کاربر:H.Ahmadi/صفحه تمرین: تفاوت میان نسخه‌ها

'''موسیقی''' [[حکم شرعی]] صدای موزون از ابزارهای خاص.

==مفهوم‌شناسی==

موسیقی در معنایی عام، به صوت و آوای آهنگینی گفته می‌شود که با حنجره انسان یا ابزار و آلات ویژه تولید می‌شود.<ref>مصطفی و دیگران، المعجم الوسیط، ۲/۸۹۱؛ دهخدا، فرهنگ‌لغت دهخدا، ۱۳/۱۹۲۵۷.</ref> در شکل اول به آن موسیقی کلامی، آواز یا غنا گفته می‌شود که ذیل عنوان «غنا» بحث می‌گردد و در شکل دوم به آن موسیقی ابزاری یا آهنگ گفته می‌شود. مراد از موسیقی در کاربردهای رایج عرفی همین معنا است، که گاهی همراه با آواز و گاهی بدون آن اجرا می‌شود.<ref>حسینی، الموسیقی، ۱۷.</ref>

{{ببینید|غنا}}

موسیقی به سبب تأثیرات سحرگونه، پیوسته در طول تاریخ مورد توجه طبقات مختلف مردم بوده‌است. در نوشته‌ها از تأثیر نغمات و اصوات در نفوس و ایجاد نشاط و تقویت اراده در کارهای دشوار و خستگی‌آور عضلانی، برانگیختن حسّ سلحشوری در جنگ‌ها، کاهش غضب و ناراحتی یا تولید محبت و الفت و جز آنها نیز سخن گفته‌اند.<ref>اخوان‌الصفاء، رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، ۱/۱۸۳ ـ ۱۸۵.</ref> امروزه تأثیر موسیقی در درمان پاره‌ای از بیماری‌های روانی و حتی تأثیر آن در حیوانات و چگونگی رشد گیاهان نیز مطرح است.<ref>مختاری، غنا و موسیقی، ۱/۸۳.</ref> البته این‌گونه نیست که همگان در تأثیرگذاری مثبت موسیقی در بخش‌های مذکور اتفاق نظر داشته باشند؛ و کسانی مخالف این نظریات هستند. در عین حال چیزی که جای اختلاف ندارد، استفاده‌های نادرست از موسیقی و تأثیرگذاری نامطلوب موسیقی‌های رایج در جوامع است که از این‌رو همیشه عالمان و فقیهان با اشاعه و ترویج موسیقی در جامعه، مخالفت کرده‌اند.<ref>ادامه مقاله.</ref>

گروهی از اندیشمندان مسلمان، چون [[فارابی]]،<ref>فارابی، احصاء العلوم، ۶۰ ـ ۶۲.</ref> [[ابن‌سینا]]،<ref>ابن‌سینا، رسائل، ۲۸۵ ـ ۲۹۶.</ref> و [[خواجه‌نصیر طوسی]]،<ref>خواجه نصیر، شرح الاشارات و التنبیهات، ۱/۳۰۱ ـ ۳۰۵.</ref> از دانش موسیقی بحث کرده‌اند. در این فن با عنوان یکی از شاخه‌های علم ریاضی، درباره حالات نغمه‌ها و ایقاع و چگونگی ترکیب لحن‌ها و به‌کارگیری ابزارهای موسیقی بحث شده‌است.<ref>بهایی، الکشکول، ۲/۲۰۰.</ref> موسیقی در بُعد عَملی در طی قرون متمادی به طور عمده به صورت لهوی و همراه با ابتذال، هرزگی و انواع فساد بوده‌است. موسیقی در دوران معاصر بر اثر روی‌کارآمدن رسانه‌های شنیداری و دیداری در سطح وسیعی به کار گرفته می‌شود و از نظر فنّی با ابداع سبک‌های نوین و اختراع ابزارهای جدید و درهم‌آمیختگی زیاد آن در سطح جهان در حد بی‌سابقه‌ای رشد کرده‌است و پیوسته به ابعاد جدیدی از آن پرداخته می‌شود.

