۵۷۲
ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
خط ۵: | خط ۵: | ||
در قرن سیزده هجری برابر با نوزده میلادی، ایران صحنه رقابتهای سیاسی و اقتصادی میان دو دولت روس و انگلیس بود. هر یک از دو دولت میکوشیدند با گرفتن امتیازها و انحصارهای گوناگون، نفوذ خود را در ایران گسترش دهند<ref> بهار، میراثخوار، 512 ـ 515؛ کدی، تحریم تنباکو، 40 ـ 45.</ref>. از جمله این امتیازها، انحصار بازرگانی توتون و تنباکو بود که به عرصهای برای ابراز نارضایتی عمومی از حکومت و مخالفت علمای دینی با نفوذ بیگانگان تبدیل شد. | در قرن سیزده هجری برابر با نوزده میلادی، ایران صحنه رقابتهای سیاسی و اقتصادی میان دو دولت روس و انگلیس بود. هر یک از دو دولت میکوشیدند با گرفتن امتیازها و انحصارهای گوناگون، نفوذ خود را در ایران گسترش دهند<ref> بهار، میراثخوار، 512 ـ 515؛ کدی، تحریم تنباکو، 40 ـ 45.</ref>. از جمله این امتیازها، انحصار بازرگانی توتون و تنباکو بود که به عرصهای برای ابراز نارضایتی عمومی از حکومت و مخالفت علمای دینی با نفوذ بیگانگان تبدیل شد. | ||
در سفر سوم ناصرالدینشاه به اروپا<ref> ۱۳۰۷ق/ ۱۸۹۰م.</ref> با وساطت «سر هنری درامند ولف» وزیرمختار انگلستان در ایران، مذاکراتی میان شاه و میرزاعلیاصغر اتابک معروف به «امینالسلطان» نخستوزیر وقت با «ماژور جرالد تالبوت» درباره امتیاز تجارت توتون و تنباکو صورت گرفت<ref> ناطق، بازرگانان، 86.</ref>. پس از بازگشت ناصرالدینشاه به ایران، تالبوت به تهران آمد و با پرداخت ۲۵ هزار لیره رشوه به شاه در ۲۸ رجب ۱۳۰۷ق/ ۲۰ مارس ۱۸۹۰م قراردادی در پانزده فصل به امضای او رساند<ref> تیموری، قرارداد 1890، 29 ـ 32؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 25 ـ 29؛ آقابزرگ، 232 ـ 236.</ref>. بر اساس این قرارداد کشت، خرید و فروش توتون و تنباکو به مدت پنجاه سال در اختیار شرکت انگلیسی قرار گرفت و تاجران و بازرگانان حق صادرات و حمل و نقل توتون و تنباکو بدون اجازه صاحب امتیاز جز به اندازه مصرف خود را نداشتند. افزون بر این، صاحبان این امتیازنامه میتوانستند تمام حقوق و امتیازها و تعهدهای خود را به غیر واگذار کنند و همه وسایل وارداتی آنان، از عوارض گمرک و غیره تا پایان قرارداد معاف باشد<ref> زنجانی، تحریم تنباکو، 25 ـ 26؛ آقابزرگ، 232 ـ 236؛ ناظمالاسلام کرمانی، 1/38 ـ 39.</ref>. این قرارداد در ایران به قرارداد «رژی»<ref> رژی در زبان فرانسه به معنای انحصار در معاملات بازرگانی است.</ref> و شرکت عامل آن نیز به کمپانی رژی معروف شد<ref> اصفهانی کربلایی، 65 ـ 68.</ref>. | در سفر سوم ناصرالدینشاه به اروپا<ref> ۱۳۰۷ق/ ۱۸۹۰م.</ref> با وساطت «سر هنری درامند ولف» وزیرمختار انگلستان در ایران، مذاکراتی میان شاه و میرزاعلیاصغر اتابک معروف به «امینالسلطان» نخستوزیر وقت با «ماژور جرالد تالبوت» درباره امتیاز تجارت توتون و تنباکو صورت گرفت<ref> ناطق، بازرگانان، 86.</ref>. پس از بازگشت ناصرالدینشاه به ایران، تالبوت به تهران آمد و با پرداخت ۲۵ هزار لیره رشوه به شاه در ۲۸ رجب ۱۳۰۷ق/ ۲۰ مارس ۱۸۹۰م قراردادی در پانزده فصل به امضای او رساند<ref> تیموری، قرارداد 1890، 29 ـ 32؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 25 ـ 29؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 232 ـ 236.