هدیه
هدیه یا هبه عقدی است که به موجب آن فردی دارایی خود را به رایگان و بدون عوض به کسی دیگر منتقل میکند. هبه و هدیه در شرع از اسباب مالکیت است. هدیهدادن مستحب و عاملی در تبدیل کدورتها و دشمنیها به محبت و دوستی شمرده میشود. در خاطراتی که نزدیکان امامخمینی از ایشان نقل کردهاند گفته شده هدیهدادن به مناسبتهای مختلف از ویژگیهای فردی امامخمینی بوده است.
امامخمینی هبه (هدیه) را «تملیک عینی مجانا و بدون عوض» معنا کرده است. ایشان در کتاب تحریرالوسیله خود در توضیح هبه آورده که این عقد، به هر لفظی که بر مقصود دلالت کند، به ایجاب و قبول احتیاج دارد. هرچند بنابر اقوی به معاطات نیز واقع میشود. از نظر امام بلوغ و عقل و قصد و اختیار در هر یک از طرفین هدیه، شرط است.
تعریف و احکام
هبه (هدیه) در لغت به «بخشیدن و قراردادن دارائی خود به دیگری بدون عوض و چشمداشت» معنا شده است.[۱] در اصطلاح نیز مشهور فقها «هبه» را به تملیک عین به صورت مجانی و بدون عوض تعریف کردهاند.[۲] به معنای دیگر، هدیه عقدی است که به موجب آن، فردی مال یا چیزی را به رایگان به کسی دیگر منتقل میسازد.[۳] هبه و بخشش در شرع از اسباب مالکیت است؛ این ملکیت با مواردی معین از جمله بخشش واهب و وجود شرایطی در تنفیذ تصرف او مثل مهجور نبودن و عدم اکراه و اضطرار و احراز رضایت او حاصل میشود.[۴] هدیه قراردادی است که نیاز به ایجاب و قبول دارد؛ از سویی شرع الفاظ ویژهای برای آن وضع نکرده است، بلکه استفاده از هر لفظی که بر تملیک بدون دریافت عوض دلالت کند کافی است.[۵] از طرف پذیرندهٔ هدیه نیز هر عبارتی که بیانگر رضایت و قبول وی باشد کافی است.[۶] در فقه، قبض (تحویل گرفتن)، شرط لازم برای تحقق انتقال مالکیت محسوب میشود و در حقوق موضوعه ایران نیز بر اساس ماده ۷۹۵ قانون مدنی، تحقق قبض به عنوان شرط صحت و نفوذ هبه مورد تأکید قرار گرفتهاست.[۷]
هدیه (هبه) از اقسام عقودی است که فقیهان شیعه در معاملات از آن بحث میکنند[۸] و به عنوان یکی از عقود تبرعی و غیرمعاوضی جایگاه ویژهای در فقه اسلامی و نظام حقوقی ایران دارد.[۹] این عقد از مهمترین ابزارهای تعامل در روابط فردی در جامعه و از عوامل تحکیم روابط اجتماعی و خانوادگی شمرده می شود.[۱۰] هدیهدادن مستحب[۱۱] و عاملی در تبدیل کدورتها و دشمنیها به محبت و دوستی شمرده میشود و عملکردی است که در همهٔ فرهنگها، فعلی ارزشی و مورد ستایش است.[۱۲]
اکثر فقیهای شیعه بحث هدیه را تحت عنوان «کتاب الهبه»، آوردهاند و برخی نیز در «کتاب الخمس» یا در فروعات دیگر به «هدیه» نیز اشاراتی داشتهاند. البته برخی هبه و هدیه را به معنای واحد دانستهاند.[۱۳] و برخی نیز بین این دو فرق قائل شدهاند.[۱۴]
تعریف و احکام هدیه (هبه) از نظر امامخمینی
امامخمینی در کتاب تحریرالوسیله خود هبه را تملیک عینی مجانا و بدون عوض معنا کرده است.[۱۵] در این کتاب در توضیح هبه آمده که عقدی است که به ایجاب احتیاج دارد، به هر لفظی که بر مقصود دلالت کند، مانند «هبه کردم به تو» یا «به ملک تو درآوردم» یا «این مال تو» و مانند اینها. و به قبول احتیاج دارد به آنچه که دلالت بر رضایت دارد. و بنابر اقوی به معاطات، به تسلیم عین و تحویل گرفتن آن، هبه واقع میشود. از نظر امام بلوغ و عقل و قصد و اختیار در هر یک از طرفین عقد شرط است.[۱۶]
امامخمینی در تحریر آورده که اگر کسی که هدیه گرفته صاحب رحم ـ پدر یا مادر یا فرزند یا ارحامی غیر از اینها ـ باشد، هبهکننده حق رجوع به هبه ندارد. اما اگر برای اجنبی باشد، مادامی که عین باقی باشد حق رجوع در آن دارد. و اگر همه عین هبه یا بعضی از آن تلف شود به طوری که با وجود این تلف عرفاً عین همان عین نباشد، در آن رجوعی نمیباشد. و بنابر اقوی، شوهر و زوجه در حکم اجنبی میباشند و احتیاط (مستحب) آن است که در هبهشان به یکدیگر، رجوع نشود. [۱۷]
هدیه دادن امامخمینی
در خاطراتی که نزدیکان و آشنایان امامخمینی از ایشان نقل کردهاند، احترام گذاردن ایشان به مهمان و توجهشان به میهماننوازی و علیالخصوص هدیهدادن دیده میشود. حضرت امام در کنار منش پاکیزه و خوی مردم دوستشان به سفارشات اسلام در خصوص هدیه دادن توجه ویژه داشتند و این رسم نیکو را چه در مناسبات خاص و چه در روزهای دیگر سال، در مراوداتشان با دیگران به جا میآوردند.[۱۸]
پانویس
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص۸۸۴؛ ابن منظور، لسان العرب، ج۱، ص۸۰۳.
