۲۱٬۳۰۶
ویرایش
ابن‌عربی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
(ابرابزار) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳۰: | خط ۳۰: | ||
|امضا = | |امضا = | ||
}} | }} | ||
'''محی‌الدین ابن‌عربی'''، عارف بزرگ جهان اسلام. | '''محی‌الدین ابن‌عربی'''، عارف بزرگ [[جهان اسلام]]. | ||
== معرفی اجمالی == | == معرفی اجمالی == | ||
محی‌الدین، ابوعبدالله، محمدبن‌علی‌بن‌محمدبن عربی حاتمی معروف به ابن‌عربی و شیخ اکبر، در هفدهم رمضان ۵۶۰ق در شهر مُرسیه از شهرهای [[اندلس]] (اسپانیا) متولد شد. وی در غرب بیشتر به «ابن‌العربی» با الف و لام شهرت یافته و در شرق به «ابن‌عربی» بدون الف و لام است<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۱–۳.</ref> تا از [[ابوبکر ابن‌العربی قاضی]]، محدث و فقیه اندلسی متمایز گردد.<ref>حسن‌زاده آملی، هزار و یک کلمه، ۳۷۸؛ بدیعی، احیاگر عرفان، ۱۹.</ref> او ریشه عربی داشت و نسبش به [[حاتم طائی]] شخصیت سرشناس تاریخ عربی در اواخر [[دوره جاهلی]] که معروف به بخشش و [[سخاوت]] بود می‌رسید.<ref>بدیعی، احیاگر عرفان، ۲۰.</ref> پدرش علی‌بن‌محمد از فقها و محدثان شهر مرسیه و مادرش زنی صالح و عابد به نام «نور» بود.<ref>بدیعی، احیاگر عرفان، ۲۰.</ref> | محی‌الدین، ابوعبدالله، محمدبن‌علی‌بن‌محمدبن عربی حاتمی معروف به ابن‌عربی و شیخ اکبر، در هفدهم رمضان ۵۶۰ق در شهر مُرسیه از شهرهای [[اندلس]] (اسپانیا) متولد شد. وی در غرب بیشتر به «ابن‌العربی» با الف و لام شهرت یافته و در شرق به «ابن‌عربی» بدون الف و لام است<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۱–۳.</ref> تا از [[ابوبکر ابن‌العربی قاضی]]، محدث و فقیه اندلسی متمایز گردد.<ref>حسن‌زاده آملی، هزار و یک کلمه، ۳۷۸؛ بدیعی، احیاگر عرفان، ۱۹.</ref> او ریشه عربی داشت و نسبش به [[حاتم طائی]] شخصیت سرشناس تاریخ عربی در اواخر [[جاهلیت|دوره جاهلی]] که معروف به بخشش و [[سخاوت]] بود می‌رسید.<ref>بدیعی، احیاگر عرفان، ۲۰.</ref> پدرش علی‌بن‌محمد از فقها و محدثان شهر مرسیه و مادرش زنی صالح و عابد به نام «نور» بود.<ref>بدیعی، احیاگر عرفان، ۲۰.</ref> | ||
ابن‌عربی در هشت‌سالگی با خانواده به شهر اشبیلیه (سویل) پایتخت اندلس رفت و سی سال در آنجا ماندگار شد و ضمن تحصیلات، تربیت کامل دینی و ادبی یافت.<ref>بدیعی، احیاگر عرفان، ۲۲–۲۳.</ref> وی که از کودکی روحیه عرفانی داشت، در زمانی که از علمای بزرگ شهر، علوم را فرا می‌گرفت، با نخستین مرشدان [[طریقت]] خویش چون [[یوسف‌بن‌خلف قمی]] و [[صالح عدوی]] دیدار کرد.<ref>عفیفی، التصوف، ۱/۵۶۲.</ref> اهمیت مقام او در ادبیات توجه حکومت اشبیلیه را به وی جلب کرد و در نتیجه برای مدتی به سمت دبیری و کاتبی حکومت گماشته شد.<ref>اسین پالاسیوس، ابن‌عربی حیاته و مذهبه، ۹.