علاوه بر [[قرآن کریم]] که مفسران مصداق برخی آیات<ref>لقمان، ۶.</ref> را نواختن آلات موسیقی و گوش‌دادن به صدای آنها دانسته‌اند،<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۸/۴۹۱؛ طباطبایی، المیزان، ۱۶/۲۰۹.</ref> تقریباً در همه کتاب‌های جامع روایی، از [[شیعه]] <ref>کلینی، الکافی، ۶/۴۳۱ ـ ۴۳۵؛ مجلسی، بحار الانوار، ۷۶/۲۳۹ ـ ۲۴۷.</ref> و [[سنی]]،<ref>ابن‌ماجه، سنن ابن ماجه، ۱/۶۱۱ ـ ۶۱۳؛ هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ۲/۲۰۶.</ref> ده‌ها حدیث درباره موسیقی وجود دارد. اگرچه سند شماری از این احادیث ضعیف شمرده می‌شود، اما در میان آنها [[روایات]] صحیح متعددی وجود دارد.<ref>انصاری، کتاب المکاسب، ۱/۲۸۵ ـ ۲۸۶؛ امام‌خمینی، مکاسب، ۱/۳۰۷ ـ ۳۰۸ و ۳۱۵ ـ ۳۱۶.</ref> در این روایات، موسیقی در مواردی همچون نواختن دف در عروسی‌ها، مجاز شمرده شده‌است؛<ref>ابن‌ماجه، سنن ابن ماجه، ۱/۶۱۲؛ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۳/۹۱ و ۱۴/۳۰۵ ـ ۳۰۶.</ref> ولی به طور غالب، این حدیث‌ها به نکوهش و بازداشتن از موسیقی و ابزار آن پرداخته‌است. طبق برخی از این روایت‌ها [[پیامبر اعظم(ص)]] به طور صریح از برخی ابزار مانند مزمار، طبل و تنبور نهی کرده‌است.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۷/۳۱۴ ـ ۳۱۵.</ref> در برخی دیگر شیوع موسیقی از نشانه‌های آخرالزمان و یا موجب نزول بلا شمرده شده و در پاره‌ای دیگر، شنیدن صدای موسیقی زیر عنوان شنیدن [[لهو]]، موجب فساد قلب و رویش [[نفاق]] در آن دانسته شده‌است.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۷/۳۱۲ ـ ۳۱۳.</ref> در برخی دیگر مداومت بر نواختن برخی از ابزارها تا چهل روز، عامل چیرگی [[شیطان]] و از میان‌رفتن غیرت معرّفی شده‌است.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۷/۳۱۲.</ref> در مجموع، ابزارهایی چون طنبور، عود، مزمار، طبل، بربط و دف، در روایات ذکر شده‌است.

