نامه‌ها، مجموع نامه‌های امام‌خمینی به اشخاص حقیقی و حقوقی. امام‌خمینی از دوران جوانی همواره اهل بیان و قلم بوده‌است. از ایشان آثار بسیاری در قالب کتاب، رساله، تعلیقه به زبان عربی و فارسی موجود است (← مقاله تألیفات و آثار). در آثار برجامانده امام‌خمینی در کنار پیام‌های ایشان (← مقاله پیام‌ها و اعلامیه‌ها) می‌توان به نامه‌ها و نوشته‌های تاریخی ایشان اشاره کرد که در شناخت ابعاد سیاسی، اجتماعی، عرفانی و عاطفی ایشان از اهمیت به‌سزایی برخوردار است. به طور کلی نامه‌های امام‌خمینی که یا ابتدایی و یا در پاسخ به نامه‌ای نگاشته شده‌اند، به چهار قسمت اصلی قابل تقسیم‌اند: ۱. نامه‌های خصوصی: این نامه‌ها دو بخش می‌باشند: الف) نامه‌های خانوادگی: نامه‌هایی که امام‌خمینی خطاب به بستگان نزدیک مانند همسر، فرزندان، دامادها، عروس، نوه‌ها، برادر و بستگان دیگر نوشته‌است. شمار نامه‌های منتشرشده در مجموعه ۲۲ جلدی صحیفه امام از این بخش، ۲۰۳ نامه کوتاه است که بیشتر آنها، پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و در طول سال‌های تبعید ایشان و از شهرهای بورسای ترکیه و نجف اشرف نگاشته شده‌اند؛ هرچند نامه‌های خانوادگی بسیاری نیز وجود دارد که انتشار نیافته‌اند. محتوای این نامه‌ها عبارت‌اند از: احوال‌پرسی و آرزوی سلامتی (۱/۲)، تبریک اعیاد دینی و ملّی (۱/۳۶)، سفارش به فرزندان درباره حسن رفتار با مادر و بستگان (۱/۴۲۹)، سفارش خانواده به صبر و تحمل در برابر سختی‌ها (۱/۴۳۷)، تبریک ازدواج (۲/۲۴۹)، اجازه فروش اموال، سفارش به تحصیل و ضرورتِ تهذیب نفس (۲/۳۲۰ و ۴۰۱) و تسلیت (۳/۱۵۹)؛ ب) نامه‌های شخصی: نامه‌هایی که مخاطبان آنها اشخاص مختلفی، مانند مراجع تقلید، علما و روحانیان (۱/۴۳۳ ـ ۴۳۴)، سازمان‌های اداری، خانواده‌های شهدا (برای نمونه ← ۱۹/۳۸۹)، کودکان (۱۷/۳۶۵) و اسیران جنگ تحمیلی (۱۷/۴۱۷ ـ ۴۱۸ و ۱۹/۴۱۶ ـ ۴۱۷) هستند. شمار این نامه‌ها ۲۲۵ عدد است که بیشتر آنها پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نگاشته شده‌اند و شامل این دست موضوعات‌اند: احوال‌پرسی و ابراز اشتیاق برای دیدار (۱/۱۴۰)، پیام تسلیت (۲/۱۱۱)، دعا برای مخاطبان در ادای وظیفه و تکلیف (۲/۱۵۸)، وعده پیروزی مبارزات (۲/۱۶۹)، ابراز خوشوقتی از ترویج شرع مطهّر (۲/۳۵۰)، تشکر از پیام‌های تبریک ورود امام‌خمینی به ایران (۶/۵۳) و نکوداشت مقام شهدا (۱۹/۳۸۹). در میان نامه‌های پیش از انقلاب، نزدیک به بیست نامه امام‌خمینی در پاسخ به پیام تبریک ورود ایشان به نجف و حدود پانزده نامه مربوط به پاسخ ایشان به پیام تسلیت‌های مخاطبان در درگذشت