ولایت فقیه (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

[[ولایت فقیه]] موضوعی است که در تاریخ [[فقه شیعه]] اجمالاً مورد توجه [[فقیهان شیعه]] بوده و مناصب و شئونی برای [[فقیه جامع شرایط]] قائل بوده‌اند اما [[محقق نراقی]] در کتاب [[عوائد الأیام]] و [[میرعبدالفتاح مراغی]] در کتاب [[العناوین]] به گونه مستقل به آن پرداخته‌اند<ref>نراقی، عوائد الایام، ۵۲۹؛ حسینی مراغی، العناوین، ۲/۵۶۱</ref> و پس از آن، [[شیخ‌مرتضی انصاری]] در مبحث [[بیع]]، در بحث از اولیای عقد به آن پرداخته‌است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، 3/۵۴۵</ref> و حاشیه‌نویسان بر کتاب وی و نوع فقیهان پس از او، دربارهٔ آن سخن گفته‌اند. [[امام‌خمینی]] نیز که پیشتر در بحث [[اجتهاد و تقلید]]، شأن ولایت را برای [[فقیه]] اثبات کرده بود {{ببینید|الاجتهاد و التقلید}}، هنگام تدریس مبحث بیع به تفصیل به این موضوع پرداخته‌است {{ببینید|ولایت فقیه(۱)}}.

کتاب ولایت فقیه (حکومت اسلامی)، دستاورد سیزده جلسه درس امام‌خمینی در [[حوزه علمیه نجف اشرف]] بوده که از ۱ ذیقعده تا ۲ ذی‌الحجه ۱۳۸۹ق/ ۱ تا ۲۰ بهمن ۱۳۴۸ش طرح شده<ref>جمشیدی، اندیشه سیاسی امام‌خمینی، ۶۱</ref> و پس از نگارش و تدوین بر اساس نوارهای صوتی به دست [[جلال‌الدین فارسی]] با تأیید امام‌خمینی انتشار یافته‌است. امام‌خمینی خود نیز این بحث را در بخش پایانی جلد دوم کتاب البیع به عربی نوشته‌است. مباحث این دو کتاب در دو سطح تدوین شده‌اند و ارزش علمی متفاوتی دارند.

کتاب ولایت فقیه به منظور نظریه‌پردازی برای جایگزینی حکومت سلطنتی و غیر دینی با یک نظام دینی و تحقق ولایت فقیه در امر حکومت عرضه شده‌است. این کتاب نظریه ولایت فقیه را در قالب [[حکومت اسلامی]]، متفاوت با تقریر و تبیین دیگر فقیهان ارائه کرده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه، ۲–۳</ref> اهمیت این کتاب را می‌توان در طرح ضرورت‌ها و راهکارها دربارهٔ حکومت اسلامی با رهبری فقیه عادل و ثمره عملی آن دانست که موجب توجه خاص صاحب‌نظران به آن شده‌است؛ به گونه‌ای که برخی آن را قانون و شیوه انقلاب ضد [[رژیم شاهنشاهی]] خوانده‌اند.<ref>عبدالسلام، ولایة الفقیه، ۷–۹</ref>

امام‌خمینی در مقدمه کتاب به ضرورت و بداهت ولایت فقیه، نقش [[استعمار]] در معرفی ناقص و نادرست اسلام، خودباختگی افراد جامعه در برابر پیشرفت‌های مادی غرب و اعتقاد به ضرورت تشکیل حکومت اشاره کرده‌است؛ سپس به‌تفصیل به دلایل لزوم تشکیل حکومت، بررسی نمونه‌هایی از [[احکام اسلامی]]، طرز حکومت اسلامی و ولایت فقیه به استناد اخبار و برنامه مبارزه برای تشکیل حکومت اسلامی پرداخته‌است.

