجی به یک رقیب نفتی برای [[انگلستان]] و مدافع ایران برای رهایی از چنگال کمونیسم درآمد.<ref>ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۲۹۳.</ref>

درآمد نفت در دوران حکومت پهلوی موجب پدیدآمدن دولت رانت‌خوار و استقلال آن از طبقات اجتماعی شد و این امر، افزایش خودکامگی محمدرضا پهلوی و ایجاد [[استبداد]] نفتی را به ارمغان آورد.<ref>کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ۲۸۹.</ref> در سال ۱۳۵۲ افزایش درآمدهای نفتی به افزایش رفاه مصرفی در حکومت، تشدید وابستگی به آمریکا و گسترش و تجهیز نیروهای نظامی و نیز تهاجم فرهنگی انجامید و این امور، همراه با سیاست استبدادی پهلوی، زمینه‌ساز نارضایتی عمومی و تحولات پس از آن شد.<ref>حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۴۱.</ref> استفاده از درآمد نفت برای نوسازی و توسعه اقتصادی کشور و بی‌توجهی به توسعه سیاسی، عامل دیگری در ایجاد تحولات سیاسی و اجتماعی به دست مردم بود.<ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۵۲۴–۵۲۵؛ زیباکلام، مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، ۱۴۳–۱۴۴.</ref>

امام‌خمینی معتقد بود علت تأیید سرکوب و کشتار مردم به دست رژیم پهلوی از سوی قدرت‌های استعماری، همچنین تلاش این رژیم برای اغفال مردم و دور نگه‌داشتن آنان از [[اسلام]] و روحانیون، چپاول نفت و گاز ایران است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۵۲۰.</ref> و برای تغییر این رویه، باید نظامی قدرتمند و مستقل با تکیه بر مردم ایجاد کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۹۸.</ref> ایشان در بیان علت‌های نارضایتی مردم اشاره کرده‌است که مردم می‌خواهند نفت به‌طور منطقی استخراج شود، به فروش برسد و درآمد به دست آمده از آن، صرف [[ملت]] شود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۶۷.</ref>

کشورهای اسلامی هفتاددرصد اندوخته‌های نفت جهان را در اختیار دارند.<ref>حشمت زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۷۹.</ref> افزایش اهمیت نفت پس از [[جنگ مسلحانه|جنگ]] جهانی اول و افزوده‌شدن آن به انگیزه‌های قدرت‌های استعماری، کشورهای اسلامی را در موقعیت ویژه‌ای قرار داده‌است.<ref>حشمت زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۸۹.</ref> امام‌خمینی نفت را عامل قدرت کشورهای اسلامی و رگ حیات ابرقدرت‌ها می‌شمرد و معتقد بود بستن نفت به روی ابرقدرت‌ها حتی در مدتی کوتاه، آنان را به عقب‌نشینی و تسلیم وادار خواهد کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۹۰؛ ۱۶/۳۳۰ و ۱۸/۵۴–۵۵.</ref> ایشان از مسلمانان می‌خواست با [[سلاح]] نفت به مقابله با آمریکا و اسرائیل بپردازند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۳۸۱.</ref>؛ همچنان‌که در جریان انقلاب اسلامی از کارکنان شرکت نفت خواست با اعتصاب خود، مانع صدور نفت به آمریکا و اسرائیل شوند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۹۸ و ۵/۷۶، ۳۹۰.</ref> ایشان پس از پیروزی انقلاب و در هنگامه‌های حساس جنگ نیز از تهدید به استفاده از سلاح نفت در برابر کمک دشمنان به [[صدام حسین]] و عقب‌راندن آنان استفاده می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۵۶ و ۱۸/۳۰.</ref> برای نمونه ایشان در سی‌ویکم شهریور ۱۳۶۲ و در پی درخواست [[عراق]] از فرانسه برای دریافت سلاح‌های ویرانگر و حمله به منابع اقتصادی ایران، همه کشورهای منطقه و کشورهای استفاده‌کننده از نفت را به بستن تنگه هرمز و قطع صادرات نفت تهدید کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۱۳۱ و ۱۴۷.</ref>