مشکوک سیدمصطفی خمینی است (۳/۲۵۳ ـ ۲۸۷)؛ ۲. نامه‌های عرفانی: نگارش نامه‌های عرفانی در میان عرفا، یکی از سنت‌های رایج بوده‌است؛ برای نمونه می‌توان از نامه‌های عرفانی عارفانی همچون ملاحسین‌قلی همدانی، سیداحمد طهرانی، محمد بهاری همدانی و میرزاجواد ملکی تبریزی نام برد (تحریری، ۳۵ ـ ۳۶). کتاب مکاتیب قطب نیز مجموعه‌ای از نامه‌های عرفانی است که عبدالله قطب به مناسبت‌های مختلف نگاشته‌است (۸). امام‌خمینی نیز نامه‌هایی با مضامین عرفانی نگاشته‌است. شمار نامه‌های عرفانی ایشان، سیزده عدد است که چهار مورد آن پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نگاشته شده‌است. مخاطبان این نامه‌ها شاگردان امام‌خمینی، سیداحمد خمینی، فاطمه طباطبایی و سیدعلی خمینی هستند و موضوع آنها، جایگاه انسان در عالم خلقت، حبّ دنیا و أنانیّت رأس همه خطاها، لزوم تهذیب نفس در جوانی (۱۶/۲۰۷)، ضرورت آشنایی با نیرنگ‌های شیطان، نقش علوم در تهذیب نفس، اهمیت قرآن و ادعیه و پیوند عمیق عرفان با سیاست (۱۸/۴۴۲ ـ ۴۴۷ و ۵۱۰) است. دو اجازه عرفانی نیز از امام‌خمینی برجا مانده‌است که در واقع توصیه اخلاقی است: یکی در سال ۱۳۱۴ به میرزاجواد حجت همدانی و دیگری در سال ۱۳۱۷ خطاب به سیدابراهیم مقبره‌ای خویی است (۱/۴ و ۱۴)؛ ۳. نامه‌های دینی و حوزوی: نامه‌هایی درباره وجوه شرعیه، رسیدگی به مشکلات حوزه‌های علمیه و توصیه به روحانیان است و شمار آنها نزدیک به دویست عدد است. بیشتر آنها از شهر نجف اشرف نگاشته شده‌است. می‌توان اجازه‌نامه‌های شرعی امام‌خمینی (← مقاله اجازات امام‌خمینی) و استفتائات (← مقاله استفتائات) ایشان را نیز ازجمله نامه‌های دینی به شمار آورد. مخاطبان این نامه‌ها، فرزندان، وکلای امور شرعی، روحانیان، اصناف و بازرگانان و افراد متفرقه هستند. این بخش، دربرگیرنده موضوعاتی مانند: توصیه به روحانیان برای کمک مالی به مرجع تقلید وقت، سیدحسین بروجردی (۱/۲۴)، معرفی افراد و نصب آنان برای تصدی مدارس علمیه (۱/۲۵۱)، معرفی روحانیان برای تبلیغ دینی به نقاط مختلف (۱/۳۲۴)، اعلام وصول وجوه سهم مبارک امام(ع) (۱/۳۴۸)، توصیه‌هایی درباره شهریه طلاب (همان، ۱/۳۵۱ و ۲/۱۳۷)، یادآوری لزوم تشکیل جلسات دینی (۱/۳۷۰)، اجازه‌های استفاده از وجوه شرعیه (۲/۲۶۷)، استفتائات فقهی (۲/۱۳۴) و بیان مسائلی درباره وضعیت حوزه‌های علمیه (۲/۴۵) است. امام‌خمینی در آذر ۱۳۴۱ در نامه‌ای نسبتاً مشروح، در پاسخ به پرسش بازرگانان و اصناف قم درباره مصوّبه سوگند به کتاب آسمانی، آن را غیر قانونی معرفی می‌کند و این ادعای نخست‌وزیر؛ اسدالله علم که منظور از کتاب آسمانی، قرآن