</ref>. بر اساس این قرارداد کشت، خرید و فروش توتون و تنباکو به مدت پنجاه سال در اختیار شرکت انگلیسی قرار گرفت و تاجران و بازرگانان حق صادرات و حمل و نقل توتون و تنباکو بدون اجازه صاحب امتیاز جز به اندازه مصرف خود را نداشتند. افزون بر این، صاحبان این امتیازنامه میتوانستند تمام حقوق و امتیازها و تعهدهای خود را به غیر واگذار کنند و همه وسایل وارداتی آنان، از عوارض گمرک و غیره تا پایان قرارداد معاف باشد<ref> زنجانی، تحریم تنباکو، 25 ـ 26؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 232 ـ 236؛ ناظمالاسلام کرمانی، 1/38 ـ 39.</ref>. این قرارداد در ایران به قرارداد «رژی»<ref> رژی در زبان فرانسه به معنای انحصار در معاملات بازرگانی است.</ref> و شرکت عامل آن نیز به کمپانی رژی معروف شد<ref> اصفهانی کربلایی، 65 ـ 68.</ref>. | ||
به موجب قرارداد رژی که به امضای سر هنری ولف وزیرمختار انگلستان نیز رسید، شاه ایران در برابر دریافت سالانه پانزده هزار لیره و یکچهارم سود خالص سالانه، این امتیاز را واگذار کرد. تالبوت برای گرفتن این امتیاز علاوه بر شاه، مبالغی گزاف به صدر اعظم و نایبالسلطنه و تنی چند از درباریان رشوه داد<ref> فووریه، 220؛ تیموری، قرارداد 1890، 28.</ref>. پیشبینی میشد سود خالص رژی از این امتیاز بیش از پانصد هزار پوند<ref> لیره.</ref> باشد. دولت عثمانی در واگذاری این امتیاز به رژی630 هزار پوند<ref> لیره.</ref> دریافت کرد و ایران تنها پانزده هزار پوند<ref> لیره.</ref><ref> فوران، 250 ـ 251.</ref>. روسیه نخستین واکنش را به این امتیاز نشان داد و آن را مخالف اصل آزادی تجارت که در معاهده ترکمنچای بود شمرد؛ ولی ایران و انگلستان این ادعا را رد کردند<ref> همان، 251.</ref>. | به موجب قرارداد رژی که به امضای سر هنری ولف وزیرمختار انگلستان نیز رسید، شاه ایران در برابر دریافت سالانه پانزده هزار لیره و یکچهارم سود خالص سالانه، این امتیاز را واگذار کرد. تالبوت برای گرفتن این امتیاز علاوه بر شاه، مبالغی گزاف به صدر اعظم و نایبالسلطنه و تنی چند از درباریان رشوه داد<ref> فووریه، 220؛ تیموری، قرارداد 1890، 28.</ref>. پیشبینی میشد سود خالص رژی از این امتیاز بیش از پانصد هزار پوند<ref> لیره.</ref> باشد. دولت عثمانی در واگذاری این امتیاز به رژی630 هزار پوند<ref> لیره.</ref> دریافت کرد و ایران تنها پانزده هزار پوند<ref> لیره.</ref><ref> فوران، 250 ـ 251.</ref>. روسیه نخستین واکنش را به این امتیاز نشان داد و آن را مخالف اصل آزادی تجارت که در معاهده ترکمنچای بود شمرد؛ ولی ایران و انگلستان این ادعا را رد کردند<ref> همان، 251.</ref>. | ||
