|
|
| خط ۱: |
خط ۱: |
| '''دیوانِ امام''' کتابی شامل بخش‌هایی از اشعار [[امام‌خمینی]]، فارسی.
| |
| ==معرفی اجمالی==
| |
| شعر، کلامی معنادار، موزون، دارای قافیه و آهنگین است<ref>مقاله شعر.</ref> که در بیان عواطف و احساسات و معارف و یافته‌های درونی، اهمیت به‌سزایی دارد<ref>شکیبا، شعر فارسی از آغاز تا امروز، ۹ ـ ۱۰.</ref> [[امام‌خمینی]] بر حسب ضرورت از این [[هنر]] برای ابراز عقاید و بیان رازهای دل بهره می‌جست.<ref>مؤسسه تنظیم، فرهنگ دیوان، بیست‌ویک.</ref> ایشان سودای شعر و شاعری نداشت و خود را به آن سرگرم نساخته بود، اما گاه پس از فراغت از ادای وظیفه و اشتغال‌های علمی و دینی، در مواقع و احوال خاص، غزل یا قطعهای حتی در حاشیه روزنامه‌ای می‌نوشت یا الفاظ و کلمات موزون را بر ورق‌پاره‌هایی یادداشت می‌کرد.<ref>طباطبایی، یک ساغر از هزار، ۵۳۷؛ مؤسسه تنظیم، مقدمه دیوان، ۲۰؛ مؤسسه تنظیم، فرهنگ دیوان، بیست‌ویک.</ref>
| |
|
| |
|
| {{ببینید|شعر}}
| |
|
| |
| امام‌خمینی از نوجوانی به سروده‌های شعرای معاصر، مانند ملک‌الشّعرای بهار، سیداشرف‌الدین قزوینی (نسیم شمال) و محمدباقر صحبت لاری علاقه نشان می‌داد و بعضی از آن اشعار را یادداشت می‌کرد.<ref>مؤسسه تنظیم، فرهنگ دیوان، بیست‌ویک.</ref> ذوق شعری ایشان که از همان دوران نوجوانی بروز یافته بود، در آثار وی بازتاب یافته‌است؛ برای مثال غزل «در هوای دوست» را در آغاز جوانی سروده‌است:<ref>استادی، کتاب‌ها و آثار علمی امام‌خمینی، ۱۵۹.</ref>
| |
| من در هوای دوست گذشتم ز جان خویش
| |
| دل از وطن بریدم و از خاندان خویش
| |
| <ref>امام خمینی، دیوان امام، ۱۳۳.</ref>
| |
|
| |
| تأثیرپذیری از اشعار شاعرانی مانند [[منصور حلاج]]، [[مولانا]]، [[حافظ]] و [[سعدی]] نیز در آثار ایشان به‌خوبی مشهود است؛ آنجا که به تضمین گفته‌است: «تو خود حجاب خودی حافظ از میان برخیز»<ref>حافظ، ۲۰۷؛ امام خمینی، حدیث جنود، ۳۰۲.</ref> یا «من در میان جمع و دلم جای دیگر است».<ref>سعدی، کلیات سعدی، ۴۳۵؛ امام خمینی، چهل حدیث، ۱۸۳.</ref>
| |
| ==مراحل سرایش==
| |
| فرایند سرایش اشعار و تکمیل و شکل‌گیری دیوان امام‌خمینی را می‌توان به دو دوره، تقسیم کرد:
| |
| *'''دوران جوانی:''' بخشی از سروده‌های امام‌خمینی که در دیوان آمده، مربوط به دوره جوانی اوست. در این دوره با وجود سرایش و گردآوری و تکمیل مکرر اشعار در دفترهای مختلف، هیچ‌یک از آنها به صورت دیوان، چاپ نشده و به دلایل نامعلوم، مفقود شده‌است؛<ref>ادامه مقاله.</ref> با این حال، قطعاتی از اشعار ایشان در بعضی از کتاب‌ها، مثل آثار الحجه و آینه دانشوران به چشم می‌خورد.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۷۱؛ مؤسسه تنظیم، فرهنگ دیوان، بیست‌ویک.</ref> در مجموع حدود ۲۸ سروده از اشعار موجود در دیوان، مانند «آب زندگانی»،<ref>امام خمینی، دیوان امام، ۲۹۹.</ref> «استخاره» <ref>امام خمینی، دیوان امام، ۳۰۵.</ref> «خضر راه»،<ref>امام خمینی، دیوان امام، ۹۲.</ref> «در توصیف بهاران»،<ref>امام خمینی، دیوان امام، ۲۷۱.</ref> «در مدح ولی‌عصر(ع)» <ref>امام خمینی، دیوان امام، ۲۶۳.</ref> و «مدیحه نورَین نیّرَین»<ref>امام خمینی، دیوان امام، ۲۵۳.</ref> را ایشان پیش از انقلاب و در دوره جوانی سروده‌است. تخلّص شعری امام‌خمینی در غزلیات دوران جوانی، «هندی» بوده‌است؛ ولی ایشان بعدها این تخلص را رها کرده، غزلیاتی بدون تخلص سروده‌است:
| |
| نرود از سر کوی تو چو «هندی» هرگز
| |
| آن مسافر که در این وادی جان منزل کرد
| |
| <ref>امام خمینی، دیوان امام، ۸۱.</ref>
| |
| *'''دوران کهنسالی:''' امام‌خمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به خواهش و اصرار [[فاطمه طباطبایی]]، همسر [[سیداحمد خمینی]]، دوباره اشعاری در قالب‌های متنوع و بیشتر با مضامین عرفانی سروده‌است.<ref>شیرازی، کتابشناسی توصیفی سیری در آثار ارزشمند امام‌خمینی، ۱۰۶.</ref> بیشتر اشعار برجای‌مانده از ایشان، متعلق به این دوره بوده و در دهه شصت سروده شده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، فرهنگ دیوان، بیست‌ودو.</ref> دیوان امام‌خمینی، مجموعه‌ای است از تمامی سروده‌های اخیر و آثار به دست‌آمده از سروده‌های قدیم ایشان <ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه دیوان، ۳۲.</ref> که در این دوره سامان یافته‌است.
| |
| ==ویژگی‌های اشعار==
| |
| امام‌خمینی در بیشتر قالب‌های شعر فارسی، سروده‌هایی دارد و بدین ترتیب، اشعار به‌جای‌مانده از ایشان، ۱۴۹ غزل، ۱۱۷ رباعی، سه قصیده، دو مسمّط، یک ترجیع‌بند و چندین قطعه و اشعار پراکنده و ناتمام است که به ترتیب یادشده در دیوان جمع‌آوری شده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه دیوان، ۳۰.</ref> ایشان در اشعار خود بی‌آنکه دچار تکلّفی شده باشد، از بیشتر آرایه‌های ادبی بهره جسته‌است. نزدیک به سی آرایه ادبی در دیوان ایشان آمده که البته برخی از این آرایه‌ها نسبت به دیگر صنایع، کاربرد بیشتری داشته‌است؛ مانند: مراعات نظیر، انواع جناس، تضاد و مبالغه. این آرایه‌ها در بسیاری از موارد به خودی خود آشکار نمی‌شود و همین، بیانگر طبیعی‌بودن شعر امام‌خمینی است.<ref>موحدی، پژواک قرآن، ۷۵ ـ ۸۱؛ موحدی، آرایه‌های ادبی، ۲۱ ـ ۲۸؛ اسدی، بررسی بُعد ادبی آثار امام‌خمینی، ۱۷۳ ـ ۱۹۲.</ref>
| |
|
| |
| از میان سبک‌های چهارگانه مشهور ادیبان ایرانی، امام‌خمینی به سبک عراقی نظر داشته و بیشترِ ویژگی‌های غزل عرفانی مربوط به این سبک را رعایت کرده‌است. با اینکه تنوع در وزن اشعار ایشان مشاهده می‌شود، ولی غلبه با «بحر رمل» به‌ویژه «مثمّن مَخبون» است؛<ref>مؤسسه تنظیم، فرهنگ دیوان، بیست‌ودو.</ref> نسبت لفظ و معنا همچون دو کفه ترازو، برابر بوده و هیچ‌یک فدای دیگری نشده‌است و در عین حال، از الفاظ و اصطلاحات رایج در میان شعرای عارف، مانند «زلف»، «یار»، «خال»، «رخ»، «عشق»، «بت»، «بتکده»، «خرقه»، «پیر»، «می»، «میخانه»، «شراب»، «مستی»، «می‌فروش» و «سالک» استفاده شده که بی‌شک همه در معانی استعاری یا در اصطلاح عرفا به کار رفته‌است.<ref>فاضلی، شرح و تفسیر و موضوع بندی دیوان اشعار امام‌خمینی، ۴۲۵ ـ ۴۴۵.</ref>