به اعتقاد امام‌خمینی، تفاوت حکومت اسلامی با دیگر حکومت‌ها در آن است که در اسلام اختیار قانون‌گذاری و [[تشریع]] به [[خداوند]] اختصاص دارد و هیچ‌کس جز خداوند حق [[قانون‌گذاری]] ندارد و هیچ قانونی جز حکم شرع را نمی‌توان به اجرا گذاشت؛ بدین معنا که حکومت اسلامی، حکومت مطلقه و استبدادی نیست، بلکه مشروطه است؛ یعنی حکومت‌کنندگان در اجرای احکام و اداره جامعه مقید به [[قرآن کریم]] و [[سنت رسول اکرم(ص)]] هستند. از این‌رو حکومت اسلامی «حکومت قانون الهی بر مردم است»؛ بر این اساس [[شارع مقدس]] یگانه قدرت مقننه است؛ اما در حکومت‌های دیگر، کسانی که خود را نماینده اکثریت مردم می‌دانند، خواسته‌های خود را به نام قانون تصویب و بر مردم تحمیل می‌کنند.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۴۳–۴۴</ref> در حکومتی که بر پایه اسلام بنا شده‌است، از تشریفات و [[فساد]] و حیف‌ومیل [[بیت‌المال]] خبری نیست و زمامدار حکومت اسلامی نیز افزون بر شرایط عام، باید دو شرط علم به [[قانون]] و [[عدالت]] را داشته باشد و در شناخت احکام اسلامی برتر از دیگران باشد.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۴۷–۵۰</ref> ایشان با اشاره به اینکه حکومت، جدا از اجرای [[احکام الهی]] و خدمت به مردم، فی‌نفسه ارزشی ندارد،<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۵۴–۵۵</ref> معتقد است بر این حکومت، قانون الهی حاکم است و فقیه تنها موظف به اجرای احکام اسلامی است و اگر بر خلاف موازین اسلامی کاری انجام دهد، خودبه‌خود از حکومت عزل می‌شود.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۷۲–۷۴</ref>

در بخش پایانی کتاب، امام‌خمینی به ضرورت برنامه‌ریزی و مبارزه طولانی برای تشکیل حکومت اسلامی پرداخته و در این زمینه، تبلیغ و تعلیم و بهره‌گیری از اجتماعات و مقاومت و اصلاح حوزه را راهبرد مبارزه برای تشکیل حکومت اسلامی شمرده و فقیهان را برخوردار از توان نظارت و اداره کشور و بسط عدالت و حفظ [[آزادی]] و [[استقلال]] دانسته‌است.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۲۷–۱۴۲</ref> ایشان به مقدس‌نماها و [[آخوندهای درباری]] انتقاد کرده و خاطرنشان می‌کند آنان مانع ارائه درست اسلام شده و پرهیز از دخالت در امور سیاسی را رواج داده‌اند.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۴۳–۱۴۹</ref> پس از مطرح‌شدن دیدگاه امام‌خمینی و عینیت‌یافتن آن با پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران]]، مسئله ولایت فقیه در جایگاه اصلی خود شکوفا شد و بر فقه سایه افکند و نتایج فراوانی به بار آورد.<ref>جوادی آملی، بنیان مرصوص، ۲۴۴–۲۴۵</ref>

مباحث کتاب ولایت فقیه در ایران پیش از پیروزی انقلاب اسلامی با وجود سخت‌گیری‌های سازمان اطلاعات و امنیت کشور ([[ساواک]])، مورد استقبال گسترده قشرهای گوناگون قرار گرفت<ref>خمینی، مصاحبه، ۱/۱۳۲–۱۳۴ و ۱۴۱</ref> و نظرهای امام‌خمینی در این کتاب به نقطه عطفی در روند مخالفت علما با [[رژیم پهلوی]] تبدیل شد؛ زیرا امام‌خمینی در این مباحث، بر نابودی حکومت سلطنتی و جایگزینی آن با یک نظام دینی تأکید کرده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه، ۴–۵</ref>

در اواخر سال ۱۳۴۸ با وصول گزارش‌هایی مبنی بر ورود جزوات سخنرانی‌های امام‌خمینی دربارهٔ حکومت اسلامی به ایران، به ساواک تهران دستور داده شد عاملان تکثیر و توزیع این جزوها را شناسایی و دستگیر کنند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۲۲، ۳۴۷ و ۱۶/۶۳۵؛ مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۴/۴۶۵</ref> ساواک تهران اعلام داشت [[سیدمحمدرضا سعیدی]] بیش از دیگران در کار تهیه و پخش جزوه‌ها و نوارهای سخنرانی امام‌خمینی فعالیت می‌کند و طبق گزارش‌های تاییدشده آنها را برای مطالعه به دوستان خود می‌دهد و چندین تن دیگر ازجمله [[فضل‌الله محلاتی]] در پخش جزوها و نوارهای یادشده دخالت دارند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۴۸–۳۴۹ و ۳۷۲</ref> گزارش‌های دیگر در ۱۹/۱۲/۱۳۴۸ نیز حاکی از فعالیت سعیدی در چاپ و توزیع این جزوه است. در سندی دیگر در سال ۱۳۴۹ با توجه به تلاش سعیدی در تکثیر نوار و جزوه یادشده و اینکه وی تنها فردی است که به صورت علنی و پنهانی به نفع امام‌خمینی فعالیت و پیگیری دارد، از ریاست ساواک دربارهٔ دستگیری وی نظرخواهی شد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۲۲ و ۳۵۷</ref> و وی پاسخ داد همه افراد مورد نظر احضار و به آنان تذکر داده شود که از تبلیغ به نفع ایشان خودداری کنند و چنان‌چه دوباره از آنان فعالیتی مشاهده شود، تصمیمات لازم اتخاذ خواهد شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۲۲ و ۳۵۸</ref> ساواک در خصوص چاپ و توزیع جزوه درس‌های حکومت اسلامی، سعیدی را احضار و از وی تعهد گرفت که فعالیتی به نفع امام‌خمینی نداشته باشد؛ اما وی در تعهد خود به صراحت انتشار رساله و تبلیغ مسائل ایشان را استثنا کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۲۳ و ۳۶۲</ref> همچنین ساواک گزارش داده‌است که سعیدی از بحث یکی از علمای مشهد در ردّ مباحث ولایت فقیه امام‌خمینی ناراحت شده و انگیزه عمومی‌کردن این مطالب را مورد سئوال قرار داده‌است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۶۴</ref> {{ببینید|سیدمحمدرضا سعیدی}}.