پیامدهای این قرارداد باعث نفوذ بیگانگان به داخل کشور بود و استقلال کشور و حکومت را در سرزمین خود زیر سلطه قرار میداد<ref> آقابزرگ، 238.</ref>. انگلیسیها با ورود به ایران به تمام شهرهای کشور، مأموران خود را که مسلّح هم بودند، فرستادند تا قرارداد را اجرا کنند و دولت ایران هم به حاکمان خود در شهرها دستور داد تا با شعبههای کمپانی انگلیسی همکاری کنند<ref> اصفهانی کربلایی، 83؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 39؛ تیموری، قرارداد 1890، 43.</ref>. | پیامدهای این قرارداد باعث نفوذ بیگانگان به داخل کشور بود و استقلال کشور و حکومت را در سرزمین خود زیر سلطه قرار میداد<ref> آقابزرگ، هدایة الرازی، 238.</ref>. انگلیسیها با ورود به ایران به تمام شهرهای کشور، مأموران خود را که مسلّح هم بودند، فرستادند تا قرارداد را اجرا کنند و دولت ایران هم به حاکمان خود در شهرها دستور داد تا با شعبههای کمپانی انگلیسی همکاری کنند<ref> اصفهانی کربلایی، 83؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 39؛ تیموری، قرارداد 1890، 43.</ref>. | ||
قرارداد رژی افزون بر بهیغمابردن داراییهای مردم سبب ورود دهها هزار تن از اتباع انگلیس به ایران شد. فساد و فحشا و بازار مسکرات و لهو و لعب رواج یافت و زنان و مردان بسیاری در خانههای کارگزاران رژی به خدمت مشغول و تحقیر و ضرب و جرح شدند<ref> اصفهانی کربلایی، 71 ـ 74؛ تیموری، قرارداد 1890، 37 ـ 38.</ref>. در بسیاری از شهرهای ایران بهویژه تهران، کشیشان و دعوتگران مسیحی با اقتدار و استقلال با شیوههای گوناگون در صدد جذب مردم به مسیحیت بودند. و در این راستا ایجاد کلیساهای عمومی و خانهای و بهکارگیری هزاران نفر ایرانی به کارگری کمپانی از آن جمله بود<ref> اصفهانی کربلایی، 71 ـ 72.</ref>. همچنین بذل و بخششهای هدفدار سبب شده بود که گروهی از مسلمانان مستضعف همهروزه در کلیساها و دعوتخانهها حاضر شوند و انجیل و آیین مسیحیت را فرا بگیرند و به آیین مسیحی پرستش کنند<ref> همان، 74.</ref>. | قرارداد رژی افزون بر بهیغمابردن داراییهای مردم سبب ورود دهها هزار تن از اتباع انگلیس به ایران شد. فساد و فحشا و بازار مسکرات و لهو و لعب رواج یافت و زنان و مردان بسیاری در خانههای کارگزاران رژی به خدمت مشغول و تحقیر و ضرب و جرح شدند<ref> اصفهانی کربلایی، 71 ـ 74؛ تیموری، قرارداد 1890، 37 ـ 38.</ref>. در بسیاری از شهرهای ایران بهویژه تهران، کشیشان و دعوتگران مسیحی با اقتدار و استقلال با شیوههای گوناگون در صدد جذب مردم به مسیحیت بودند. و در این راستا ایجاد کلیساهای عمومی و خانهای و بهکارگیری هزاران نفر ایرانی به کارگری کمپانی از آن جمله بود<ref> اصفهانی کربلایی، 71 ـ 72.</ref>. همچنین بذل و بخششهای هدفدار سبب شده بود که گروهی از مسلمانان مستضعف همهروزه در کلیساها و دعوتخانهها حاضر شوند و انجیل و آیین مسیحیت را فرا بگیرند و به آیین مسیحی پرستش کنند<ref> همان، 74.</ref>. | ||
خط ۱۹: | خط ۱۹: | ||
به دنبال اعتراضهای مردم شیراز، اجتماعات و اعتراضها و انتقادهای مردم و علما در دیگر شهرها مانند اصفهان، تبریز، مشهد، کرمان و تهران آغاز شد<ref> آدمیت، 42 و 65؛ اصفهانی کربلایی، 89، 95 و 121.</ref>. مردم و علما با نوشتن نامهها و تلگرامها به دولت، خطاهای آنان را متذکر میشدند؛ ازجمله علمای تبریز طی نامهای اعلام کردند پادشاه ایران همه مسلمانان را مثل اسیران به کافران فروخته است؛ ولی آنان ترجیح میدهند بمیرند، اما زیر سلطه کافران نباشند<ref> اعتمادالسلطنه، 765 ـ 766.