- ↑ آل کاشف الغطاء، تحریر المجله، ج۲، ص۵۹؛ محق حلی، شرائع الاسلام، ج۲، ص۴۵۷؛ تک فلاح، مصلح، «ماهیتشناسی فقهی هبه، هدیه و جایزه؛ تفاوتها و اشتراکات»، ص۸۲.
- ↑ مدرسی، احکام معاملات، ص۳۹۵؛ ابراهیمی خوسفی؛ زنگنه شهرکی، «بررسی تحلیلی احکام هبه در آیات الاحکام و کاربردآن در معاملات دیجیتال (نگاه تطبیقی با رویه قضایی)»، ص۱۲۷.
- ↑ میرحسینی نیری، «رویکردی فقهی راجع به استرداد هدایای همسران»، ص۴۸۸.
- ↑ مدرسی، احکام معاملات، ص۳۹۵.
- ↑ مدرسی، احکام معاملات، ص۳۹۵.
- ↑ ابراهیمی خوسفی؛ زنگنه شهرکی، «بررسی تحلیلی احکام هبه در آیات الاحکام و کاربردآن در معاملات دیجیتال (نگاه تطبیقی با رویه قضایی)»، ص۱۲۷؛ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه فارسی، ج۱، ص۶۳۶.
- ↑ آل کاشف الغطاء، تحریر المجله، ج۲، ص۵۹؛ تک فلاح، مصلح، «ماهیتشناسی فقهی هبه، هدیه و جایزه؛ تفاوتها و اشتراکات»، ص۸۱.
- ↑ ابراهیمی خوسفی؛ زنگنه شهرکی، «بررسی تحلیلی احکام هبه در آیات الاحکام و کاربردآن در معاملات دیجیتال (نگاه تطبیقی با رویه قضایی)»، ص۱۲۶.
- ↑ میرحسینی نیری، «رویکردی فقهی راجع به استرداد هدایای همسران»، ص۴۸۵؛ ابراهیمی خوسفی؛ زنگنه شهرکی، «بررسی تحلیلی احکام هبه در آیات الاحکام و کاربردآن در معاملات دیجیتال (نگاه تطبیقی با رویه قضایی)»، ص۱۲۴.
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه فارسی، ج۴، ص۷۸.
- ↑ میرحسینی نیری، «رویکردی فقهی راجع به استرداد هدایای همسران»، ص۴۸۵.
- ↑ ابن ادریس، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ج۳، ص۱۷۲.
- ↑ تک فلاح، مصلح، «ماهیتشناسی فقهی هبه، هدیه و جایزه؛ تفاوتها و اشتراکات»، ص۹۲ و ص۹۶.
- ↑ امامخمینی، تحریر الوسیلة، ج۳، ص۹۹.
- ↑ امامخمینی، تحریر الوسیلة، ج۳، ص۹۹.
- ↑ امامخمینی، تحریر الوسیلة، ج۳، ص۱۰۱.
- ↑ «خاطرات عیدی و هدیه دادن امام»، پرتال امامخمینی.
منابع
- آل کاشف الغطاء، محمدحسین نجفی، تحریر المجله، چاپ اول، نجف، المکتبهٔ المرتضویهٔ، ۱۳۵۹ق.
- ابراهیمی خوسفی، علیرضا؛ زنگنه شهرکی، جعفر، «بررسی تحلیلی احکام هبه در آیات الاحکام و کاربردآن در معاملات دیجیتال (نگاه تطبیقی با رویه قضایی)»، همایش ملی تحقیقات میان رشتهای در مدیریت و علوم انسانی سیزدهمین همایش ملی تحقیقات میان رشتهای در مدیریت و علوم انسانی.
- ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، چاپ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۰ق.
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، دار صادر، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- امامخمینی، سید روحالله، تحریر الوسیلة، ترجمه علی اسلامی، دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم)، بیتا.
- تک فلاح، یاسر، مصلح، مجتبی، «ماهیتشناسی فقهی هبه، هدیه و جایزه؛ تفاوتها و اشتراکات»، پژوهشهای فقه و حقوق اسلامی، شماره ۸۰، تابستان ۱۴۰۴ش.
- «خاطرات عیدی و هدیه دادن امام»، پرتال امامخمینی، انتشار: ۲۷ شهریور ۱۳۹۲ش، بازدید: ۱۱ آذر ۱۴۰۴ش.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، چاپ اول، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۲ق.
- محق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام، تهران، استقلال، بیتا.
- مدرسی، سید محمد تقی، احکام معاملات، قم، انتشارات محبان الحسین (ع)، ۱۳۹۰ش.
- میرحسینی نیری، سید احمد، میرحسینی نیری، فاطمه السادات، «رویکردی فقهی راجع به استرداد هدایای همسران»، پژوهشهای فقهی، شماره۲، تابستان ۱۴۰۰ش.
- هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه فارسی، مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، بیتا.