موسیقی در متون فقهی بیشتر در باب [[مکاسب محرمه]]، ذیل بحث کسب درآمد با آلات لهو و در باب شهادت در بحث [[عدالت شاهد]]، مطرح شده‌است و در آن مسایلی از قبیل خرید و فروش ابزار موسیقی، ساخت، استفاده از آن و شنیدن صدای آن، بحث شده‌است. فقیهان با توجه به دلایلی که درباره لهو و ملاهی وارد شده‌است، ازجمله [[آیه لهو الحدیث]]<ref>لقمان، ۶.</ref> و روایاتی که در خصوص ابزار موسیقی وجود دارد، در همه این مسایل نظر به [[حرمت]] داده‌اند و با نگاهی به متون فقهی، حکم مزبور درباره مسایل موسیقی را می‌توان از احکام مورد اتفاق فقیهان [[شیعه]] <ref>طوسی، المبسوط، ۸/۲۲۴؛ نراقی، مستند الشیعه، ۱۸/۱۵۹ ـ ۱۶۰؛ نجفی، جواهر الکلام، ۲۲/۲۵ و ۴۱/۵۱؛ خویی، موسوعه، ۳۵/۲۴۲ ـ ۲۴۴.</ref> و بیشتر فقیهان اهل سنّت در همه عصرها<ref>نووی، المجموع فی شرح المهذب، ۲۰/۲۳۰.</ref> دانست. تنها در خصوص استفاده از دف در جشن عروسی و یا ختنه‌سوران، بسیاری از فقیهان گذشته، به استناد حدیث مربوط، [[فتوا]] به حلیت آن داده‌اند<ref>طوسی، المبسوط، ۸/۲۲۴؛ حلی، شرائع الاسلام، ۴/۱۱۷؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴/۱۸۳.</ref> و این فتوا به سبب ضعیف‌بودن سند حدیث <ref>تبریزی شهیدی، هدایة الطالب الی اسرار المکاسب، ۱/۱۰۷.</ref> مورد توجه شماری دیگر از فقیهان به‌ویژه فقیهان معاصر واقع نشده و معارضاتی به دنبال داشته‌است.<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۲/۱۶؛ خویی، صراط النجاة، ۲/۲۹۰؛ گلپایگانی، ارشاد السائل، ۱۵۶؛ تبریزی، صراط النجاة، ۶/۴۱۸.</ref> استفاده از برخی ابزارها مثل طبل و شیپور به منظور اعلام جنگ یا اعلام وقت و یا فراری‌دادن حیوانات، ازجمله کم‌شمار مسایلی است که برخی فقیهان آن را مطرح کرده و حکم به [[حرمت]] یا [[حلیت]] آن داده‌اند؛ چنان‌که به‌کارگیری ابزارهای غیر متعارف که کاربرد دیگری دارند، در تولید موسیقی نیز مطرح شده‌است و درباره آن فتوای حلیت وجود دارد.<ref>نراقی، مستند الشیعه، ۱۸/۱۶۶ ـ ۱۶۷.</ref>

امام‌خمینی در بعضی از کتاب‌های فقهی خود، به صورت مختصر بحث موسیقی را مطرح کرده‌است؛<ref>امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۷۳؛ امام خمینی، زبدة الاحکام، ۱۳۷.</ref> اما بعدها در چارچوب پاسخ به [[استفتائات]] به ابعاد مختلف موسیقی پرداخته و نظریات جدیدی داده‌است.

دگرگونی‌هایی که در دنیای معاصر در زمینه موسیقی به وجود آمده‌است، بستر جدیدی برای نگاه فقهی به موضوع موسیقی فراهم کرده و دیدگاه‌های تازه‌ای به دنبال داشته‌است. فقها در این زمینه به دو گروه تقسیم شده‌اند: برخی موسیقی را مطلقاً [[حرام]] دانسته‌اند و فرقی میان [[مطرب]] و غیر مطرب قائل نشده<ref>گلپایگانی، ارشاد السائل، ۱۵۷.</ref> و بعضی دیگر، میان موسیقی مطرب و غیر مطرب فرق گذاشته‌اند.<ref>خویی، منیة السائل، ۱۶۲ ـ ۱۶۳؛ سیستانی، الفتاوی المیسره، ۴۳۷؛ حکیم، حواریات فقهیه، ۳۳۵.</ref>

امام‌خمینی از پیشگامان نگاه نو به موسیقی و نظریه‌پردازی جدید در این زمینه است. در دیدگاه سنتی، موسیقی تقریباً به طور مطلق حرام دانسته می‌شد. ظاهر سخن ایشان در کتاب [[تحریر الوسیله]] که پیش از انقلاب نوشته شده، مطابق دیدگاه سایر فقیهان است و از ابزارهای موسیقی چون نی، بربط و مانند آن به عنوان آلات لهو یاد کرده، آنها را یکی از مصادیق ابزارهای حرام، یعنی ابزارهایی که صرفاً منافع حرام دارند، دانسته‌است. از این‌رو ایشان خرید و فروش، اجاره و ساخت این قبیل ابزار را حرام و شکستن آن را واجب می‌شمرد.<ref>امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱/۴۷۳؛ امام خمینی، وسیلة النجاة، ۳۲۰.</ref>

