کشاورزی: تفاوت میان نسخه‌ها

کشاورزی به معنایِ کشت‌کاری، برزگری<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۱/۱۶۱۷۶.</ref> و زراعت و فلاحت<ref>معین، فرهنگ فارسی، ۳/۲۹۷۹.</ref> است و نیز به مجموعه فنون و عملیاتی که برای تولید محصول از گیاهان زراعی و باغی به کار گرفته می‌شود، کشاورزی گویند.<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۶/۵۸۲۲.</ref> کشاورزی به معنای اخص انجام عملیات زراعی بر روی زمین و به معنای وسیع کلمه شامل علم تولیدِ محصول و پرورش دام با استفاده از منابع طبیعی زمین می‌شود.<ref>مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲/۲۲۲۲.</ref>

ساکنان فلات ایران از نخستین زمان شکل‌گیری جامعه انسانی با زراعت و کشاورزی، باغداری و امور مربوط به آن آشنایی داشتند و به اهمیت آن واقف بودند.<ref>هوشمند، جایگاه کشاورزان در تاریخ ایران، ۱۳.</ref> ایرانیان باستان بر اساس کتاب‌های مذهبی زرتشتی یکی از طبقات چهارگانه را که وظیفه‌شان کشت زمین و تأمین رونق و ثروت شاه بود، کشاورز می‌نامیدند.<ref>بهار، پژوهشی در اساطیر ایران، ۷۴.</ref> در ادوار مختلف تاریخ ایران به طور کلی بیش از نیمی (حدود دو سوم) از ساکنان ایران را [[روستاییان]] تشکیل می‌دادند که از طریق کشت و دامپروری روزگار می‌گذراندند.<ref>شعبانی، مبانی تاریخ اجتماعی ایران، ۴۷.</ref>

در دوران ساسانی همانند دوران پیش، تعداد زیادی از مردم مشغول کشاورزی بودند؛ اما پس از آن، به دلیل نبود حکومت مرکزی و بی‌توجهی به کشاورزان و بستن مالیات‌های سنگین و نیز مهاجرت بسیاری از کشاورزان، کشاورزی دچار افت شد.<ref>زرین‌کوب، تاریخ مردم ایران، از پایان ساسانیان تا پایان آل بویه، ۲/۳۶ و ۵۲.</ref> در زمان غزنویان (۳۵۱ ـ ۵۸۲ق) به حفر قنات و اصلاح امور آبیاری و تقسیم آب از طریق کانال‌ها و مانند آن توجه بسیاری شد؛<ref>هوشمند، جایگاه کشاورزان در تاریخ ایران، ۶۶ ـ ۶۷.</ref> ولی حاکمان سلجوقی (۴۲۹ ـ ۵۹۰ق) با وضع قوانین نادرست، بیگاری‌کشیدن از کشاورزان برای حکومت یا مالکان [[زمین|زمین‌ها]] و وضع مالیات‌ها، کشاورزی را دچار ضعف بیشتری کردند.<ref>ولادیمیرونا، تاریخ اسماعیلیان در ایران، ۱۷ و ۱۹.</ref> در دوران‌های بعدی با گسترش جامعه‌ای طبقاتی، اموری مانند نابسامانی اوضاع سیاسی ـ اقتصادی کشور، بی‌توجهی حاکمان به اوضاع زندگی و صنفی کشاورزان، مالیات‌های سنگین و وجود انحصار خرید و فروش محصولات کشاورزی که عامل پایین نگه‌داشتن قیمت محصولات کشاورزی بود و موجب آسیب‌رساندن به [[امنیت]] مالکیت دهقانان می‌شد، به مشکلات کشاورزان افزوده شد.<ref>کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ۳۴۶.</ref>