این کتاب سرانجام با ویرایش جدیدی از [[جلال‌الدین فارسی]] و با تأیید و هزینه امام‌خمینی،<ref>امام‌خمینی، موسوعه، ۲۱/پانزده ـ شانزده</ref> از سال ۱۳۴۹ با نام حکومت اسلامی در دارالنشر اعلمی در بیروت چندین نوبت به چاپ رسید؛ چنان‌که نخستین بار در سال ۱۹۷۹م/ ۱۳۵۸ به زبان عربی، در بیروت با نام الحکومة الإسلامیه ترجمه و چاپ شد.<ref>فارسی، زوایای تاریک، ۱۴۱–۱۴۲</ref> کتاب در سال ۱۳۵۶ به دلیل محدودیت‌های [[رژیم پهلوی]] با عنوان نامه‌ای از امام‌موسوی کاشف الغطاء به ضمیمه [[کتاب جهاد اکبر|جهاد اکبر]] در ایران چاپ و منتشر شد<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه ولایت فقیه، ۱</ref>؛ ساواک، در گزارش خود، از این کتاب به عنوان کتابی که به تشریح حکومت اسلامی و نفی مشروطه سلطنتی می‌پردازد، یاد کرده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۹/۲۵۹</ref> پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم بارها ناشران مختلف آن را منتشر کرده‌اند. ترجمه عربی آن پس از انقلاب اسلامی در بیروت، قاهره، عمان و ایران، در چند نوبت منتشر شده‌است.

[[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی]] منقح‌ترین نسخه کتاب را در ۱۶۹ صفحه با تصحیح متن و افزودن تعلیقات توضیحی و چندین فهرست و یک مقدمه در سال ۱۳۷۲ چاپ کرده‌است. همچنین آخرین ترجمه عربی این کتاب از روی نسخه تصحیح‌شده مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در سال ۱۹۹۶م/ ۱۳۷۵ منتشر شده‌است.<ref>نوری و نصر، امام‌خمینی و حکومت اسلامی، ۹/۳۷</ref> این کتاب تاکنون به چندین زبان دیگر ازجمله انگلیسی، فرانسه، آلمانی، روسی، ایتالیایی، صربوکراتی، ترکی استانبولی و اردو ترجمه و چاپ شده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۳۹–۴۱؛ امیری، ۸</ref> کتاب با آخرین تحقیقات در سال ۱۳۹۲ش/ ۱۴۳۴ق در جلد ۲۱ «[[موسوعة الامام‌الخمینی]]» توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی به چاپ رسیده‌است.

محتوای اصلی کتاب، در جلد دوم [[کتاب البیع]] با قلم [[امام‌خمینی]] در صفحات ۶۱۵–۶۹۵ آمده‌است. از مجموعه درس‌های ولایت فقیه، تقریراتی از شاگردان امام‌خمینی در نجف نیز در دست است؛ مانند تقریرات محمدعلی علی‌پور که کپی نسخه خطی تقریرات در کتابخانه تخصصی امام‌خمینی قم موجود است.

مهدی عباسی، مقاله «[https://books.khomeini.ir/books/10010/323/ ولایت فقیه(۲)]»، دانشنامه امام‌خمینی (ره)، ج۱۰، ص۳۲۳–۳۲۷.