مجید است را اغفال مردم دانسته، در ادامه تأکید می‌کند تصویب کتاب آسمانی به اطلاق خود، شامل سایر کتاب‌های منحرفه هم می‌شود؛ از این‌رو این مصوبه را خلاف شرع اعلام می‌کند (۱/۱۰۸). از برخی نامه‌های امام‌خمینی روشن می‌شود برادر ایشان سیدمرتضی پسندیده، فرزندان ایشان سیدمصطفی و سیداحمد خمینی و دوست قدیمی ایشان سیدمحمدصادق لواسانی جزو وکلای شرعی ایشان بوده‌اند (۱/۲۶۰؛ ۲/۱۳۸، ۳۸۲، ۴۹۳ و ۳/۴۱)؛ ۴. نامه‌های سیاسی: این نامه‌ها به دو بخش تقسیم می‌شوند: الف) نامه‌های سیاسی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران که شمار آنها ۱۰۹ نامه است و بیشتر آنها از کشور عراق و شهر نجف اشرف فرستاده شده‌است. مخاطبان این نامه‌ها عموماً مراجع تقلید، علما، مبارزان، ملت ایران، گروه‌ها و رؤسای آنها، نخست‌وزیر وقتِ ایران، اتحادیه‌ها و عموم روحانیان و طلاب هستند. در این نامه‌ها موضوعاتی مانند: دعوت از مخاطبان برای امضای اعلامیه علیه رژیم پهلوی (۱/۲۳۸)، تشکر از ارسال پیام تبریک آزادی امام‌خمینی از زندان (۱/۳۰۹ و ۳۱۲)، تشکر از حمایت مردم در جریان قیام ۱۵ خرداد (۱/۳۲۹)، تأسف از دست‌نشاندگی سازمان ملل (۲/۶۵)، تقبیح افکار استعماری (۲/۱۸۵)، لزوم براندازی سلسله پهلوی (۲/۲۰۸)، لزوم شناساندن اسلام به جوامع بشری (۲/۲۸۷)، محکوم‌کردن احکام خلاف قانون رژیم پهلوی (۱/۲۲۶) و توصیه به پرهیز از اختلافات (۲/۲۹۲) آمده‌است. امام‌خمینی در نامه‌ای مفصل، خطاب به امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر رژیم پهلوی با شرح مفاسد و جنایت‌های محمدرضا پهلوی و دولت او، اقدامات این رژیم را باعث فقر و عقب‌افتادگی ملت ایران می‌شمارد. ایشان با اشاره به حبس‌ها و تبعیدهای غیر قانونی، به هویدا توصیه می‌کند از کارهایی مانند اخاذی از کیسه بی‌بضاعت مردم، تخریب فرهنگ، به‌خطرانداختن اقتصاد کشور و خیانت به نوامیس مردم دست بردارد و از قهر ملت ایران بترسد (۲/۱۲۳ ـ ۱۲۴). نامه‌های امام‌خمینی به علمای شهرستان‌ها برای توجه‌دادن و همراه‌ساختن آنان در طلیعه مبارزات و قیام علیه رژیم طاغوت، ازجمله نامه‌های سیاسی ایشان است؛ برای نمونه می‌توان به نامه امام‌خمینی به علمای یزد (دوانی، ۴ ـ ۳/۲۶۲) یا پاسخ ایشان به تلگرام علمای همدان (همان، ۴ ـ ۳/۳۰۰) اشاره کرد. امام‌خمینی نامه‌هایی خطاب به سران برخی کشورهای اسلامی مانند فلسطین، سوریه و لیبی با اشاره به مفقودشدن سیدموسی صدر؛ رئیس مجلس اعلای شیعیان لبنان نوشت و از آنان خواست ایشان را از سلامتی صدر آگاه سازند (۳/۴۵۸، ۴۷۹ و ۴/۴۵)؛ ب) نامه‌های سیاسی پس از پیروزی انقلاب اسلامی