نفت: تفاوت میان نسخه‌ها

'''نفت'''، ماده‎ای راهبردی و اثرگذار بر بسیاری از تحولات ایران و جهان.

نفت خام، مایع سیاه‌رنگی است که منشأ فسیلی دارد، به طور طبیعی در زیر پوسته زمین تشکیل می‌شود و در اصطلاح علمی به آن «هیدروکربن» می‎گویند<ref> میرترابی، درآمدی براقتصاد سیاسی و مسائل نفت ایران، ۱۴.</ref>. بیشترین منابع نفت جهان در پنج منطقه امریکای شمالی، کشورهای مجاور دریای کارائیب و امریکای جنوبی، خاور دور، خاورمیانه و [[اتحاد جماهیر شوروی]] [سابق] واقع شده است<ref> فاتح، پنجاه سال نفت ایران، ۲۷.</ref>.

آشنایی با نفت، قدمتی شش ‌هزارساله دارد. در گوشه و کنار ایرانِ قدیم، چشمه‌های نفت خام جاری بود و [[مردم]] آن روزگار برای روشنایی و مصارف دارویی از نفت بهره می‌بردند<ref> موحد، خواب آشفته نفت روایت از روزگاران کهن، ۱۱۷ ـ ۱۱۸.</ref>. در روایت‌های دینی نیز نفت (نفط) ماده‌ای معدنی<ref> مفضل، التّوحید، ۱۵۲.</ref> و افروختنی<ref> راوندی، الخرائج و الجرائح،  ۱/۳۲۵.</ref> است که [[خمس]] به آن تعلق می‌گیرد<ref> صدوق، من ‌لایحضره الفقیه، ۲/۴۱.</ref>. کشف نفت در عصر جدید و در پی آن، پدید‌آمدن صنعت نفت، به زمان آشنایی «جرج بیسل» با این ماده در سال ۱۸۵۳م/ ۱۲۲۵ش در امریکا بر می‌گردد<ref> موحد، خواب آشفته نفت روایت از روزگاران کهن، ۱۲۱.</ref>. وی که در صدد عرضه سوختی روشنایی‌بخش، ارزان و با کیفیت عالی به بازار بود به فکر تأمین روشنایی از آن افتاد و پس از آزمایش‌ها و بررسی‌های فراوان به این امر دست یافت<ref> یرگین، نفت، پول، قدرت، ۱/۱۰.</ref>.

نخستین چاه نفت [[ایران]] در سال ۱۲۸۷ در مسجدسلیمان حفر شد<ref> نصیری، نفت و اهمیت حیاتی آن در دنیای امروز، ۸۴.</ref>. پیدایش نفت در منطقه خاورمیانه ازجمله ایران، به دگرگونی‌های بزرگ داخلی و خارجی در ابعاد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی انجامید، به گونه‌ای که اگر پیدایش نفت در خاورمیانه نبود، این منطقه جایگاه بین‌المللی و راهبردی کنونی را نمی‌یافت<ref> احمدی، تحولات تاریخی متأثر از نفت در خاورمیانه، ۵.</ref>. گفته شده از میان بیست میدان نفتی بزرگ جهان، سیزده میدان<ref> قنبری، جایگاه خاورمیانه در بازار جهانی نفت، ۷.</ref>، یعنی دوسوم آن در منطقه [[خاورمیانه]] قرار دارد<ref> قنبری، جایگاه خاورمیانه در بازار جهانی نفت، ۷؛ بورس، منابع جهانی نفت، ۶۵.</ref>. در قرن بیست‌ویکم نیز باوجود روی‌آوردن کشورها به منابع طبیعی دیگر برای تأمین انرژی، [[اقتصاد]] مدرن جهان به ‌طور فزاینده‌ای به انرژی نفت و گاز وابسته خواهد بود<ref> ترکان، گاز طبیعی و امنیت ملی، ۶۴.</ref>. این نیازهای جهانی، ایران را که یکی از عرضه‌کنندگان اصلی منابع طبیعی است در جایگاه حساس‌تری قرار داده است<ref> ترکان، گاز طبیعی و امنیت ملی، ۶۴.</ref>.