آیین زرتشت در آموزه‌های خود مردم را به کار و کوشش و فعالیت‌های گوناگون کشاورزی که به نوعی وظیفه دینی هم محسوب می‌شده دعوت کرده و در بخش‌های مختلف اوستا از آن حمایت کرده است.<ref>دورانت، تاریخ تمدن، عصر ایمان، ۴/۱۷۲.</ref> [[دین یهود]] نیز توجه خود به زمین و محصولات آن را با برگزاری آیین‌هایی خاص نشان داده است. اجرای حکم سَبَّت ازجمله این موارد است (کشت شش‌ساله متوالی بر روی زمین و دادن استراحتی یک‌ساله به خاک کشاورزی).<ref>کتاب مقدس، لاویان، ب۲۰، ۲۲ ـ ۲۵.</ref> [[حضرت عیسی(ع)]] نیز برای ارشاد پیروان خود بارها از مثال کشت دانه در زمین استفاده کرده است.<ref>کتاب مقدس، متی، ب۱۳، ۲۴ ـ ۳۰.</ref>

[[امامان معصوم(ع)]] خود عملاً مشغول به کشاورزی بودند و سختی‌های آن را تحمل می‌کردند.<ref>کلینی، الکافی، ۵/۲۶۰.</ref> [[امام‌علی(ع)]] حتی در دوران حکومت پس از فراغت از [[جهاد و دفاع|جهاد]] و اموری که به مردم مربوط می‌شد، به زراعت می‌پرداخت.<ref>نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ۱۳/۲۵.</ref> ایشان در عهدنامه خود به [[مالک‌اشتر]] می‌گوید باید در آبادی زمین بیش از جمع‌آوری خراج ([[مالیات]]) کوشا باشد؛ زیرا خراج جز با آبادانی به دست نمی‌آید.<ref>نهج البلاغه، ن۵۳، ۴۶۳ ـ ۴۶۴.</ref> [[امام‌خمینی]] نیز معتقد بود خدمت به امور کشاورزی و کشاورزان خدمت به [[اسلام]] است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۷/۱۶۵.</ref> ایشان کشاورزی را عامل نجات کشور از وابستگی معرفی می‌کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۸/۴۳۳.</ref> و از این‌رو آن را در رأس امور می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۷/۱۳۰.</ref>

در تاریخِ توسعه اقتصادی، کشاورزی منبع انباشت سرمایه و نیز عرضه‌کننده نیروی کار ارزان برای صنعتی‌شدن بخشِ شهری محسوب می‌شود.<ref>کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ۳۴۴.</ref> گروهی معتقدند [[امریکا]] هسته سیاست خارجی خود را بر مبنای وابسته‌سازی کشورهای تابع به مواد غذایی قرار داده است. [[ایران]] پیش از [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب]] نیز یکی از کشورهایی بود که در زمینه تولید مواد غذایی و کشاورزی توان تولید داخلی خود را از دست داده بود و به مقدار زیادی از لحاظ مواد غذایی وابسته به کشورهای دیگر خصوصا امریکا بود.<ref>سلیمان دارابی، انقلاب اسلامی برای ایران چه کرد؟ (۵)، ۱۷۶ ـ ۱۸۴.</ref>

[[امام‌خمینی]] کشاورزی را یکی از عوامل رسیدن به اقتصاد سالم<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۳۷۷.</ref> و [[اقتصاد]] و [[استقلال]] ایران را وابسته به کشاورزی<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۸/۲۸۶؛ ۱۰/۳ و ۱۴/۳۲۸.</ref> می‌دانست و کشاورزی را عامل [[خودکفایی]] معرفی می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۰/۳۳۳.</ref>. ایشان باور داشت رونق کشاورزی و تحول در اقتصاد، موجب می‌شود دیگر کشورها نتوانند از لحاظ سیاسی ایران را تحت فشار قرار دهند؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۰/۳۶۶.</ref> بر همین اساس کشاورزان را به کشت محصولاتی از قبیل گندم، جو، برنج که مورد نیاز مردم است، سفارش می‌کرد تا بر اثر توطئه [[اجانب|بیگانگان]]، مردم با قحطی مصنوعی روبه‌رو نشوند و کشور به خودکفایی در محصولات کشاورزی برسد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۳۳۱ ـ ۳۳۲، ۴۷۸ و ۶/۳۷۷، ۳۹۴ ـ ۳۹۵.</ref> امام‌خمینی با تأکید بر ضعف صنعتی ایران پیشنهاد می‌کرد کشاورزان از زمین‌های مناسب برای کشت استفاده کنند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۳۳۶ و ۲۱/۱۵۸.</ref> و با دستیابی به کشاورزی مستقل و قدرتمند زنجیرهای وابستگی را از میان بردارند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۶/۲۳۶ و ۲۴۰.</ref> از نگاه ایشان رسیدن به صادرات محصولات کشاورزی و مشارکت همگانی مردم در این جهت برای کسب استقلال اقتصادی کشور بسیار بااهمیت بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۰/۴۳۵، ۴۴۳؛ ۱۱/۲۲۲، ۴۲۴ و ۱۴/۱۱۵.</ref>