</ref> نخستین همسر محی‌الدین، در تحول معنوی او تأثیر بزرگی داشته‌است و ابن‌عربی در نوشته‌های خود از او به احترام یاد کرده و او را بانوی صالح و سالک خوانده‌است.<ref>بدیعی، احیاگر عرفان، ۲۲.</ref> | ابن‌عربی در هشت‌سالگی با خانواده به شهر اشبیلیه (سویل) پایتخت اندلس رفت و سی سال در آنجا ماندگار شد و ضمن تحصیلات، تربیت کامل دینی و ادبی یافت.<ref>بدیعی، احیاگر عرفان، ۲۲–۲۳.</ref> وی که از کودکی روحیه عرفانی داشت، در زمانی که از علمای بزرگ شهر، علوم را فرا می‌گرفت، با نخستین مرشدان [[طریقت]] خویش چون [[یوسف‌بن‌خلف قمی]] و [[صالح عدوی]] دیدار کرد.<ref>عفیفی، التصوف، ۱/۵۶۲.</ref> اهمیت مقام او در ادبیات توجه حکومت اشبیلیه را به وی جلب کرد و در نتیجه برای مدتی به سمت دبیری و کاتبی حکومت گماشته شد.<ref>اسین پالاسیوس، ابن‌عربی حیاته و مذهبه، ۹.</ref> نخستین همسر محی‌الدین، در تحول معنوی او تأثیر بزرگی داشته‌است و ابن‌عربی در نوشته‌های خود از او به احترام یاد کرده و او را بانوی صالح و سالک خوانده‌است.<ref>بدیعی، احیاگر عرفان، ۲۲.</ref> | ||
ابن‌عربی مسافرت‌های پیاپی و زیادی به سرزمین‌های [[عراق]]، [[مصر]]، [[مکه]]، [[قونیه]]، [[حلب]] و [[تونس]] داشت.<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۴۲، ۵۰، ۵۲، ۶۳، ۶۵، ۶۷ و ۸۴.</ref> سرانجام وی پس از سیر و سیاحت و دیدار با [[اهل طریقت]] و فقها و پدیدآوردن آثار بسیاری در شاخه‌های گوناگون علمی، در سال ۶۲۰ق در سرزمین [[دمشق]] اقامت کرد و تا آخر عمر در آنجا ماند<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۹۰.</ref> و سرانجام در ۷۸سالگی در شب جمعه ۲۸ ماه ربیع‌الاخر سال ۶۳۸ق در شهر دمشق در خانه قاضی‌محی‌الدین از دنیا رفت. پیکر او در قریه صالحیّه در دامنه کوه قاسیون در مقبره خصوصی قاضی‌محی‌الدین به خاک سپرده شد.<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۹۵.</ref> | ابن‌عربی مسافرت‌های پیاپی و زیادی به سرزمین‌های [[عراق]]، [[مصر]]، [[مکه]]، [[قونیه]]، [[حلب]] و [[تونس]] داشت.<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۴۲، ۵۰، ۵۲، ۶۳، ۶۵، ۶۷ و ۸۴.</ref> سرانجام وی پس از سیر و سیاحت و دیدار با [[اهل طریقت]] و فقها و پدیدآوردن آثار بسیاری در شاخه‌های گوناگون علمی، در سال ۶۲۰ق در سرزمین [[دمشق]] اقامت کرد و تا آخر عمر در آنجا ماند<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۹۰.</ref> و سرانجام در ۷۸سالگی در شب جمعه ۲۸ ماه ربیع‌الاخر سال ۶۳۸ق در شهر دمشق در خانه قاضی‌محی‌الدین از دنیا رفت. پیکر او در قریه صالحیّه در دامنه کوه قاسیون در مقبره خصوصی قاضی‌محی‌الدین به خاک سپرده شد.<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۹۵.</ref> | ||
== مذهب == | == مذهب == | ||