==نفت و صنعت آن در ایران==

تاریخچه صنعت نفت ایران از توطئه‌های خارجی آکنده است<ref> میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی، ۱۸۰.</ref>. پنج سال پس از تولد صنعت نفت در [[امریکا]] ۱۸۵۹م/ ۱۲۳۱ش و پیش از کشف نفت در ایران، امتیاز کشف و استخراج آن در سال‌های ۱۲۳۶ش/ ۱۸۶۴م<ref> موحد، خواب آشفته نفت روایت از روزگاران کهن، ۱۲۵.</ref>، ۱۲۵۱ش/ ۱۸۷۲م<ref> ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۴۷ ـ ۴۴؛ شوادران، خاورمیانه، نفت و قدرت‌های بزرگ، ۱۲؛ نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۷۹.</ref> و ۱۲۶۳ش/ ۱۸۸۴م به بیگانگان داده شد که هیچ‌یک به انجام نرسید<ref> ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۴۳؛ ماسلی، نفت، سیاست و کودتا در خاورمیانه، ۵۵.</ref>. در سال ۱۲۸۰ش/ ۱۹۰۱م «ویلیام ناکس دارسی» امتیاز استخراج نفت ایران را به مدت شصت سال به دست آورد<ref> ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۶۳؛ نصری ۸۱.</ref>. پس از فوران نفت از چاه کنده «نفتون» در مسجدسلیمان<ref> ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۶۸.</ref>، نخستین شرکت نفتی ایران و انگلیس تأسیس شد<ref> میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی، ۱۸۰.</ref> و دولت [[انگلیس]] امتیاز «دارسی» را به یک توافقنامه بین‌المللی تبدیل کرد<ref> نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۸۱.</ref>. ایران در سال ۱۳۰۰ تمایل داشت امتیاز نفت شمال را به شرکت‌های امریکایی واگذار کند که انگلیس مانع این کار شد<ref> نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۸۴.</ref>. در سال ۱۳۱۳ش/ ۱۹۳۳م انگلیس قرارداد نفتی دیگری با ایران بست که در واقع تمدید قرارداد «دارسی» به مدت سی سال بود<ref> نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۸۷؛ کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ۲۱۸.</ref>.

با اشغال ایران در جریان جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۲۰ به ‌دست انگلیس، شوروی و سپس امریکا، رقابت این استعمارگران بر سر منافع به‌ویژه نفت، شدت یافت و شرکت‌های امریکایی و انگلیسی و پس از آن هیئتی از شوروی، برای گرفتن امتیازات نفتی به ایران آمدند<ref> حسینیان، بازخوانی نهضت ملی ایران، ۶۹ ـ ۷۱.</ref>. شوروی در برابر خروج نیروهای خود از شمال ایران، خواستار امتیاز نفت شمال ایران به مدت پنجاه سال بود که با وجود پذیرش [[دولت]] و انعقاد قرارداد، مجلس آن را رد کرد<ref> نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۸۹ ـ ۹۰؛ کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ۱۹۹ ـ ۲۰۰؛ ازغندی، روابط خارجی ایران، ۱۵۲ ـ ۱۵۳.</ref>. مجلس در مرحله بعد با تصویب‌نکردن قرارداد گس ـ گلشائیان که با انگلستان بسته شده بود، گام دیگری در راستای ملی‌کردن صنعت نفت برداشت<ref> حسینیان، بازخوانی نهضت ملی ایران، ۸۲ ـ ۸۴.</ref>. در جریان مذاکرات اعضای کمیسیون نفت مجلس درباره این قرارداد، محمد مصدق پیشنهاد اقدام عملی برای ملی‌شدن صنعت نفت را داد که پذیرفته نشد<ref> راسخی، تاریخ نفت ایران، ۱۴۶.</ref>؛ ولی سرانجام پس از کش‌وقوس‌های فراوان و کشته‌شدن علی رزم‌آرا، نخست‌وزیر وقت که از مخالفان ملی‌شدن صنعت نفت بود<ref> عِلم، قدرت و اصول، ۱۳۸ ـ ۱۳۹.</ref>، [[قانون]] ملی‌شدن صنعت نفت در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ تصویب شد<ref> آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۳۲۷.</ref>. پس از تصویب این قانون، دولت انگلیس به تحریم نفتی ایران اقدام کرد<ref> فخیمی، سی سال نفت ایران، ۱۳۴.</ref> و از ایران به شورای امنیت شکایت برد که به نتیجه نرسید<ref> ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۲۸۲.</ref>. مصدق که در آن زمان به نخست‌وزیری رسیده بود، در برابر نقشه‌های امریکا و انگلیس، به اصلاح امور اقتصادی پرداخت و نظریه «اقتصاد بدون نفت» را به اجرا گذاشت<ref> مقدم، تاریخ جامع ملی‌شدن نفت، ۴۰۸ ـ ۴۰۹.</ref>{{ببینید|ملی‌شدن صنعت نفت}}