با افزایش بهای نفت، گرچه گفته شده بخش زیادی از درآمدهای نفتی صرف توسعه اقتصادی کشور شد اما این نوسازی سریع، مشکلات بسیاری<ref>کدی، ریشه‌های انقلاب ایران، ۲۱۹.</ref> مانند افزایش واردات بی‌رویه، گسترش صنایع مونتاژ و گرایش جامعه به مصرف‌گرایی را پدیدآورد<ref>حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۳۵–۱۳۷.</ref>؛ همچنین تمایل فراوان پهلوی به خرید سلاح‌های پیشرفته، سبب برگرداندن دلارهای نفتی به آمریکا و وابستگی بیشتر ایران به ابرقدرت‌ها شد.<ref>کدی، ریشه‌های انقلاب ایران، ۲۱۹.</ref>

امام‌خمینی همواره بر این نکته تأکید داشت که سیاست رژیم پهلوی دربارهٔ نفت نادرست بوده‌است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۰۴؛ ۱۱/۹ و ۱۵/۴۲۷.</ref>؛ زیرا در برابر به‌یغمادادن اندوخته‌های نفتی و معادن کشور<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۴۵۱ و ۵/۴۷.</ref> و استخراج و فروش بی‌رویه نفت، ایران را به پایگاه نظامی، انبار اسلحه و محل استقرار مستشاران آمریکایی تبدیل کرده بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۶–۲۷، ۲۰۷ و ۱۱/۹، ۱۵۶.</ref> امام‌خمینی بر آن بود که رژیم پهلوی با بهره‌گیری از درآمدهای نفتی حتی به تبلیغ و تقویت [[بهائیت]] و اسرائیل می‌پردازد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۲۷.</ref> و در زمینه اقتصادی افزون بر نابودی [[زراعت]] و کشاورزی،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۵۵–۵۶ و ۶/۸۵.</ref> موجب وابستگی، عقب‌ماندگی و از میان‌رفتن استقلال کشور نیز<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۶۹؛ ۶/۸۵ و ۲۱/۴۳۵.</ref> شده‌است.

توجه به نقش اساسی نفت در اقتصاد کشورهای نفت‌خیز و استفاده از این منبع برای رشد اقتصادی کشور و جلوگیری از فروش بی‌رویه نفت، از پیش از انقلاب اسلامی ایران، از مؤلفه‌های اصلی مورد نظر امام‌خمینی بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۵۰۹؛ ۵/۱۵۷ و ۱۷/۲۷۸.</ref> ایشان نفت را ثروت ملی و میراث نسل‌های آینده می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۶۹ و ۴/۵۵–۵۶، ۱۳۷؛ موسایی، امام‌خمینی، دولت و اقتصاد، ۴۲۲.</ref> و معتقد بود نفت را باید عاقلانه و بر اساس نیاز و ضرورت و با رعایت مصالح مردم و [[استقلال کشور]] تولید کرد، فروخت و هزینه کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۰، ۶۷ و ۴۳۳.</ref> ایشان تأکید می‌کرد درآمد نفت باید صرف ملت،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۳۷۹.</ref> رفع مشکلات اقتصادی مردم،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۱۴.</ref> تأمین رفاه آنان<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۵۰۵.</ref> و نوسازی اقتصاد کشور<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۳۳.</ref> شود. ایشان فروش نفت به همه کشورهای جهان ـ غیر از رژیم اشغالگر [[فلسطین]] و دولت نژادپرست [سابق] آفریقای جنوبی با حفظ منافع ملی، استقلال کشور و مراعات [[عدالت]] ـ را روا می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۳۳ و ۵/۳۹۷، ۴۱۵.</ref> امام‌خمینی معتقد بود، ایران با توجه به امکانات و ظرفیت‌های فراوان و نیروهای انسانی مستعد و خلاقی که دارد، بدون نفت هم توان رشد اقتصادی و غلبه بر فقر را دارد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۱۱.</ref> از دیدگاه ایشان بهره‌مندی از نفت به معنای صدور همیشگی آن نیست؛ بلکه کشور می‌تواند با افزایش تولیدات داخلی و تأمین نیازهای خود، صدور نفت را قطع کند یا به کمترین مقدار برساند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۳۶۴.</ref>