بیشتر مورخان و نویسندگان، ازجمله برخی از بزرگان [[شیعه]]، ابن‌عربی را از علمای [[اهل سنت]] شمرده‌اند.<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۴۸۳.</ref> در برابر، گروهی از اهل سنت، وی را شیعه دانسته‌اند<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۴۸۳؛ بدیعی، احیاگر عرفان، ۲۲۸.</ref> و به نکوهش او پرداخته و حتی وی را یک شیعی متعصب کذّاب معرفی کرده‌اند.<ref>← ذهبی، میزان الاعتدال، ۳/۶۲۹.</ref> برخی قائل‌اند ابن‌عربی در مسائل فقهی، از هیچ‌یک از ائمه چهارگانه اهل | بیشتر مورخان و نویسندگان، ازجمله برخی از بزرگان [[شیعه]]، ابن‌عربی را از علمای [[اهل سنت]] شمرده‌اند.<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۴۸۳.</ref> در برابر، گروهی از اهل سنت، وی را شیعه دانسته‌اند<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۴۸۳؛ بدیعی، احیاگر عرفان، ۲۲۸.</ref> و به نکوهش او پرداخته و حتی وی را یک شیعی متعصب کذّاب معرفی کرده‌اند.<ref>← ذهبی، میزان الاعتدال، ۳/۶۲۹.</ref> برخی قائل‌اند ابن‌عربی در مسائل فقهی، از هیچ‌یک از [[ائمه چهارگانه اهل سنت]]، پیروی نکرده، بلکه خود با استناد به [[قرآن|کتاب]]، [[سنت]] و [[اجماع]] به [[اجتهاد]] می‌پرداخته‌است.<ref>ابن‌خلکان، وفیات الاعیان، ۷/۱۱.</ref> برخی نیز بر این باورند که او به اعتبار ظاهر، حنفی‌مسلک و به حسب باطن از مخلصان، مریدان و عاشقان عترت و [[اهل بیت(ع)]] بوده‌است.<ref>آشتیانی، ختم ولایت، ۱۰۲.</ref> [[امام‌خمینی]] نیز هرچند از [[شیعه]] یا سنی‌بودن ابن‌عربی سخنی به میان نیاورده، اما از بزرگان [[عرفا]] به «خلّص» شیعیان [[امیرالمؤمنین(ع)]] تعبیر کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۱۳ و ۳۶؛ ← آشتیانی، مقدمه مصباح الهدایه، ۱۶۴.</ref> | ||
== مشایخ و شاگردان == | == مشایخ و شاگردان == | ||
ابن‌عربی بر اثر تلاش و کوشش فراوان موفق شد تا محضر استادان بزرگی را درک کند و از مشایخ بزرگی حدیث بشنود و اجازه روایت بگیرد.<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۹۸.</ref> | ابن‌عربی بر اثر تلاش و کوشش فراوان موفق شد تا محضر استادان بزرگی را درک کند و از مشایخ بزرگی [[حدیث]] بشنود و اجازه روایت بگیرد.<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۹۸.</ref> | ||
ازجمله مشایخ وی عبارت‌اند از: | ازجمله مشایخ وی عبارت‌اند از: | ||
* حافظ ابوبکر محمدبن‌خلف | * حافظ ابوبکر محمدبن‌خلف لَخِمی | ||
* ابوالقاسم عبدالرحمن غالب شرّاط | * ابوالقاسم عبدالرحمن غالب شرّاط قرطبی | ||
* قاضی ابومحمد عبدالله | * قاضی ابومحمد عبدالله بازلی | ||
* ابومحمد عبدالحق | * ابومحمد عبدالحق اشبیلی | ||
* محمدبن‌اسماعیل | * محمدبن‌اسماعیل بن‌محمد | ||
* عبدالرحمن جوزی.<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۹۸–۱۰۶.</ref> | * عبدالرحمن جوزی.<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۹۸–۱۰۶.</ref> | ||