با این همه امام‌خمینی در زمان‌های بعد، موسیقی مطرب را حرام و غیر مطرب را حلال می‌شمارد و تشخیص این دو نوع موسیقی را بر عهده [[عرف]] دانسته، بر این باور است موسیقی مشکوک، یعنی موسیقی‌ای که عرف نتواند تشخیص دهد مطرب است یا غیر مطرب، از نظر شرعی اشکال ندارد.<ref>امام خمینی، استفتائات، ۲/۱۲ ـ ۱۸.</ref> ایشان در بحث غنا میان ایجاد طرب که ملاک صدق غناست و لهوی‌بودن، تفکیک قائل می‌شود (← مقاله غنا)، امّا در مورد موسیقی، گفته‌است مراد از مطرب، موسیقی مناسب با مجلس [[لهو و لعب]] است؛<ref>امام خمینی، استفتائات، ۳/۶۰۳.</ref> موسیقی غیر مطرب نیز به معنای غیر لهوی و مانند موسیقی‌هایی است که برای شورآفرینی در جنگ به کار می‌روند. ایشان بر همین مبنا به‌کارگیری آلات موسیقی (نوازندگی)، خرید و فروش، اجاره، ساخت و نگهداری آنها، همچنین تعلیم و یادگیری نوازندگی در مورد ابزاری که مخصوص لهو باشد، یعنی موسیقی مطرب را جایز نمی‌داند، اما این امور را درباره ابزاری که در موسیقی غیر لهوی به‌کار گرفته می‌شوند، جایز می‌شمارد و در اصطلاح چون از این ابزار هم در نوع لهوی و هم در غیر لهوی، استفاده می‌شود، به آنها «آلات مشترک» گفته می‌شود.<ref>امام خمینی، استفتائات، ۲/۱۲، ۱۶ و ۱۷.</ref> البته ایشان در فتوایی تصریح می‌کند اگر بر فرض آلات مختص به لهو، استفاده مشروع بیابند، یعنی استفاده از آنها در مورد موسیقی غیر مطرب رایج گردد، این دسته ابزار نیز جزو ابزار مشترک شمرده خواهند شد؛ از این‌رو خرید و فروش آن و سایر تصرفات در آن با هدف کسب منافع حلال، اشکالی ندارد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۲۹.</ref>

به طور کلی در دلیل‌آوری فرق موسیقی مطرب و غیر مطرب گفته می‌شود موسیقی در گذشته به سبب شرایط حاکم بر آن، همیشه مصداق لهو بوده‌است؛ اما اکنون بر اثر استفاده‌های متنوّعی که از آن می‌شود، به یک موضوع مشترک میان لهو و غیر لهو تبدیل شده‌است. بنابراین نمی‌توان حرمت همه انواع موسیقی را از روایات استنباط کرد؛ زیرا در بسیاری از این روایات، موسیقی و ابزار آن با عنوان لهو و آلات ملاهی و مانند آن، نکوهش شده‌است؛ پس نمی‌تواند بر حرمت موسیقی غیر لهوی دلالت کند. ممکن است اطلاق روایاتی که به‌کارگیری ابزار موسیقی را نهی کرده‌اند، به سبب فرض لهوی‌بودن موسیقی در زمان خود باشد. صرف این احتمال ـ حتی اگر اثبات هم نشود ـ اطلاق این روایات بر موسیقی غیر لهوی را مخدوش می‌سازد. در نتیجه، دلیلی برای حرام‌بودن موسیقی‌های غیر لهوی و غیر مطرب که در این زمان وجود دارند، در دست نخواهدبود،<ref>حسینی، الموسیقی، ۲۳۴؛ گرجی، نقش زمان و مکان در احکام، ۱۴/۲۸۵.</ref> و چون لهو و طرب از موضوعاتی است که در منابع شرعی از [[قرآن|آیات]] و [[احادیث]]، تعریف ویژه‌ای درباره آن وارد نشده‌است، بر اساس قاعده، تشخیص چنین موضوعی بر عهده [[عرف]] خواهد بود. چنانچه عرف در تشخیص مطرب و تعیین حد و مرز آن نسبت به غیر مطرب دچار شبهه گردد، یعنی در موارد خاص نتواند تشخیص دهد و شک کند که آیا مطرب است یا غیر مطرب، به عنوان یک شبهه موضوعی، طبق قاعده، [[اصل برائت]] در آن جاری می‌شود. در نتیجه حکم به حلال‌بودن موارد مشکوک، می‌گردد.<ref>ایرانی، هشت گفتار پیرامون حقیقت موسیقی غنایی، ۱۱۳ و ۱۱۵.</ref>