همواره مهم‌ترین شکل زندگی اجتماعی در تاریخ ایران که بخش اعظم جمعیت را دربر می‌گرفته، [[روستاییان]] بوده‌اند و حیات آنان به کشاورزی وابستگی زیادی داشته است<ref>اله‌یاری، مبانی تاریخ اجتماعی ایران، ۶۴ ـ ۶۵.</ref> که این خود نشان‌دهنده جایگاه این قشر و پیشه در حیات اجتماعی ایران است.  

با روی‌کارآمدن [[رضاشاه پهلوی]] و ایجاد دولتی متمرکز، خودکامگی اشراف محلی رو به ضعف نهاد؛ اما نظام ارباب و رعیتی به شکلی دیگر بر کشور حاکم شد؛ بدین صورت که پهلوی بخش عمده‌ای از بازرگانان و ثروتمندان، عده‌ای از مأموران نظامی و دولتی و صاحب‌نفوذان دولتی را تشویق به خرید زمین‌های حاصلخیز کرد.<ref>قانعی، تاریخ پهلوی، ۱۸۹ ـ ۱۹۱.</ref> طی سال‌های ۱۳۰۷ ـ ۱۳۰۹ش/ ۱۹۲۸ ـ ۱۹۳۰م کشاورزی در ایران شیب نزولی را طی می‌کرد. در این سال‌ها انواع قانون‌های دولتی به نفع مالکان به تصویب رسید و بیش از هشتاد درصد از زمین‌های بارور در اختیار شاه و مالکان خصوصی و خان‌ها درآمد، تقسیم محصول میان مالک و دهقان در این دوران به‌صورت ناعادلانه شکل می‌گرفت و چهار سهم از پنج سهم برای مالکان در نظر گرفته می‌شد. در آن سال‌ها عموماً دهقانان در حالت نیمه‌گرسنگی و [[فقر]] زندگی می‌کردند.<ref>گرانتوسکی، تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ۴۵۸ ـ ۴۵۹.</ref>

روی‌کارآمدن [[محمدرضا پهلوی]] هم‌زمان با رواج انقلاب‌های کمونیستی در جهان، به‌ویژه کشورهای تحت استعمار غرب بود. امریکاییان برای جلوگیری از گسترش آنها در کشورهای وابسته، تنها راه نجات را دادن رفاه نسبی به اقشار کم‌درآمد می‌دانستند.<ref>سلیمان دارابی، انقلاب اسلامی برای ایران چه کرد؟ (۵)، ۱۷۶ ـ ۱۷۹.</ref> جامعه ایران در این دوران نیازمند اصلاحات بود؛ اما این اصلاحات پس از چندی (۱۳۴۱) به شکل انقلابی ساختگی ـ دولتی تغییر چهره داد و [[علی امینی]]، نخست‌وزیر، برای نخستین بار آن را «[[اصلاحات ارضی]]» یا «[[انقلاب سفید]]» (۱۳۴۱) نامید.<ref>رستمی، پهلوی‌ها، ۳/۳۲.</ref>