| |
|
| |
| بیشتر غزلیات امام‌خمینی حامل معانی [[عرفانی]] و [[اخلاقی]] و گاهی مناجاتی است و حالات شخصی و تجربه‌های عرفانی ایشان را بازتاب می‌دهند. رباعیات که عمدتاً در دوران پایانی عمرشان سروده شده، خلاصه برداشت ایشان از هستی و سلوک و اخلاق و گاه سیاست است؛ از این‌رو موضوعات مطرح‌شده در دیوان امام‌خمینی را می‌توان بیشتر عرفانی ـ اخلاقی دانست؛ مانند عشق الهی، [[وحدت وجود]]، توجه به [[مقام فنا]] و [[اخلاص]] و [[ریا]]. همچنین در بیشتر موضوعات، به گونه‌ای کاملاً آشکار و مشحون، از مضامین قرآنی و روایی در سه شیوه استفاده شده‌است:
| |
| *'''اقتباس و حلّ:''' در این روش، عین عبارت قرآن با اندکی تغییر، در لابه‌لای اشعار اقتباس می‌شود:
| |
| گر تو آدم‌زاده هستی «عَلَّمَ الأَسما» چه شد؟
| |
| «قاب قوسینت» کجا رفته‌است، «أو أدنی» چه شد؟
| |
| <ref>امام خمینی، دیوان امام، ۹۴.</ref>
| |
| *'''اثرپذیری تلمیحی:''' در این شیوه، بی‌آنکه ذکری مستقیم از آیه‌ای به میان آید، به مضمون آن اشاره می‌شود: هر طرف رو کنم تویی قبله // قبله، قبله‌نما نمی‌خواهد <ref>امام خمینی، دیوان امام، ۱۶۰.</ref> که به آیه «فَأَینَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ» اشاره است<ref>بقره، ۱۱۵.</ref> و یا با اشاره به [[حدیث نبوی(ص)]] «الفقر فخری» <ref>نوری، مستدرک الوسائل، ۱۱/۱۷۳.</ref> چنین می‌سراید: «فقر، فخر است اگر فارغ از عالم باشد»
| |
| <ref>امام خمینی، دیوان امام، ۸۶.</ref>
| |
| *'''اثرپذیری واژگانی:''' در این روش کاربرد واژگانِ قرآنی و روایی به شکل مفرداتی همچون اوصاف و [[اسمای الهی]]، نام [[پیامبران]]، اوصاف [[بهشت]] و [[دوزخ]] می‌آید:
| |
| این پریشان‌حالی از جام «بَلی» نوشیده‌ام
| |
| این «بَلی» تا وصل دلبر، بی‌بلا دمساز نیست
| |
| <ref>امام خمینی، دیوان امام، ۶۵.</ref>
| |
| دل درویش به دست آر که از سِرِّ «اَلَست»
| |
| پرده برداشته، آگاه ز تقدیرم کرد
| |
| <ref>امام خمینی، دیوان امام، ۸۳.</ref>
| |
|
| |
| بُن‌مایه‌های شعر عرفانی امام‌خمینی نشانگر نظر داشتن ایشان به اشعار شاعرانی چون [[عطار]]، مولوی، عراقی و بیش از همه حافظ و سعدی است؛<ref>مؤسسه تنظیم، فرهنگ دیوان، بیست‌ودو؛ بابایی، شعر، ۳۹۱.</ref> برای مثال، اهمیت‌بخشی به شعر سعدی در این سروده ایشان به‌روشنی بیان شده‌است:
| |
| شاعر اگر سعدی شیرازی است
| |
| بافته‌های من و تو بازی است
| |
| <ref>امام خمینی، دیوان امام، ۳۱۴.</ref>
| |
| ==سیر شکل‌گیری==
| |
| دفاتر سروده‌های امام‌خمینی در گذار زمان با فراز و نشیب‌هایی روبه‌رو بوده‌است. ایشان در جوانی سروده‌های خود را در دفترهایی جمع‌آوری می‌کرد، اما با وجود نظمی که داشت، به دلایل نامعلومی ـ که ایشان را هم شگفت‌زده کرده بود ـ این دفاتر هر بار مفقود می‌شد.<ref>طباطبایی، یک ساغر از هزار، ۵۳۶ ـ ۵۳۷.</ref> برخی علت مفقودشدن این دفاتر را سفرهای پیاپی، تغییر مکرر محل سکونت و هجوم مأموران [[سازمان اطلاعات و امنیت کشور]] (ساواک) دانسته‌اند؛<ref>شیرازی، کتابشناسی توصیفی سیری در آثار ارزشمند امام‌خمینی، ۱۰۶.