بر پایه استدلال یادشده، روشن می‌شود دیدگاه جدید، یعنی فرق‌گذاشتن میان موسیقی مطرب و غیر مطرب، با دیدگاه سنّتی، تعارض ندارد و دیدگاه جدید از باب تغییر حکم یا تبدّل رأی نیست؛ بلکه ناشی از تغییر موضوع در موسیقی است که با مبانی علمی سازگار است؛<ref>ایرانی، هشت گفتار پیرامون حقیقت موسیقی غنایی، ۱۱۶؛ طاهری خرم‌آبادی، سازگاری دین و نیازهای جدید، ۱۴/۱۹۰.</ref> چنان‌که از برخی نوشته‌های امام‌خمینی نیز این حکم به دست می‌آید؛ زیرا ایشان با اشاره به تغییر موضوعات برخی مسایل، مانند [[انفال]]، [[رهان در سبق]]، [[رمایه]] و [[شطرنج]]، صدور احکام جدید در این امور را لازم می‌داند <ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۵۰ ـ ۱۵۱.</ref> شاهد این مدعا، نقلی است که فرزند امام‌خمینی مطرح کرده‌است که ممنوع‌بودن موسیقی‌های [[رادیو]] و [[تلویزیون]] در رژیم پهلوی، به سبب مصلحت‌اندیشی بوده‌است؛ یعنی همه موسیقی‌های آن زمان حرام نبوده، موسیقی‌های غیر مطرب حلال بوده‌است؛ ولی چون بیشتر موسیقی‌ها و برنامه‌های آن زمان، فسادآور بوده، امام‌خمینی به طور کلی گوش‌دادن به رادیو و تلویزیون و دیدن برنامه‌ها و حتی خرید و فروش و نگهداری رادیو و تلویزیون را ممنوع اعلام کرد.<ref>خمینی، آینه آفتاب، ۲۱۱.</ref> همچنین از ایشان نقل شده‌است که گوش‌دادن به موسیقی‌های مجاز [[صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران]] را در صورتی که از رادیو و تلویزیون کشور دیگری پخش شود، جایز نمی‌دانسته‌است ؛<ref>خمینی، آینه آفتاب، ۲۱۱.</ref> یعنی چون رسانه‌های آن کشورها در برنامه‌های خود اهداف نامشروع، ضد اخلاقی و ضد ایرانی را دنبال می‌کنند، گوش‌دادن و دیدن هر گونه برنامه از رادیو و تلویزیون آنها، به مصلحت نیست.<ref>ایرانی، هشت گفتار پیرامون حقیقت موسیقی غنایی، ۱۱۴.</ref>