پس از بی‌نتیجه‌ماندن تلاش‎های انگلیس و امریکا در جلوگیری از ملی‌شدن صنعت نفت و تشدید بحران نفت در ایران، امریکا در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به کودتا دست زد و در پی آن کنسرسیومی متشکل از پنج شرکت امریکایی، یک شرکت انگلیسی، یک شرکت فرانسوی و یک شرکت هلندی تأسیس شد<ref> وزارت نفت، نفت از آغاز تا امروز، ۱۸؛ ازغندی، روابط خارجی ایران، ۲۵۵.</ref>. در سال ۱۳۳۹ش/ ۱۹۶۰م گروهی از کشورهای صادرکننده نفت برای تأمین منافع خود و دردست‌گرفتن کنترل قیمت نفت، سازمان اوپک را تأسیس کردند. با تأسیس اوپک، درآمدهای نفتی ایران بیش از سه‌برابر افزایش یافت<ref> نصری، نفت و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۶۱.</ref>.

در جریان انقلاب اسلامی به دنبال نارضایتی عمومی مردم و اعتصاب کارکنان شرکت نفت و قطع صدور نفت، یکی از بزرگ‌ترین شوک‌های نفتی بر کشورهای مصرف‌کننده نفت وارد شد<ref> نوازنی، الگوهای رفتاری ایالات متحده امریکا، ۶۴ ـ ۶۵؛ حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۶۸.</ref>. در پی این اعتصاب، [[امام‌خمینی]] هیئتی پنج‌نفره از جمله اکبر هاشمی رفسنجانی و به ریاست مهدی بازرگان را برای نظارت بر تولید نفت به میزان نیاز داخلی و جلوگیری از دخالت ارتش در امر نفت مأمور کرد<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۰۲ ـ ۳۰۳.</ref>. اعتصاب کارکنان شرکت نفت، با شرایطی مانند لغو همه قراردادهای استعماری و حفظ استقلال نفتی ایران پایان یافت<ref> نوازنی، الگوهای رفتاری ایالات متحده امریکا، ۶۷.</ref>{{ببینید|اعتصاب کارکنان صنعت نفت}} و سرانجام در چهاردهم اسفند ۱۳۵۷ و پس از هفتاد روز قطع صادرات، نخستین محموله نفت ایران صادر شد<ref> نوازنی، الگوهای رفتاری ایالات متحده امریکا، ۶۹.</ref> و پس از آن، ایران راهبرد افزایش قیمت نفت را پی‌گرفت و در نتیجه قیمت نفت در سال ۱۳۵۹ سه‌برابر قیمت اعلام‌شده نفت پیش از [[انقلاب]] شد<ref> نوازنی، الگوهای رفتاری ایالات متحده امریکا، ۶۹ ـ ۷۰.</ref>.