مهم‌ترین شاگرد ابن‌عربی، [[صدرالدین قونوی|صدرالدین ابوالمعالی محمدبن‌اسحاق قونوی]] (۶۰۷–۶۷۳ق) بود که سمت وصایت و جانشینی او را داشت و حلقه اتصال شارحان و شیفتگان در طبقات بعدی بود.<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۵۸۳.</ref> با توجه به توفیقی که قونوی در تربیت شاگردان و تأسیس مدرسه عرفانی داشت، طبقه بعدی از عرفا نظیر [[عفیف‌الدین تلمسانی]] و [[مؤیدالدین جندی|مؤیدالدین‌بن‌محمد جندی]] این مدرسه را تبدیل به نهضتی عظیم کردند. در طبقه سوم، شارحان ممتازی چون [[عبدالرزاق کاشانی]] (م۷۳۰ق) که از شاگردان جندی است قرار دارد. افراد شاخص این نهضت تا پایان قرن هشتم و نهم شخصیت‌هایی چون [[صائن‌الدین ترکه|صائن‌الدین علی‌بن‌محمد ترکه اصفهانی]] (م۸۳۵ق) و [[عبدالرحمن جامی]] (م۸۹۸ق) بودند. این نهضت در [[عصر صفویه]] هم‌زمان با عصر تجددِ حیات [[تمدن اسلامی]] به‌ویژه معارف عرفانی، دوره طلایی و درخشانی را طی کرد.<ref>حسینی قائم‌مقامی، سِفر عشق، ۲۲–۲۳.</ref> در آغاز قرن چهاردهم، عارف حکیم، [[محمدرضا قمشه‌ای]] (۱۲۴۱–۱۳۰۶ق) شاگردان بسیاری را تربیت کرد که [[میرزاهاشم اشکوری]]، [[حسن کرمانشاهی]]، [[میرزامحمود قمی]] و [[میرشهاب‌الدین نیریزی شیرازی]] چهار تن از شاگردان برجسته اویند. در مدرسه این چهار تن، بزرگانی چون [[محمدعلی شاه‌آبادی]]، [[حسین بادکوبه‌ای]]، [[سیدابوالحسن رفیعی قزوینی]] تربیت شدند که برجسته‌ترین آنها شاه‌آبادی بود.<ref>حسینی قائم‌مقامی، سِفر عشق، ۲۵.</ref> | مهم‌ترین شاگرد ابن‌عربی، [[صدرالدین قونوی|صدرالدین ابوالمعالی محمدبن‌اسحاق قونوی]] (۶۰۷–۶۷۳ق) بود که سمت وصایت و جانشینی او را داشت و حلقه اتصال شارحان و شیفتگان در طبقات بعدی بود.<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۵۸۳.</ref> با توجه به توفیقی که قونوی در تربیت شاگردان و تأسیس مدرسه عرفانی داشت، طبقه بعدی از عرفا نظیر [[عفیف‌الدین تلمسانی]] و [[مؤیدالدین جندی|مؤیدالدین‌بن‌محمد جندی]] این مدرسه را تبدیل به نهضتی عظیم کردند. در طبقه سوم، شارحان ممتازی چون [[عبدالرزاق کاشانی]] (م۷۳۰ق) که از شاگردان جندی است قرار دارد. افراد شاخص این نهضت تا پایان قرن هشتم و نهم شخصیت‌هایی چون [[صائن‌الدین ترکه|صائن‌الدین علی‌بن‌محمد ترکه اصفهانی]] (م۸۳۵ق) و [[عبدالرحمن جامی]] (م۸۹۸ق) بودند. این نهضت در [[عصر صفویه]] هم‌زمان با عصر تجددِ حیات [[تمدن اسلامی]] به‌ویژه معارف عرفانی، دوره طلایی و درخشانی را طی کرد.<ref>حسینی قائم‌مقامی، سِفر عشق، ۲۲–۲۳.</ref> در آغاز قرن چهاردهم، عارف حکیم، [[محمدرضا قمشه‌ای]] (۱۲۴۱–۱۳۰۶ق) شاگردان بسیاری را تربیت کرد که [[میرزاهاشم اشکوری]]، [[حسن کرمانشاهی]]، [[میرزامحمود قمی]] و [[میرشهاب‌الدین نیریزی شیرازی]] چهار تن از شاگردان برجسته اویند. در مدرسه این چهار تن، بزرگانی چون [[محمدعلی شاه‌آبادی]]، [[حسین بادکوبه‌ای]]، [[سیدابوالحسن رفیعی قزوینی]] تربیت شدند که برجسته‌ترین آنها شاه‌آبادی بود.<ref>حسینی قائم‌مقامی، سِفر عشق، ۲۵.</ref> | ||