</ref>. | به دنبال اعتراضهای مردم شیراز، اجتماعات و اعتراضها و انتقادهای مردم و علما در دیگر شهرها مانند اصفهان، تبریز، مشهد، کرمان و تهران آغاز شد<ref> آدمیت، 42 و 65؛ اصفهانی کربلایی، 89، 95 و 121.</ref>. مردم و علما با نوشتن نامهها و تلگرامها به دولت، خطاهای آنان را متذکر میشدند؛ ازجمله علمای تبریز طی نامهای اعلام کردند پادشاه ایران همه مسلمانان را مثل اسیران به کافران فروخته است؛ ولی آنان ترجیح میدهند بمیرند، اما زیر سلطه کافران نباشند<ref> اعتمادالسلطنه، 765 ـ 766.</ref>. | ||
ناصرالدینشاه در برابر اعتراضهای مردم و علما همه را تهدید به کیفر و مجازات کرد و قرارداد امضاشده را تا قیامت به قوت خود باقی دانست و یادآور شد کسی حق بازپسگیری آن را ندارد<ref> کدی، تحریم تنباکو، 118 ـ 119؛ آقابزرگ، 242.</ref>. در برابر این تهدیدها، مردم و علما به اعتراضهای خود ادامه دادند که به درگیری با نظامیان انجامید و نتیجه آن تبعید عدهای از علما و سخنرانان، کشته و زخمیشدن مردان و زنان و کودکان در شهرهای تبریز، اصفهان، مشهد و دیگر شهرها بود<ref> آدمیت، 45 ـ 48؛ تیموری، قرارداد 1890، 74 ـ 75؛ اصفهانی کربلایی، 95.</ref>. | ناصرالدینشاه در برابر اعتراضهای مردم و علما همه را تهدید به کیفر و مجازات کرد و قرارداد امضاشده را تا قیامت به قوت خود باقی دانست و یادآور شد کسی حق بازپسگیری آن را ندارد<ref> کدی، تحریم تنباکو، 118 ـ 119؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 242.</ref>. در برابر این تهدیدها، مردم و علما به اعتراضهای خود ادامه دادند که به درگیری با نظامیان انجامید و نتیجه آن تبعید عدهای از علما و سخنرانان، کشته و زخمیشدن مردان و زنان و کودکان در شهرهای تبریز، اصفهان، مشهد و دیگر شهرها بود<ref> آدمیت، 45 ـ 48؛ تیموری، قرارداد 1890، 74 ـ 75؛ اصفهانی کربلایی، 95.</ref>. | ||
درپی تهدیدها و کشتار مردم و تبعید علما فالاسیری از بوشهر به بصره رفت و در این شهر با سیدجمالالدین اسدآبادی دیدار کرد<ref> تیموری، قرارداد 1890، 71 ـ 72.</ref> و اسدآبادی در نامهای به میرزامحمدحسن شیرازی معروف به میرزای شیرازی بزرگ، مرجع نخست شیعیان که در آن زمان در سامرای عراق ساکن بود، از ظلم دربار به خود و مملکت و پیامدهای قرارداد تنباکو نوشت<ref> اسدآبادی، 46 ـ 53؛ تیموری، قرارداد 1890، 72.</ref>. پس از آن فالاسیری و منیرالدین از علمای اصفهان با میرزای شیرازی دیدار کردند و پیامدهای قرارداد استعماری تنباکو را یادآور شدند و نامه اسدآبادی را نیز به وی دادند<ref> آدمیت، 27 ـ 28؛ فوران، 252.</ref>. میرزای شیرازی از باب نصیحت و امر به معروف و نهی از منکر، ضمن تلگرامی به شاه در 27 ذیالحجه 1308 رفت و آمدهای اتباع خارجی به کشور و دخالت در امور داخلی و اجرای قراردادهای تنباکو و راهآهن و بانک را بر خلاف دستورهای قرآنی و اهانت به استقلال دولت و اخلال در نظم مملکت دانست و آن را برای مردم رنجآور شمرد و از واقعه شیراز و کشتن عدهای از مردم و هتک حرمت حرم امامزاده احمدبنموسی(ع) و تبعید فالاسیری بهشدت گلایه کرد<ref> اصفهانی کربلایی، 88؛ کدی، تحریم تنباکو، 116؛ تیموری، قرارداد 1890، 87 ـ 88.