که شمار آنها ۲۳۴ نامه است و تمامی آنها در داخل کشور نوشته شده‌است. مخاطبان این نامه‌ها، برخی مراجع تقلید مانند سیدمحمدرضا گلپایگانی، سران قوای مجریه، قضاییه و مقننه، نمایندگان مجلس شورای اسلامی، وزرای دولت، قائم‌مقام رهبری، اعضای شورای نگهبان، مدرسان حوزه علمیه قم، مجلس خبرگان، فرماندهان ارتش و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، شورای عالی قضایی، رؤسای سازمان‌های دولتی، احزاب و سران کشورهای مختلف هستند. موضوعات این نامه‌ها عبارت‌اند از: توصیه به اتحاد و همبستگی (۶/۲۰۶)، تأیید وزرای پیشنهادی (۶/۲۱۳)، تشکر از اعلام همبستگی گروه‌های مختلف (۶/۳۷۵)، تشکر از پیام تبریک پیروزی جمهوری اسلامی (۶/۴۷۰ و ۷/۱۳۱)، لزوم قطع رابطه ایران با مصر (۷/۱۶۸)، تشکر از تسلیت شهادت مرتضی مطهری (۷/۱۹۴ و ۲۰۷ ـ ۲۱۰)، تأیید درخواست‌های مختلف مسئولان نهادهای کشور (۱۸/۳۶۱، ۳۹۲ و ۴۰۰)، دستور سرکوب ضد انقلاب (۹/۳۱۸ و ۳۲۳)، لزوم صرفه‌جویی و عدم حیف و میل بیت‌المال در برگزاری مراسم‌ها (۹/۳۲۷)، پاسخ تسلیت درگذشت شخصیت‌ها (۹/۵۴۱ و ۵۴۲)، تشکر از مقامات کشورهای جهان به مناسبت‌های مختلف (۱۱/۱۱۲ ـ ۱۱۳)، عزل و نصب شخصیت‌های مختلف (برای نمونه، ← ۱۱/۳۷۸)، اصلاح اصولی از قانون اساسی (۱۲/۱۲۳)، لزوم پایان‌دادن به اختلافات (۱۳/۲۱۶ ـ ۲۱۷)، حمایت از رزمندگان جنگ تحمیلی (۱۳/۲۲۷)، تعیین حدود اختیارات دستگاه‌های مختلف (۲۰/۴۵۱)، عملکرد احزاب (۲۰/۴۷۹) و اختیارات مجمع تشخیص مصلحت نظام (۲۱/۲۰۲). ایشان در موارد زیادی نیز به نامه تبریک رؤسای کشورها پاسخ گفته‌است؛ ازجمله پاسخ به بیش از بیست مورد نامه تبریک به رئیس‌جمهور مالدیو به مناسبت اعیاد اسلامی (۱۵/۵۸، ۲۹۵، ۳۴۵، ۱۶/۳۹۵ و ۱۷/۱۲). امام‌خمینی نامه‌ها، پیام‌ها و اعلامیه‌های خود را در مجموع به صورت‌های مختلف امضا کرده‌است و در آنها تعبیر «روح‌الله الموسوی الخمینی» هرچند بیشتر به کار رفته و شهرت دارد، اما ایشان به‌ویژه در گذشته از تعبیرهایی مانند «روح‌الله الموسوی»، «روح‌الله موسوی» (عنوان مهر ایشان)، «روح‌الله خمینی»، «روح‌الله المصطفوی» (بر اساس نام شناسنامه)، «سیدروح‌الله خمینی»، «الخمینی» و «ابواحمد» (کنیه ایشان) استفاده کرده‌است؛ چنان‌که در امضای تلگرام برای رعایت اختصار با تعبیر «خمینی» امضا کرده‌است و در پاسخ به نامه‌های اسرای ایرانی دربند رژیم بعثی عراق تعبیرهایی کنایی مانند «پدربزرگت»، «پدر پیرت(خ)» یا «عبد...» به کار برده‌است. نامه‌های ماندگار: برخی نامه‌های امام‌خمینی از اهمیت بالایی برخوردارند؛ مانند نامه به همسرشان در سال ۱۳۱۲ هنگامی که در