==اهمیت نفت د‎ر معادلات سیاسی==

امروزه نفت یک منبع مهم انرژی است که نه‌تنها یک عامل تعیین‌کننده اقتصادی و صنعتی، بلکه یک عامل سیاسی و امنیتی نیز قلمداد می‌شود<ref> ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۲۲.</ref>. نفت برای کشورهای دارنده آن، افزون بر انرژی، [[سرمایه]] نیز به شمار می‌آید و از این دیدگاه، ارزش و اهمیت بسیاری دارد<ref> ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۲۲.</ref> و آن را یکی از مؤلفه‌های اثرگذار در تولید ثروت و قدرت در جهان کنونی می‌دانند<ref> واعظی، دیپلماسی انرژی ایران و قدرت‌های بزرگ در خلیج فارس، ۱۲۲.</ref>. نفت عاملی برای تحکیم قدرت سیاسی و اقتصادی کشورهای نفت‌خیز و بهانه‌ای برای سیاست‌های مداخله‌جویانه کشورهای بزرگ جهان همچون امریکا و شوروی [سابق] بوده است<ref> اودل، نفت و کشورهای بزرگ جهان، ۲۰۲ ـ ۲۰۳.</ref>. اما نگاه به مسئله نفت به دو شکل نگاه استعماری و نگاه عدالت‌خواهانه بوده است.

امام‌خمینی اهمیت نفت در معادلات [[جهان]] و اقتصاد بین‌الملل را امری بدیهی می‌دانست<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۳۳.</ref> و پدیدآمدن بحران در نفت را عامل برهم‌خوردن همه معادلات اقتصادی و تجاری دنیا به شمار می‌آورد<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۳۰.</ref>. ایشان با توجه به اهمیت نفت و منابع زیرزمینی دیگر، برآن بود که استعمارگران انگلیسی، از سیصد سال پیش برای [[مطالعه]] و کشف منابع زیرزمینی به سرزمین‌های شرقی ازجمله ایران نفوذ کرده و مختصات و مشخصات همه گنجینه‌های زیرزمینی همچون نفت را در تمام مناطق این کشورها به دست آورده بودند<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۴.</ref>. ایشان پیشرفت کنونی دنیای متمدن را در گروی نفت کشورهای شرقی و مسلمان می‌دید<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴.</ref>.

از نظر تاریخی، کنترل مناطق سرشار از نفت، هدف راهبردی قدرت‌های بزرگ بوده است<ref> تخشید و متین، تسلط بر منابع نفتی استراتژیک خلیج فارس، ۲۱۰.</ref>. میل این قدرت‌ها به‌‌ویژه امریکا برای تسلط بر منابع نفتی خاورمیانه که بخش مهمی از جهان اسلام است، تابعی از هدف‌های کلی این کشورها برای دستیابی به منافعشان قلمداد می‌شود؛ منافعی چون تضمین امنیت متحدان منطقه‌ای خود به‌ویژه رژیم [[اسرائیل]]، جلوگیری از تقویت ‌دولت‌های معارض با رژیم اسرائیل و تضمین تداوم انتقال انرژی ارزان که از راه مقابله با اسلام‌گرایی به دست می‌آمد<ref> تخشید و متین، تسلط بر منابع نفتی استراتژیک خلیج فارس، ۲۱۰ ۲۱۰ ـ ۲۱۷.</ref>.

امام‌خمینی همواره خطر جهان‌خواران شرق و غرب به‌ویژه امریکا و اسرائیل و طمع آنان بر منابع زیرزمینی جهان اسلام و غارت این منابع با گماردن عوامل دست‌نشانده خود را گوشزد می‌کرد و مسلمانان را به ایمان و اتحاد برای کوتاه‌کردن دست آنان از کشورهای اسلامی فرا می‌خواند<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۳۳۱؛ ۱۲/۲۰۲؛ ۱۵/۵۹؛ ۱۹/۲۸ و ۲۰/۳۱۷.</ref>. ایشان، علت اصلی حمایت ابرقدرت‌ها از [[محمدرضا پهلوی]] را چپاول منابع و نفت ایران می‌دید<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۵۵.</ref> و پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی]] نیز همواره درباره خطر دشمنان<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۲۱۶.</ref> و طمع آنان به منابع نفتی و به ‌دست ‌آوردن بازار ایران هشدار می‌داد<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۹۷ و ۳۵۷.</ref>. امام‌خمینی شوروی را نیز مانند امریکا، دولتی چپاولگر، خواهان سلطه بر ایران و منابع و ذخایر کشور به‌ویژه [[گاز]] می‌شمرد<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۹۵ و ۱۴/۱۷۷، ۴۹۷.</ref>. امروزه نیز جهان غرب، به سبب برخورداری کشورهای حوزه خلیج فارس از بیشترین ذخایر نفتی، از تمام توان خود در نهادهای بین‌المللی، شرکت‌های نفتی و نیروهای نظامی برای روی‌کارآوردن دولت‌های حامی [[غرب]] و در نتیجه تسلط بر نفت این منطقه استفاده می‌کند<ref> جهرمی و رضایی، سلطه بر نفت، ۲۵۱.</ref>