برخی [[مراجع تقلید]] نیز در زمان امام‌خمینی و بسیاری از ایشان پس از وی، در فتوای خود همانند ایشان میان موسیقی مطرب و غیر مطرب فرق گذاشتند، امّا [[فتوای حلّیت موسیقی غیر مطرب]] و به طور کلی فرض موسیقی حلال، در آغاز امر، با توجه به سابقه ذهنی درباره موسیقی و ابزار لهو، گران به نظر می‌رسید؛ به‌ویژه زمانی که ابزار لهو را به سبب فرض استفاده از آن در موسیقی حلال، از ابزارهای مشترک شمرده، در نتیجه، استفاده و خرید و فروش آن برخلاف آنچه در برخی از [[نصوص]] آمده‌است، حلال دانسته شود. از این‌رو [[محمدحسن قدیری]]؛ یکی از شاگردان و از اعضای دفتر امام‌خمینی در قم، نامه‌ای به ایشان نوشت و ضمن نقل حدیثی از پیامبر(ص) که به طور صریح از ابزاری چون نی نهی می‌کند،<ref>حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ۱۷/۳۱۴.</ref> با استناد به اطلاق آن، یادآوری کرد نی‌زدن حرام است؛ چه ابزار لهو دانسته شود و چه ابزار مشترک، و دلیلی برای انصراف آن وجود ندارد. همچنین یادآور شد قصد حلال در ابزار مشترک، مجوّز خرید و فروش آن نیست، بلکه لازم است قصد حرام در میان نباشد. امام‌خمینی در پاسخ وی با اشاره به لزوم توجه به مسئله، تفاوت اوضاع زمانه و تغییر موضوع، تأکید کرده‌است نداشتن قصد حرام به معنای داشتن قصد حلال است؛ زیرا عموماً کسانی که معامله می‌کنند، با توجه و قصد معامله می‌کنند و فردِ متوجّه، وقتی قصد حرام ندارد، یعنی قصد حلال دارد؛ نه آنکه اصلاً قصدی نداشته باشد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۴۹ ـ ۱۵۲.</ref>

در اوایل پیروزی [[انقلاب اسلامی]]، امام‌خمینی اشاعه و ترویج موسیقی را نکوهش کرده، آن را مولّد روح عشق‌بازی، شهوت‌رانی و می‌گساری که شجاعت، جوانمردی و جدّیت را از انسان دور ساخته، و موجب خماری و تنبلی می‌شود، معرفی کرد، و خاطرنشان ساخت جوانی که به موسیقی عادت کند، از مسایل جدّی زندگی، ازجمله مسایل سیاسی غافل شده، نمی‌تواند برای جامعه مفید باشد. ایشان رواج موسیقی در زمان رژیم پهلوی را در راستای انحراف و سرگرم‌کردن جوانان برای جلوگیری از رشد آنان و وابسته‌کردن به بیگانگان و به‌تاراج‌بردن گنجینه‌های کشور ارزیابی کرد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۱۵۷ ـ ۱۵۸ و ۲۰۰ ـ ۲۰۲.</ref> از این‌رو در سال‌های آغازین انقلاب اسلامی، بارها به [[مسئولان]] امر، سفارش کرد موسیقی را از صدا و سیما حذف کنند و از تهمت کهنه‌پرستی نهراسند. از نظر ایشان موسیقی خیانت به مملکت بود و عادت به آن، عادت خبیثی بود که صدا و سیما باید آرام‌آرام، با عادت‌دادن مردم به مسایل آموزنده آن را از میان ببرد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۱۵۷ ـ ۱۵۸ و ۲۰۴ ـ ۲۰۵.</ref> ایشان در ادامه نیز بر لزوم پرهیز از پخش غنا و موسیقی حرام که گاه در صدا و سیما وجود داشت، تأکید کرد و خواهان آن شد در مواردی که امکان تفکیک مصادیق حرام از اصل برنامه نیست، خود برنامه کنار گذاشته شود.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۸/۲۹۰.</ref>