[[امام‌خمینی]] این طرح‌ها را بهانه‌ای برای ایجاد سرگرمی کشاورزان می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۹۱.</ref> و معتقد بود انقلاب سفیدِ پهلوی عامل فرورفتن مردم در فقر و سلب قدرت کشاورزی از دهقانان شده و وضعیت معیشتی آنان را بدتر از زمان پیش از اصلاحات کرده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۷۳.</ref> ایشان اصلاحات فرمایشی را عامل بیکاری، فلج‌کردن ملت<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۷۴.</ref> و تحمیل اقتصاد تک‌محصولی به ملت<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۵۰۶.</ref> می‌دانست و معتقد بود محمدرضا پهلوی به این وسیله عامل نابودی زراعت ایران شده و کشور را به بازاری برای فروش کالاهای امریکایی تبدیل کرده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۲۵۵.</ref>

برنامه‌های اصلاحی در اجرا، چندان پایبندِ اهداف اولیه طراحان اقتصادی نماند<ref>کدی، ریشه‌های انقلاب ایران، ۲۴۳.</ref> و باعث هجوم سرمایه و کالاهای خارجی به روستاهای ایران، افزایش وابستگی، تشدید فضای دوقطبی ارباب ـ رعیتی<ref>قلی‌پور، مواضع امام‌خمینی در برابر نظام سیاسی پهلوی و نهادهای آن، ۱۲۴.</ref> و کاهش سهم کشاورزی در تولید ناخالص ملی<ref>کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران، ۳۵۴.</ref> گردید و در نهایت موجب تضعیف بخش کشاورزی به نسبت دیگر بخش‌های صنعت، فقر کشاورزان و وابستگی در محصولات غذایی و مهاجرت [[روستاییان]] به شهرها شد.<ref>اشرف، از انقلاب سفید تا انقلاب اسلامی، ۱۲۴.</ref> وابستگی کشور در امر کشاورزی در سال‌های پس از اصلاحات ارضی به حدی بود که کشور در سال ۱۳۵۶ تنها برای ۳۳ روز [[قدرت]] تأمین محصولات کشاورزی خود را داشت.<ref>جمعی از مؤلفین، انقلاب اسلامی ایران، ۲۲۶.</ref>

پس از [[انقلاب اسلامی ایران|پیروزی انقلاب اسلامی]] رونقِ کشاورزی و حمایت از آن یکی از مهم‌ترین مسائلی بود که [[امام‌خمینی]] بر آن تأکید می‌کرد؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۰/۳۶۶.</ref> چنان‌که در اصل ۴۳ [[قانون اساسی]]، دولت موظف شد از طریق ایجاد تعاونی‌های کشاورزی و دادن وام‌های بدون بهره، کشاورزی را رونق بخشد. در همین راستا تلاش‌های مداومی برای تقویت عوامل طبیعی نظیر آب (از طریق سدسازی و احداث شبکه‌های آبرسانی)، خاک (از طریق مطالعه و مدیریت علمی) و همچنین عوامل انسانی از طریق مدیریت علمی و تشویق کشاورزان صورت گرفت.<ref>رفیعی، توسعه ایران نقدی بر گذشته راهی بسوی آینده، ۲۳۷ ـ ۲۴۴.</ref>

[[امام‌خمینی]] معتقد بود برخی از استان‌های ایران نظیر [[خراسان]] و [[آذربایجان]] در صورت توجه به امر کشاورزی توانایی رساندن کشور به [[خودکفایی]] را دارند و می‌توانند اضافی محصول خود را به کشورهای دیگر صادر کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۸/۱۸۲ و ۲۸۶.</ref> به همین دلیل ایشان کشاورزان را تشویق می‌کرد تا با تمام قدرت به کشت و تولید مشغول باشند و زمان کشت را از دست ندهند تا کشور طعم شکست کشاورزی را برای بار دیگر نچشد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۲۷۲.</ref> ایشان ایران را کشور مستعد در زمینه کشاورزی معرفی می‌کرد و از کشاورزان می‌خواست به خود اطمینان داشته باشند تا در کشاورزی به پیشرفت دست یابند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۳۰۸.</ref>