==جایگاه نفت در تحولات ایران==

خاطره تلخ ایرانیان از سلطه قدرت‎های بزرگ که به طمع منابع نفتی و غیر نفتی به ایران روی‌آورده بودند به صورت مبارزه با امتیازات و قراردادها ظهورکرد و از سرچشمه‌های اصلی قیام و نهضت مشروطیت شد<ref> حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۰۳ ـ ۱۰۴.</ref>؛ همچنان‌که اشغال ایران در جنگ جهانی دوم که نفت از علت‌های اصلی آن بود، انگیزه مردم را برای مبارزه بر ضد امتیازات نفتی<ref> حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۱۶.</ref> تا حد لغو این امتیازات و ملی‌کردن صنعت نفت، بیشتر کرد<ref> حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۰۴.</ref>. در جریان ملی‌شدن صنعت نفت و پس از کودتای ۲۸ مرداد، دولت امریکا از یک واسطه و میانجی به یک رقیب نفتی برای [[انگلستان]] و مدافع ایران برای رهایی از چنگال کمونیسم درآمد<ref> ذوقی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی نفت ایران، ۲۹۳.</ref>.

درآمد نفت در دوران حکومت پهلوی موجب پدیدآمدن دولت رانت‌خوار و استقلال آن از طبقات اجتماعی شد و این امر، افزایش خودکامگی محمدرضا پهلوی و ایجاد [[استبداد]] نفتی را به ارمغان آورد<ref> کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ۲۸۹.</ref>. در سال ۱۳۵۲ افزایش درآمدهای نفتی به افزایش رفاه مصرفی در حکومت، تشدید وابستگی به امریکا و گسترش و تجهیز نیروهای نظامی و نیز تهاجم فرهنگی انجامید و این امور، همراه با سیاست استبدادی پهلوی، زمینه‌ساز نارضایتی عمومی و تحولات پس از آن شد<ref> حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۴۱.</ref>. استفاده از درآمد نفت برای نوسازی و توسعه اقتصادی کشور و بی‌توجهی به توسعه سیاسی، عامل دیگری در ایجاد تحولات سیاسی و اجتماعی به ‌دست مردم بود<ref> آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۵۲۴ ـ ۵۲۵؛ زیباکلام، مقدمه‏ای بر انقلاب اسلامی، ۱۴۳ ـ ۱۴۴.</ref>.

امام‌خمینی معتقد بود علت تأیید سرکوب و کشتار مردم به‌ دست رژیم پهلوی از سوی قدرت‌های استعماری، همچنین تلاش این رژیم برای اغفال مردم و دور نگه‌داشتن آنان از [[اسلام]] و روحانیون، چپاول نفت و گاز ایران است<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۵۲۰.</ref> و برای تغییر این رویه، باید نظامی قدرتمند و مستقل با تکیه بر مردم ایجاد کرد<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۹۸.</ref>. ایشان در بیان علت‌های نارضایتی مردم اشاره کرده است که مردم می‌خواهند نفت به طور منطقی استخراج شود، به فروش برسد و درآمد به دست آمده از آن، صرف [[ملت]] شود<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۶۷.</ref>.