</ref> با این حال، پیش از [[تبعید]] به نجف، همسرشان، شماری از آن سروده‌ها را استنساخ و در دفترچه‌ای گردآوری کرده بود؛<ref>طباطبایی، یک ساغر از هزار، ۵۳۶ ـ ۵۳۷.</ref> اما این دفتر نیز مفقود شد <ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه دیوان، ۳۱.</ref> به همین سبب، ایشان پس از تبعید به نجف، از گردآوری سروده‌ها و تنظیم دیوانی به نام خود، منصرف شد.<ref>طباطبایی، یک ساغر از هزار، ۵۳۷.</ref>
| |
|
| |
| هیچ‌یک از سروده‌های امام‌خمینی تا وقتی ایشان در قید حیات بوده، به صورت مستقل چاپ و منتشر نشد. برخی از آنها پس از ارتحال ایشان و پیش از شکل‌گیری و تدوین دیوان، در چند دفتر با عنوان‌های «سبوی عشق»، «باده عشق»، «نقطه عطف» و «محرم راز» گردآوری و منتشر شد؛ هر چند با انتشار غزل «چشم بیمار» با مطلعِ: من به خال لبت ای دوست گرفتار شدم // چشم بیمار تو را دیدم و بیمار شدم،<ref>امام خمینی، دیوان امام، ۱۴۲.</ref> بُعد شعری امام‌خمینی به جامعه معرفی شد تا اینکه [[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی]] در سال ۱۳۷۲ توانست با همکاری [[خدیجه ثقفی]] همسر ایشان و استفاده از کتاب‌هایی چون آثار الحجه و آینه دانشوران، همچنین استفاده از دست‌نوشته‌های پراکنده‌ای از ایشان که نزد برخی از نزدیکان و دوستان ایشان چونان امانتی ارزشمند نگهداری می‌شد و گردآوری و تدوین سروده‌های دهه شصت توسط عروس ایشان، «دیوان امام» را تنظیم و منتشر سازد.<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه دیوان، ۳۱؛ مؤسسه تنظیم، فرهنگ دیوان، بیست‌ودو.</ref> از آن به بعد، «دیوان امام» تا به امروز در قطعهای گوناگون و در اشکال مختلفی، به چاپ رسیده‌است.
| |
|
| |
| «واحد ادبیات» مؤسسه به ویژگی‌های فنی هر شعر، از نظرگاه عروض و قافیه و بدیع و معانی و بیان و سبک‌شناسی نیز پرداخته، آنها را ذیل عنوان «شناسنامه سروده‌ها» در پایان دیوان افزوده‌است و با دقت و اختصار، مطالبی درباره نام شعر، مطلع شعر، وزن شعر، قالب، تعداد ابیات، سبک، تاریخ سرایش شعر، قافیه، ردیف هنر شعری و بلاغی ارائه کرده‌است؛ همچنین اصطلاحات خاصی که در اشعار امام‌خمینی به‌کار رفته، به‌اختصار و اجمال شرح داده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه دیوان، ۳۰ ـ ۳۱.</ref>
| |
|
| |
| دیوان امام‌خمینی با دو گونه متفاوت، یکی مجموعه اشعار و شرح اصطلاحات و دیگری مجموعه اشعار، شرح اصطلاحات و شناسنامه سروده‌ها، به چاپ رسیده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه دیوان، ۳۱۵.</ref> «فرهنگ دیوان امام» نیز در ۵۰۵ صفحه، پس از بیان «انواع اشعار» و «هنرهای شعری و بلاغی»، «اصطلاحات و استعارات» دیوان امام‌خمینی را توضیح داده‌است. این کتاب نخستین بار در سال ۱۳۷۲ از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی منتشر شده‌است. اشعار دیوان امام را «جلیل رسولی» به خط نستعلیق، خوشنویسی کرده، مؤسسه یادشده آن را منتشر ساخته‌است.