با توجه به دیدگاه‌های امام‌خمینی دربارهٔ حفظ ثروت عمومی نفت، تولید نفت بر اساس نیاز ارزی کشور و با توجه به اصل صیانت مخازن صورت گرفت.<ref>حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۸۲.</ref> در آن دوران، امام‌خمینی بر اهتمام نظام و دولت برای اصلاح و بازسازی سراسر کشور به‌ویژه روستاها و مناطق نفت‌خیز<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۸۴–۴۸۵.</ref> و اختصاص درآمد یک روز نفت به همه استان‌های کشور برای ساختن و بازسازی مدارس و مساجد و برآوردن نیازهای دیگر<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۴۱۸ و ۴۹۱.</ref> تأکید کرد. در دوران جنگ تحمیلی نیز ایشان، ضمن تأکید بر ادامه تولید و صادرات نفت و اکتشاف منابع نفتی جدید و ترمیم مراکز آسیب‌دیده در جنگ،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۳۱.</ref> نوید راه‌اندازی کامل صنایع نفت، گاز و پتروشیمی را به مردم داد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۳۲.</ref>؛ از این‌رو دولت، پس از جنگ به بازسازی پالایشگاه‌های نفتی و صنایع پتروشیمی و هدایت نفت و گاز در مسیر تولید فرآورده‌های پتروشیمی روی آورد.<ref>حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۳۴۳.</ref>

امام‌خمینی در سال ۱۳۶۷ یکی از سیاست کلی نظام در دوران بازسازی را گسترش صادرات کالاهای غیرنفتی و مبادی صدور کالا و تکیه‌نکردن بر صادرات نفت اعلام کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۵۸–۱۵۹.</ref> ایشان به مسئولان گوشزد می‌کرد با استفاده بهینه از نفت این گنج و اندوخته‌های خدادادی دیگر را به‌دقت پاسداری و نیازهای جامعه به‌ویژه مناطق محروم را برطرف کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۳۳.</ref>

جمهوری اسلامی برای بهره‌وری بهینه از صنعت نفت و گاز، به سیاست‌هایی چون در پیش‌گرفتن راهکارهای مناسب برای گسترش اکتشاف نفت و گاز، افزایش ظرفیت تولید صیانت‌شده نفت متناسب با اندوخته‌های موجود و برخوردارکردن کشور از قدرت اقتصادی، امنیتی و سیاسی، گسترش پژوهش‌های بنیادی و توسعه‌ای، تربیت نیروهای انسانی متخصص و تلاش برای ایجاد مرکز جذب و صدور دانش و خدمات فنی ـ مهندسی در زمینه انرژی روی آورده‌است<ref>سیدجوادین و دیگران، نقش توسعه منابع انسانی در دستیابی به چشم‌انداز ۱۴۰۴ صنعت نفت، ۸۹.</ref>؛ همچنین بهینه‌سازی مصرف، جایگزینی [[صادرات]] فرآورده‌های نفت و گاز و پتروشیمی به جای صدور نفت خام و گاز طبیعی و بهره‌برداری از موقعیت منطقه‌ای و جهانی کشور برای خرید، فروش، فرآوری، پالایش، معاوضه و انتقال نفت و گاز منطقه به بازارهای داخلی و جهانی، بخش دیگری از سیاست‌های این صنعت در جمهوری اسلامی ایران است.<ref>سیدجوادین و دیگران، نقش توسعه منابع انسانی در دستیابی به چشم‌انداز ۱۴۰۴ صنعت نفت، ۸۹. ۹۰–۹۱.</ref>

از دیدگاه امام‌خمینی [[انفال]]، اموالی است که به پیامبر (ص) و امام معصوم (ع) به سبب منصب [[امامت]] آنان اختصاص دارد. بخشی از این اموال، معدن‌هایی است که مالک خاصی ندارد.<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۳۴۷.</ref> از نگاه کلّی ایشان گرچه انفال در [[زمان غیبت]] برای عموم شیعیان، اعم از [[فقیر]] و [[غنی]] [[مباح]] است و آنان مالک آن به‌شمار می‌آیند<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۳۴۸.</ref>؛ ولی نفت، گاز و معدن‌هایی که در [[عرف]]، خارج از حدود املاک شخصی شمرده می‌شود، تابع املاک نیست و اگر بر فرض در حدود املاک شخصی قرار بگیرد ـ از آنجاکه این گونه معدن‌ها به ملت‌های حال و آینده تعلق دارد ـ از تبعیت خارج می‌شود و دولت اسلامی می‌تواند با خریداری یا اجاره آن املاک، به استخراج [[معادن]] اقدام کند<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۲/۵۸۸–۵۸۹؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۰۲.</ref>{{ببینید|انفال}}