==استفاده از ابزار نفت بر ضد دشمنان==

کشورهای اسلامی هفتاددرصد اندوخته‌های نفت جهان را در اختیار دارند<ref> حشمت‎ زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۷۹.</ref>. افزایش اهمیت نفت پس از [[جنگ مسلحانه|جنگ]] جهانی اول و افزوده‌شدن آن به انگیزه‎های قدرت‌های استعماری، کشورهای اسلامی را در موقعیت ویژه‌ای قرار داده ‎است<ref> حشمت‎ زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۸۹.</ref>. امام‌خمینی نفت را عامل قدرت کشورهای اسلامی و رگ حیات ابرقدرت‌ها می‌شمرد و معتقد بود بستن نفت به روی ابرقدرت‎ها حتی در مدتی کوتاه، آنان را به عقب‎‌نشینی و تسلیم وادار خواهد کرد<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۲۹۰؛ ۱۶/۳۳۰ و ۱۸/۵۴ ـ ۵۵.</ref>. ایشان از مسلمانان می‌خواست با [[سلاح]] نفت به مقابله با امریکا و اسرائیل بپردازند<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۳۸۱.</ref>؛ همچنان‌که در جریان انقلاب اسلامی از کارکنان شرکت نفت خواست با اعتصاب خود، مانع صدور نفت به امریکا و اسرائیل شوند<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۹۸ و ۵/۷۶، ۳۹۰.</ref>. ایشان ‎پس از پیروزی انقلاب و در هنگامه‌های حساس جنگ نیز از تهدید به استفاده از سلاح نفت در برابر کمک دشمنان به [[صدام حسین]] و عقب‌راندن آنان استفاده می‎کرد<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۵۶ و ۱۸/۳۰.</ref>. برای نمونه ایشان در سی‌و‌یکم شهریور ۱۳۶۲ و در پی درخواست [[عراق]] از فرانسه برای دریافت سلاح‌های ویرانگر و حمله به منابع اقتصادی ایران، همه کشورهای منطقه و کشورهای استفاده‌کننده از نفت را به بستن تنگه هرمز و قطع صادرات نفت تهدید کرد<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۱۳۱ و ۱۴۷.</ref>.

==سیاست‌های نفتی در رژیم پهلوی==

افزایش شگفت‌انگیز قیمت نفت در سال‌های ۱۹۷۳ ـ ۱۹۷۴م/ ۱۳۵۲ ـ ۱۳۵۳ش به یک دگرگونی بنیادین در اقتصاد کشورهای صادرکننده نفت خاورمیانه انجامید و این کشورها، به بیشترین رشد اقتصادی تاریخ خود رسیدند<ref> حاجی‌یوسفی، نفت و توسعه اقتصادی در ایران، ۹۸.</ref>. قیمت نفت در دسامبر ۱۹۷۳م در مقایسه با نیمه اول سال ۱۹۷۳م، حدود چهاربرابر شد<ref> طلوعی، بازی قدرت، جنگ نفت در خاورمیانه، ۲۴۲.</ref>. درآمد نفتی ایران که در سال ۱۳۴۹ش/ ۱۹۷۰م، ۹۵۰ میلیون دلار بود، در سال ۱۳۵۳ش/ ۱۹۷۲ ـ ۱۹۷۳م، به ۵/۱۸میلیارد دلار و در سال ۱۳۵۴ش/ ۱۹۷۵م به ۹/۱۸میلیارد دلار رسید<ref> مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، ۴۱۳.</ref>.

با افزایش بهای نفت، گرچه گفته ‌شده بخش زیادی از درآمدهای نفتی صرف توسعه اقتصادی کشور شد اما این نوسازی سریع، مشکلات بسیاری<ref> کدی، ریشه‌های انقلاب ایران، ۲۱۹.</ref> مانند افزایش واردات بی‌رویه، گسترش صنایع مونتاژ و گرایش جامعه به مصرف‎گرایی را پدید آورد<ref> حشمت‌زاده، جامعه‌شناسی سیاسی نفت در ایران، ۱۳۵ ـ ۱۳۷.</ref>؛ همچنین تمایل فراوان پهلوی به خرید سلاح‌های پیشرفته، سبب برگرداندن دلارهای نفتی به امریکا و وابستگی بیشتر ایران به ابرقدرت‌ها شد<ref> کدی، ریشه‌های انقلاب ایران، ۲۱۹.</ref>.