| |
|
| |
| غزل‌های عرفانی امام‌خمینی پس از انتشار، مورد توجه شاعران معاصر قرار گرفته، برخی غزلیات دیوان، به‌ویژه غزل «چشم بیمار» مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته‌است.<ref>اسدی، بررسی بُعد ادبی آثار امام‌خمینی، ۲۴۶.</ref> برخی نیز بر این غزل، شرح نوشته‌اند، مانند علی‌اکبر رشاد در «میخانه عشق» (شرح و تفسیر غزل چشم بیمار)، چاپ انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی یا عبدالله فاطمی‌نیا در «فرجام عشق» (شرح عرفانی بر غزل امام‌خمینی)، چاپ مؤسسه فرهنگی انتشاراتی رسایل و مرکز تنظیم و نشر آثار استاد فاطمی‌نیا. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی کتاب فرجام عشق را در سال ۱۴۱۹ق/ ۱۹۹۸م با عنوان نهایة العشق به زبان عربی ترجمه و منتشر ساخته‌است. شماری نیز غزل یادشده را با اثر دیگر امام‌خمینی و یا با مشرب عرفانی شعرای دیگر بررسی کرده‌اند؛ مانند «لطیمه و نکهتی از دیوان و اربعین حدیث امام» نوشته عسکری یحیی‌زاده خطیر؛<ref>نشر امیربهادر، ۱۳۷۷.</ref> «مشرب عرفانی امام‌خمینی و حافظ»، نوشته احمد فرشبافیان؛<ref>مؤسسه تنظیم، ۱۳۷۸.</ref> «حدیث خال لب در غزلیات امام» نوشته حیدر حاجیان.<ref>نشر موعود اسلام، ۱۳۸۵.</ref> همچنین برخی از شرح‌ها و تفسیرها، مربوط به کل دیوان امام‌خمینی است؛ مانند: «زمزم زمزمه‌ها: شرح و تفسیر دیوان امام‌خمینی» یا «شرح و تفسیر و موضوع‌بندی دیوان اشعار امام» نوشته قادر فاضلی.<ref>نشر فضیلت علم، ۱۳۷۱.</ref>
| |
|
| |
| بعضی دانشجویان مقاطع مختلف نیز بررسی یکی از موضوعات موجود در دیوان را محوری برای پایان‌نامه تحصیلی خود برگزیده‌اند و هریک، از زاویه‌ای به مضامین شعری امام‌خمینی و نیز شرح برخی اصطلاحات عرفانی آن پرداخته‌اند؛ مانند «برداشت‌های عرفانی از آیات [[قرآن کریم]] در دیوان امام‌خمینی»، محسن کیوانی بروجنی؛ «مبانی عرفان و تصوف در دیوان اشعار امام‌خمینی»، رقیه صدرایی؛ «هنر شاعری در دیوان امام‌خمینی»، عباس صمدی خادم؛ «بررسی جنبه‌ها عرفانی در دیوان اشعار حضرت امام‌خمینی»، علی صمدی عباسی و «بررسی مضامین مشترک عرفانی در دیوان خواجه‌حافظ و امام‌خمینی»، احمد فرشبافیان.<ref>پایان‌نامه‌های موجود در کتابخانه مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، دفتر قم.</ref>
| |
|
| |
| مقالاتی نیز برای شناسایی و تحلیل و بررسی دیوان امام‌خمینی منتشر شده‌است که ازجمله آنها می‌توان به «دیوان امام‌خمینی و مکانت سخن» نوشته مهدی غیاث فخری،<ref>غیاث فخری، دیوان امام‌خمینی و مکانت سخن، ۸۴.</ref> «آرایه‌های ادبی در دیوان امام» نوشته محمدرضا موحدی و «شوق قرآنی و ذوق عرفانی در دیوان امام‌خمینی» از رضا بابایی،<ref>بابایی، شعر، عرفان، امام، ۲۵.</ref> اشاره کرد.