به نظر می‌رسد با توجه به اشراف و نظارت کلی امام‌خمینی بر صدا و سیما، این استنباط وجود دارد که ایشان به سبب شیوع موسیقی مبتذل در دوران پهلوی، بر آن بود تا رسیدن به طرح مطلوب موسیقی، موسیقی موجود حذف شود و در حدّ ضرورت، از آن استفاده گردد و به اشاعه و ترویج آن توسط مسئولان جمهوری اسلامی ایران، دامن زده نشود تا موسیقی در مسیر پالایش از ابتذال و در جهت اهداف انقلاب قرار گیرد. البته امام‌خمینی در مدت رهبری پس از انقلاب اسلامی، در عمل با به‌کارگیری موسیقی به طور مطلق در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران و مراکز مربوط دیگر، مخالفت نکرد و در این مراکز نیز به شکل معمول از موسیقی استفاده می‌شده‌است؛<ref>امام خمینی، استفتائات، ۲/۱۱ ـ ۱۸.</ref> حتی در اظهار نظری صریح، در آذر ۱۳۶۶ بیشتر موارد آن را از نظر شرعی، بی‌اشکال دانسته‌است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۴۶.</ref> همچنین سرود «ای مجاهد شهید مطهر» که درباره شهید [[مرتضی مطهری]] ساخته شده بود، در حضور ایشان و با ابزارهای موسیقی به صورت زنده اجرا شد <ref>دعایی، پایگاه اطلاع‌رسانی جماران.</ref> و ایشان این سرود را بی‌اشکال دانست.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۲/۴۴۰.</ref>

از سوی دیگر، گفته شده‌است که امام‌خمینی در سال‌های آخر عمر خود نظر جدیدی ابراز کرده‌است و در جلسه‌ای که چند نفر از مسئولان کشور حضور داشته‌اند، خاطرنشان کرده‌است که این چیزهایی که امروز از رادیوی جمهوری اسلامی ایران پخش می‌شود، حلال است؛ اما اگر همین‌ها در فلان کشور (عربستان) اجرا شود، حرام است.<ref>خامنه‌ای، غناء، متن درس خارج‌فقه رهبر معظم انقلاب، ۲۶۸.</ref> این نگاه امام‌خمینی به ملاک لهوبودن در فضا و احوال عمومی جامعه و کشور تفسیر شده‌است.<ref>خامنه‌ای، غناء، متن درس خارج‌فقه رهبر معظم انقلاب، ۲۶۸.</ref> در گزارشی دیگر آمده‌است که در جلسه سران کشور که در خانه [[سیداحمد خمینی]] تشکیل شده بود و تلویزیون هنگام ورود امام‌خمینی آهنگ یکی از خوانندگان را پخش می‌کرد، امام‌خمینی در پاسخ به پرسش [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] که چگونه در گذشته موسیقی را حرام می‌دانست و اینک حلال، خاطرنشان کرد که اینک نیز همین موسیقی را اگر از رادیوی [[عربستان]] پخش شود، حرام می‌داند و افزود که ایشان خبر رادیوی رژیم پهلوی را نیز حرام می‌دانست و موسیقی که جای خود دارد؛ اما این موسیقی از نظام اسلامی پخش می‌شود و حلال است؛<ref>خمینی، کیهان.</ref> بر این اساس فتوای ایشان تغییر نکرده‌است و ملاک [[حکم اولی]] همان مطرب‌بودن است و این نظر بر اساس [[حکم ثانوی]] پخش‌شدن از رسانه نظام فاسد است.<ref>سروش محلاتی، نظریه اخیر امام‌خمینی درباره موسیقی، ۲۴.</ref>

از سوی دیگر، گفته شده امام‌خمینی که علاقمند به دیدار با سازندگان سرود شهید مرتضی مطهری بود، پیشانی [[محمدعلی راغب]] سازنده این سرود را بوسید و او را تشویق به ادامه راه کرد و تاکید کرد در کشور باید موسیقی‌ای تولید شود که از غرب فاصله بگیرد و موسیقی با ادبیات اصیل و عرفانی ترویج گردد.<ref>راغب، روزنامه جمهوری اسلامی، ۸.</ref>

* قرآن کریم.

*  ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، رسائل ابن‌سینا، قم، بیدار، ۱۴۰۰ق.

*  ابن‌ماجه قزوینی، محمدبن‌یزید، سنن ابن‌ماجه، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

*  اخوان‌الصفاء، رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، بیروت، دارالاسلامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.

*  امام‌خمینی، سیدروح‌الله، استفتائات، ج۲، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.