</ref>. | درپی تهدیدها و کشتار مردم و تبعید علما فالاسیری از بوشهر به بصره رفت و در این شهر با سیدجمالالدین اسدآبادی دیدار کرد<ref> تیموری، قرارداد 1890، 71 ـ 72.</ref> و اسدآبادی در نامهای به میرزامحمدحسن شیرازی معروف به میرزای شیرازی بزرگ، مرجع نخست شیعیان که در آن زمان در سامرای عراق ساکن بود، از ظلم دربار به خود و مملکت و پیامدهای قرارداد تنباکو نوشت<ref> اسدآبادی، 46 ـ 53؛ تیموری، قرارداد 1890، 72.</ref>. پس از آن فالاسیری و منیرالدین از علمای اصفهان با میرزای شیرازی دیدار کردند و پیامدهای قرارداد استعماری تنباکو را یادآور شدند و نامه اسدآبادی را نیز به وی دادند<ref> آدمیت، 27 ـ 28؛ فوران، 252.</ref>. میرزای شیرازی از باب نصیحت و امر به معروف و نهی از منکر، ضمن تلگرامی به شاه در 27 ذیالحجه 1308 رفت و آمدهای اتباع خارجی به کشور و دخالت در امور داخلی و اجرای قراردادهای تنباکو و راهآهن و بانک را بر خلاف دستورهای قرآنی و اهانت به استقلال دولت و اخلال در نظم مملکت دانست و آن را برای مردم رنجآور شمرد و از واقعه شیراز و کشتن عدهای از مردم و هتک حرمت حرم امامزاده احمدبنموسی(ع) و تبعید فالاسیری بهشدت گلایه کرد<ref> اصفهانی کربلایی، 88؛ کدی، تحریم تنباکو، 116؛ تیموری، قرارداد 1890، 87 ـ 88.</ref>. | ||
خط ۳۵: | خط ۳۵: | ||
یک هفته پس از صدور حکم تحریم، به دستور ناصرالدینشاه مجلسی از علمای بزرگ تهران و امینالسلطان و مردان حکومتی تشکیل شد تا راه حلی برای پایان ماجرا پیدا کنند. میرزاحسن آشتیانی حاضر به شرکت در این جلسه نشد<ref> تیموری، قرارداد 1890، 121.</ref> اما علمای حاضر در جلسه سخت در برابر دولت ایستادند و به امینالسلطان و کسانی که از انگلیسیها رشوه گرفته بودند، حمله کردند. سرانجام مقرر شد امینالسلطان برای لغو قرارداد بکوشد و علما نیز پس از لغو قرارداد جواز استفاده از دخانیات را صادر کنند<ref> کدی، تحریم تنباکو، 128؛ تیموری، قرارداد 1890، 121 ـ 125؛ صفایی، 37.</ref>. | یک هفته پس از صدور حکم تحریم، به دستور ناصرالدینشاه مجلسی از علمای بزرگ تهران و امینالسلطان و مردان حکومتی تشکیل شد تا راه حلی برای پایان ماجرا پیدا کنند. میرزاحسن آشتیانی حاضر به شرکت در این جلسه نشد<ref> تیموری، قرارداد 1890، 121.</ref> اما علمای حاضر در جلسه سخت در برابر دولت ایستادند و به امینالسلطان و کسانی که از انگلیسیها رشوه گرفته بودند، حمله کردند. سرانجام مقرر شد امینالسلطان برای لغو قرارداد بکوشد و علما نیز پس از لغو قرارداد جواز استفاده از دخانیات را صادر کنند<ref> کدی، تحریم تنباکو، 128؛ تیموری، قرارداد 1890، 121 ـ 125؛ صفایی، 37.</ref>. | ||
حکم تحریم تنباکو، به انقلابی علیه دولت و شخص ناصرالدینشاه تبدیل شد<ref> اصفهانی کربلایی، 140 ـ 146.</ref>. همین امر شاه را بر آن داشت تا پس از دو هفته از صدور حکم تحریم تنباکو، به لغو انحصاری داخلی قرارداد تنباکو، رأی صادر کند؛ ولی علما و مردم با مقاومت خویش خواستار لغو کامل امتیاز تنباکو و فسخ قرارداد شدند<ref> آقابزرگ، 261 ـ 262.