امام‌خمینی همواره بر این نکته تأکید داشت که سیاست رژیم پهلوی درباره نفت نادرست بوده است<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۰۴؛ ۱۱/۹ و ۱۵/۴۲۷.</ref>؛ زیرا در برابر به‌یغما‌دادن اندوخته‌های نفتی و معادن کشور<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۴۵۱ و ۵/۴۷.</ref> و استخراج و فروش بی‎رویه نفت، ایران را به پایگاه نظامی، انبار اسلحه و محل استقرار مستشاران امریکایی تبدیل کرده بود<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۶ ـ ۲۷، ۲۰۷ و ۱۱/۹، ۱۵۶.</ref>. امام‌خمینی بر آن بود که رژیم پهلوی با بهره‌گیری از درآمدهای نفتی حتی به تبلیغ و تقویت [[بهائیت]] و اسرائیل می‌پردازد<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۲۷.</ref> و در زمینه اقتصادی افزون بر نابودی [[زراعت]] و کشاورزی<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۵۵ ـ ۵۶ و ۶/۸۵.</ref>، موجب وابستگی، عقب‌ماندگی و از میان‌رفتن استقلال کشور نیز<ref> امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۶۹؛ ۶/۸۵ و ۲۱/۴۳۵.</ref> شده است.

 

 

 

 

 

==مالکیت نفت و احکام شرعی آن==

 

از دیدگاه امام‌خمینی [[انفال]]، اموالی است که به پیامبر(ص) و امام معصوم(ع) به سبب منصب [[امامت]] آنان اختصاص دارد. بخشی از این اموال، معدن‌هایی است که مالک خاصی ندارد<ref> امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۳۴۷.</ref>. از نگاه کلّی ایشان گرچه انفال در [[زمان غیبت]] برای عموم شیعیان، اعم از [[فقیر]] و [[غنی]] [[مباح]] است و آنان مالک آن به شمار می‌آیند<ref> امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۳۴۸.</ref>؛ ولی نفت، گاز و معدن‌هایی که در [[عرف]]، خارج از حدود املاک شخصی شمرده می‌شود، تابع املاک نیست و اگر بر فرض در حدود املاک شخصی قرار بگیرد ـ از آنجاکه این گونه معدن‌ها به ملت‌های حال و آینده تعلق دارد ـ از تبعیت خارج می‌شود و دولت اسلامی می‌تواند با خریداری یا اجاره آن املاک، به استخراج [[معادن]] اقدام کند<ref> امام‌خمینی، استفتائات، ۲/۵۸۸ـ۵۸۹؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۰۲.</ref>{{ببینید|انفال}}

 

*سیدجوادین، سیدرضا و دیگران، نقش توسعه منابع انسانی در دستیابی به چشم‌انداز ۱۴۰۴ صنعت نفت، مجله مدیریت و منابع انسانی در صنعت نفت، شماره ۸، ۱۳۸۸ش.

*صدوق، محمد‌بن‌علی، من ‌لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.

*علم، مصطفی، نفت، قدرت و اصول، مترجم، غلامحسین صالحیار، تهران، اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.

*فاتح، مصطفی، پنجاه سال نفت ایران، تهران، پیام، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.

*موسایی، میثم، امام‌خمینی، دولت و اقتصاد، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

*مهدوی، عبدالرضا (هوشنگ)، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، ۱۳۰۰ ـ ۱۳۵۷ش، تهران، البرز، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.

*میرترابی، سعید، درآمدی براقتصاد سیاسی و مسائل نفت ایران، تهران، قومس، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.

مرضیه کافی، [https://books.khomeini.ir/books/10010/41/ نفت]، دانشنامه امام خمینی، ج ۱۰، ص۴۱۴۸-.

[[رده:مقاله‌های جلد دهم دانشنامه]]

[[رده:مقاله‌های نیازمند بازنگری]]