*  امام‌خمینی، سیدروح‌الله، استفتائات، ج۳، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

*  امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

*  امام‌خمینی، سیدروح‌الله، زبدة الاحکام (عربی)، مطابق با فتوای آیت‌الله العظمی الامام‌الخمینی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.

*  انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.

*  ایرانی، علی‌اکبر، هشت گفتار پیرامون حقیقت موسیقی غنایی، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.

*  بهایی عاملی، محمدبن‌حسین، الکشکول، بیروت، اعلمی، چاپ ششم، ۱۴۰۳ق.

*  تبریزی شهیدی، میرزافتاح، هدایة الطالب الی اسرار المکاسب، تبریز، اطلاعات، ۱۳۷۵ق.

*  تبریزی، میرزاجواد، صراط النجاة، قم، دارالصدیقة الشهیده(س)، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.

*  حسینی، علی، الموسیقی، قم، اسماعیلیان، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.

*  حکیم طباطبایی، سیدمحمدسعید، حواریات فقهیه، تحقیق سیدعبدالهادی حکیم، بیروت، المنار، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.

*  حلی، محقق، جعفربن‌حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.

*  خامنه‌ای، سیدعلی، غناء، متن درس خارج‌فقه رهبر معظم انقلاب، تهران، فقه روز، چاپ اول، ۱۳۹۸ش.

*  خمینی، سیداحمد، آئینه آفتاب، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

*  خمینی، سیداحمد، روزنامه کیهان، ۱۱/۲/۱۳۷۰ش.

*  خواجه‌نصیر طوسی، محمدبن‌محمد، شرح الاشارات و التنبیهات، قم، بلاغت، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.

*  خویی، سیدابوالقاسم، صراط النجاة، قم، دفتر نشر برگزیده، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.

*  خویی، سیدابوالقاسم، منیة السائل، بی‌نا، بی‌تا.

*  خویی، سیدابوالقاسم، موسوعة الامام‌الخوئی، مصباح الفقاهه، ج۳۵، تقریر میرزامحمدعلی توحیدی تبریزی، قم، مؤسسه احیاء آثار الإمام‌الخویی، چاپ چهارم، ۱۴۳۰ق.

*  دعایی، سیدمحمود، پایگاه اطلاع‌رسانی جماران، کد خبر ۷۷۵۹۷، ۱۸/۱۲/۱۳۹۳ش.

*  دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.

*  راغب، محمدعلی، روزنامه جمهوری اسلامی، ۲۲/۹/۱۳۹۹ش.

*  زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهرکلام، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۳۳ش.

*  سروش محلاتی، محمد، نظریه اخیر امام‌خمینی درباره موسیقی، مجله حریم امام، شماره ۳۸۰، ۱۳۹۸ش.

*  سیستانی، سیدعلی، الفتاوی المیسره، قم، دفتر آیت‌الله سیستانی، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.

*  شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسه معارف اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.

*  طاهری خرم‌آبادی، سیدحسن، سازگاری دین و نیازهای جدید، چاپ‌شده در مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

*  طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

*  طبرسی، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی و سیدفضل‌الله یزدی، تهران، ناصرخسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.

*  طوسی، محمدبن‌حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تحقیق سیدمحمدتقی کشفی، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.

*  فارابی، ابونصر، احصاء العلوم، مقدمه و شرح علی بوملحم، بیروت، الهلال، چاپ اول، ۱۹۹۶م.

*  گرجی، ابوالقاسم، نقش زمان و مکان در احکام، چاپ‌شده در مجموعه آثار کنگره بررسی مبانی فقهی امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

*  گلپایگانی، سیدمحمدرضا، ارشاد السائل، بیروت، دارالصفوه، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.

*  مختاری، رضا و محسن صادقی، غنا و موسیقی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.

*  مصطفی، ابراهیم و دیگران، المعجم الوسیط، قاهره، دارالدعوه، بی‌تا.

*  نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.

*  نراقی، ملااحمد، مستند الشیعة فی أحکام الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.