بیروت منتظر عزیمت به حج بودند (۱/۲)، نامه به محمدتقی فلسفی درباره لزوم پشتیبانی مالی از سیدحسین بروجردی در امر مرجعیت (۱/۲۴)، نامه به گورباچف رهبر وقت شوروی (۲۱/۲۲۰) (← مقاله نامه به میخائیل گورباچف)، نامه به محمدعلی انصاری که به «منشور برادری» معروف شده‌است (۲۱/۱۷۶)، نامه به روحانیان، مراجع، طلاب، ائمه جمعه و جماعات، معروف به «منشور روحانیت» (۲۱/۲۷۳) و یا نامه‌های عرفانی ـ اخلاقی به فرزند خود سیداحمد خمینی که به مثابه دستورالعمل‌های عرفانی شناخته می‌شوند (برای نمونه، ← ۲/۳۱۷ و ۴۱۷) (← مقاله خمینی، سیداحمد). می‌توان از وصیت‌نامه سیاسی ـ الهی امام‌خمینی نیز با عنوان یکی از نامه‌های سیاسی ایشان نام برد که در ارائه منشوری از بایدها و نبایدهای پیش‌روی نهضت انقلاب اسلامی، از اهمیت به‌سزایی برخوردار است (← مقاله وصیت‌نامه سیاسی‌الهی). بازتاب و انتشار: نامه‌های امام‌خمینی در مجموعه صحیفه امام چاپ شده‌است؛ کتاب نامه‌ها و پیام‌های امام‌خمینی را نیز رسول سعادتمند در دو جلد (۱۰۰۰ + ۱۰۸۰ صفحه) تهیه و تنظیم کرده، تمامی نامه‌های منتشرشده امام‌خمینی را در این اثر گنجانده‌است. این کتاب در سال ۱۳۸۶ با همکاری انتشارات تسنیم در قم منتشر شده‌است. برخی نامه‌های ایشان نیز به دلیل اهمیت‌شان ذیل عنوان موضوعی خاص به صورت جداگانه به چاپ رسیده‌اند؛ مانند نامه‌ها و پیام‌های امام‌خمینی به دانشجویان (تسنیم: ۱۳۸۶) و نامه‌های عرفانی امام‌خمینی (تشیع: ۱۳۸۶) به کوشش محمد بدیعی. عبدالله جوادی آملی ـ حامل و شارح نامه امام‌خمینی به گورباچف ـ نامه ایشان به میخائیل گورباچف، رهبر اتحاد جماهیر شوروی سابق را با عنوان «آوای توحید» شرح کرده، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در سال ۱۳۸۷ آن را چاپ کرده‌است (← مقاله‌های جوادی آملی، عبدالله؛ نامه به میخائیل گورباچف). برخی نامه‌ها به صورت جداگانه منتشر شده‌است؛ ازجمله مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی نامه «منشور روحانیت» امام‌خمینی را در قطع رحلی، با خط زیبای نستعلیق سیدمهدی محمودی به صورت جداگانه چاپ و منتشر ساخته‌است. منابع: امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش؛ تحریری، محمدباقر، امام‌خمینی و اندیشه‌های اخلاقی، عرفانی، چاپ‌شده در نامه‌های عرفانی، به کوشش محمد بدیعی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۸۲ش؛ دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش؛ قطب‌بن‌محیی، ملاعبدالله، مکاتیب عبدالله قطب، قم، نشر قائم آل‌محمد(عج)، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.