| |
|
| |
| دیوان امام‌خمینی به زبان‌های دیگر نیز ترجمه شده‌است؛ برای نمونه می‌توان به این موارد اشاره کرد: دیوان الامام‌الخمینی، به زبان عربی، ترجمه محمد علاءالدین منصور که نشر المجلس الأعلی للثقافه قاهره آن را منتشر ساخته‌است؛ ترانیم عاشق از حسین علی‌رحیم، که رباعیات دیوان امام را به زبان عربی ترجمه کرده و انتشارات دارالحبیب آن را منتشر کرده‌است؛ دیوان اشعار به زبان روسی که [[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی]] آن را منتشر کرده‌است؛ دیوان غزلیات و رباعیات و ترجیع‌بند و کتاب ره عشق امام‌خمینی، که محسن مهدوی غروی، آن را به زبان ترکی آذری ترجمه کرده‌است؛ رساله دکتری ویتو پاریزی، دانشجوی دوره دکتری زبان‌های شرقی، شاخه سانسکریت و فارسی که با عنوان «ترجمه دیوان امام به زبان ایتالیایی» منتشر شده‌است.<ref>مفتح، بررسی ابعاد علمی شخصی امام‌خمینی،۳۰۵.</ref> در پایان این رساله نیز شرح اصطلاحاتی که در دیوان به کار رفته، با اشاره به وزن عروضی بعضی ابیات، همراه با پیوستی که شامل یک غزل و یک رباعی است، آمده‌است.
| |
|
| |
| در برخی آلبوم‌های موسیقی، مانند آلبوم «دیدار دوست»، «غم دیدار» و «سایه دوست» نیز اشعاری از دیوان امام مورد توجه خوانندگانی همچون عبدالحسین مختاباد، حسام‌الدین سراج، محمد اصفهانی و مهدی نظری قرار گرفته و تمام یا قسمتی از این آلبوم‌ها را به خود اختصاص داده‌است.
| |
| ==پانویس==
| |
| {{پانویس|۲}}
| |
| ==منابع==
| |
| {{منابع|۲}}
| |
| * قرآن کریم.
| |
| * استادی، رضا، کتاب‌ها و آثار علمی امام‌خمینی، مجله کیهان اندیشه، شماره ۲۹، ۱۳۶۹ش.
| |
| * اسدی، محمدرضا، بررسی بُعد ادبی آثار امام‌خمینی، رساله کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تبریز، ۱۳۷۱ش.
| |
| * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، دیوان امام (سروده‌های حضرت امام‌خمینی)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.
| |
| * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
| |
| * امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.
| |
| * بابایی، رضا، شعر، عرفان، امام، مجله آینه پژوهش، شماره ۵۸، ۱۳۷۸ش.
| |
| * بابایی، رضا، شوق قرآنی و ذوق عرفانی در دیوان امام‌خمینی، مجله مربیان، شماره ۱۶، ۱۳۸۴ش.
| |
| * حافظ، شمس‌الدین محمد، دیوان حافظ، مقدمه و تصحیح چنگیز میرزایی، تهران، پژوهش، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
| |
| * روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج، چاپ پنجم، ۱۳۸۱ش.
| |
| * سعدی، مصلح‌الدین‌بن‌عبدالله، کلیات سعدی، به اهتمام محمدعلی فروغی، تهران، امیرکبیر، چاپ پنجم، ۱۳۶۵ش.
| |
| * شکیبا، پروین، شعر فارسی از آغاز تا امروز، تهران، هیرمند، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.
| |
| * شیرازی، علی، کتابشناسی توصیفی سیری در آثار ارزشمند امام‌خمینی، مجله معرفت، شماره ۳۱، ۱۳۷۸ش.
| |
| * طباطبایی، فاطمه، یک ساغر از هزار، تهران، نشر عروج، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
| |
| * غیاث فخری، مهدی، دیوان امام‌خمینی و مکانت سخن، مجله کتاب ماه ادبیات، شماره ۱۳۷، ۱۳۸۷ش.
| |
| * فاضلی، قادر، شرح و تفسیر و موضوع بندی دیوان اشعار امام‌خمینی، تهران، فضیلت علم، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
| |
| * مفتح، محمدهادی، بررسی ابعاد علمی شخصی امام‌خمینی، مجله حضور، شماره ۳۷، ۱۳۸۰ش.
| |
| * موحدی، محمدرضا، آرایه‌های ادبی در دیوان امام، مجله آینه پژوهش، شماره ۵۸، ۱۳۷۸ش.
| |
| * موحدی، محمدرضا، پژواک قرآن در دیوان، مجله بینات، شماره ۲۲ ـ ۲۳، ۱۳۷۸ش.
| |
| * مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، فرهنگ دیوان اشعار امام‌خمینی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
| |
| * همو، مقدمه کتاب دیوان امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.
| |
| * نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
| |
| {{پایان}}
| |