امام‌خمینی ضمن اشاره به وظایف حکومت در امر توسعه کشاورزی، از مسئولان عالی نظام و [[مجلس]] می‌خواست حل مسائل کشاورزی را از برنامه‌های مهم خود بدانند و آنچه برای رسیدن به توسعه در بخش کشاورزی لازم است، بدون مسامحه انجام دهند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۸/۴۶۴.</ref> ایشان از دولت می‌خواست تا با [[نظارت]] و پشتیبانی، امر زراعت را به کشاورزان بسپارد و آنان را یاری کند تا کشاورزی در کشور رشد پیدا کند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۹/۳۵.</ref> ایشان ترویج و پشتیبانی از صندوق‌های قرض‌الحسنه را یکی از راهکارهای حمایت از کشاورزی و کشاورزان می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۰/۳۹۹ ـ ۴۰۰.</ref>

سیاست توسعه کشاورزی در آغاز [[انقلاب اسلامی]] واکنشی بر ناکامی سیاست‌های پیش از انقلاب بود که بر رشد فزاینده، برابری و [[عدالت اجتماعی|عدالت]] تأکید می‌کرد.<ref>شکوری، سیاست‌های توسعه کشاورزی در ایران، ۷۲.</ref> در قانون، کشاورزی هسته مرکزیِ توسعه و پیونددهنده بخش‌های مختلف اقتصادی و عامل رشد صنایع مولد شناخته و پیش‌بینی شد کشور به خودکفایی برسد.<ref>امیراحمدی و پروین، ایران پس از انقلاب، ۱۳۴.</ref> در [[جمهوری اسلامی|جمهوری اسلامی ایران]] برای تسهیل امور مربوط به توسعه کشاورزی در کشور و جلوگیری از هجرت روستاییان به شهرها کوشش شد روستاها پیشرفت کنند. به همین منظور نهادهایی چون [[جهاد سازندگی]]، پروژه‌های دوره‌ای، مراکز خدمات کشاورزی،<ref>ازکیا و غفاری، توسعه روستایی با تاکید بر جامعه روستایی ایران، ۱۵۵.</ref> تشکیل هیئت‌های هفت‌نفره واگذاری زمین و ایجاد واحدهای تولید مشاع،<ref>وثوقی، جامعه‌شناسی روستایی، ۲۳۲.</ref> [[شوراهای اسلامی روستایی]]<ref>وثوقی، جامعه‌شناسی روستایی، ۲۶۰.</ref> و شرکت‌های تعاونی روستایی<ref>ازکیا، جامعه‌شناسی توسعه و توسعه‌نیافتگی روستایی ایران، ۱۶۹.</ref> آغاز به کار کردند. از میان این نهادها جهاد سازندگی که نهادی انقلابی بود و از سال ۱۳۵۸ فعالیت خود را در سطح روستاها آغاز کرده بود، تلاش و مجاهدت زیادی برای عمران روستاها در امور زیربنایی مانند احداث سدها و جاده‌سازی، تأمین آب آشامیدنی، امور بهداشتی، برق‌رسانی کرد.<ref>ازکیا و غفاری، توسعه روستایی با تاکید بر جامعه روستایی ایران، ۱۵۵.</ref> این نهاد همچنین با تلاش در جهت بهبود وضع اقتصادی و اجتماعی روستاها از طریق توسعه کشاورزی و بازسازی ویرانی‌ها، به [[روستاییان]] کمک کرد به سمت [[استقلال]] و [[خودکفایی]] حرکت کنند.<ref>وثوقی، جامعه‌شناسی روستایی، ۲۵۶.</ref> {{ببینید|جهاد سازندگی}}

* قلی‌پور، جعفر، مواضع امام‌خمینی در برابر نظام سیاسی پهلوی و نهادهای آن، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

* کتاب مقدس، بی‌جا، دارالکتاب المقدس، ۱۹۸۰م.

 

[[رده:مقاله‌های تأییدشده]]

[[رده:مقاله‌های جلد هشتم دانشنامه امام‌خمینی]]

[[رده:مقاله‌های دارای شناسه]]