</ref>. شاه خواستار تشکیل جلسهای دیگر با حضور علمای بزرگ و برخی از دولتیان شد؛ ولی علمای حاضر در جلسه ازجمله میرزاحسن آشتیانی، سیدعلیاکبر تفرشی، شیخفضلالله نوری، میرسیدزینالعابدین امامجمعه، سیدمحمدرضا طباطبایی، سیدعبدالله بهبهانی و ملامحمدتقی کاشانی<ref> تیموری، قرارداد 1890، 125 ـ 127؛ اصفهانی کربلایی، 155.</ref>، بر فسخ کامل قرارداد پافشاری کردند<ref> ناظمالاسلام کرمانی، 1/37 ـ 38؛ آقابزرگ، 262.</ref>. دولت که از عقبنشینیهای خود نتیجه نگرفته بود به آشتیانی اعلام کرد یا در انظار مردم قلیان بکشد یا شهر را ترک کند<ref> اعتمادالسلطنه، 785.</ref>. | حکم تحریم تنباکو، به انقلابی علیه دولت و شخص ناصرالدینشاه تبدیل شد<ref> اصفهانی کربلایی، 140 ـ 146.</ref>. همین امر شاه را بر آن داشت تا پس از دو هفته از صدور حکم تحریم تنباکو، به لغو انحصاری داخلی قرارداد تنباکو، رأی صادر کند؛ ولی علما و مردم با مقاومت خویش خواستار لغو کامل امتیاز تنباکو و فسخ قرارداد شدند<ref> آقابزرگ، هدایة الرازی، 261 ـ 262.</ref>. شاه خواستار تشکیل جلسهای دیگر با حضور علمای بزرگ و برخی از دولتیان شد؛ ولی علمای حاضر در جلسه ازجمله میرزاحسن آشتیانی، سیدعلیاکبر تفرشی، شیخفضلالله نوری، میرسیدزینالعابدین امامجمعه، سیدمحمدرضا طباطبایی، سیدعبدالله بهبهانی و ملامحمدتقی کاشانی<ref> تیموری، قرارداد 1890، 125 ـ 127؛ اصفهانی کربلایی، 155.</ref>، بر فسخ کامل قرارداد پافشاری کردند<ref> ناظمالاسلام کرمانی، 1/37 ـ 38؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 262.</ref>. دولت که از عقبنشینیهای خود نتیجه نگرفته بود به آشتیانی اعلام کرد یا در انظار مردم قلیان بکشد یا شهر را ترک کند<ref> اعتمادالسلطنه، 785.</ref>. | ||
پس از تصمیم میرزای آشتیانی برای ترک شهر، مردم و علما با تجمع و حمایت از میرزای آشتیانی ناصرالدینشاه را بر آن داشتند تا تبعید ایشان را لغو و در پنجم جمادیالثانی 1309ق<ref> شانزده دی 1270.</ref> لغو کامل قرارداد امتیاز توتون و تنباکو را امضا و ابلاغ کند<ref> همان، 786 ـ 787؛ فووریه، 236 ـ 239؛ آدمیت، 120؛ تیموری، قرارداد 1890، 150؛ اصفهانی کربلایی، 195 ـ 196.</ref>. پس از لغو قرار داد و اطمینان میرزای شیرازی از لغو کامل آن، وی در 25 جمادیالثانی 1309ق/ 6 بهمن 1270 حکم به حلالبودن استفاده از توتون و تنباکو داد<ref> آدمیت، 125؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 130 ـ 131؛ تیموری، قرارداد 1890، 192.</ref>. | پس از تصمیم میرزای آشتیانی برای ترک شهر، مردم و علما با تجمع و حمایت از میرزای آشتیانی ناصرالدینشاه را بر آن داشتند تا تبعید ایشان را لغو و در پنجم جمادیالثانی 1309ق<ref> شانزده دی 1270.</ref> لغو کامل قرارداد امتیاز توتون و تنباکو را امضا و ابلاغ کند<ref> همان، 786 ـ 787؛ فووریه، 236 ـ 239؛ آدمیت، 120؛ تیموری، قرارداد 1890، 150؛ اصفهانی کربلایی، 195 ـ 196.</ref>. پس از لغو قرار داد و اطمینان میرزای شیرازی از لغو کامل آن، وی در 25 جمادیالثانی 1309ق/ 6 بهمن 1270 حکم به حلالبودن استفاده از توتون و تنباکو داد<ref> آدمیت، 125؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 130 ـ 131؛ تیموری، قرارداد 1890، 192.</ref>. |
ویرایش