امام‌خمینی از شاگردان شاه‌آبادی بود<ref>حسینی قائم‌مقامی، سِفر عشق، ۲۹.</ref> که در طول هفت سال، مهم‌ترین متون | امام‌خمینی از شاگردان شاه‌آبادی بود<ref>حسینی قائم‌مقامی، سِفر عشق، ۲۹.</ref> که در طول هفت سال، مهم‌ترین متون عرفان نظری را نزد وی فرا گرفت و در این فاصله [[حاشیه بر شرح فصوص قیصری]] را نگاشت.<ref>بدیعی، احیاگر عرفان، ۱۲۹.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|محمدعلی شاه‌آبادی}} ایشان همچنین از درس رفیعی قزوینی بهره برده‌است.{{ببینید|متن=ببینید|سیدابوالحسن رفیعی قزوینی؛ استادان امام‌خمینی}}؛ بنابراین امام‌خمینی حلقه اتصال با نسل اول شاگردان قمشه‌ای در عصر حاضر است.<ref>حسینی قائم‌مقامی، سِفر عشق، ۲۹.</ref> | ||
امام‌خمینی در آثار عرفانی خود از محی‌الدین، به عظمت یاد کرده‌است و با عناوینی مانند شیخ کبیر<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۶۴ و ۶۷؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۴۰.</ref> و شیخ عارف،<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۴۳.</ref> نام برده‌است. ایشان در نامه تاریخی خود، خطاب به [[میخائیل گورباچف]]، رهبر وقت [[شوروی]]، کتاب‌های عرفانی ابن‌عربی را به عنوان یکی از منابع شناخت [[اسلام]] معرفی کرده و به وی سفارش کرده‌است که برای فهم مطالب وی، چند تن از خبرگان تیزهوش خود را که در این‌گونه مسائل کاملاً دست دارند، به [[شهر قم]] بفرستد، تا پس از چند سال با توکل به خدا از عمق حقایق منازل معرفت آگاه گردند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۲۵.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|نامه به میخائیل گورباچف}} | امام‌خمینی در آثار عرفانی خود از محی‌الدین، به عظمت یاد کرده‌است و با عناوینی مانند شیخ کبیر<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۶۴ و ۶۷؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۴۰.</ref> و شیخ عارف،<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۴۳.</ref> نام برده‌است. ایشان در نامه تاریخی خود، خطاب به [[میخائیل گورباچف]]، رهبر وقت [[شوروی]]، کتاب‌های عرفانی ابن‌عربی را به عنوان یکی از منابع شناخت [[اسلام]] معرفی کرده و به وی سفارش کرده‌است که برای فهم مطالب وی، چند تن از خبرگان تیزهوش خود را که در این‌گونه مسائل کاملاً دست دارند، به [[شهر قم]] بفرستد، تا پس از چند سال با توکل به خدا از عمق حقایق منازل معرفت آگاه گردند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۲۵.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|نامه به میخائیل گورباچف}} | ||
== آثار و تالیفات == | == آثار و تالیفات == | ||
ابن‌عربی نویسنده پرکاری است که هیچ‌یک از نویسندگان جهان اسلام، از قبیل [[کندی|کِندی]]، [[ابن‌سینا]] و [[غزالی]] در بسیاری تألیف و تصنیف با ایشان برابری نمی‌کنند. موضوع اصلی آثار و رساله‌های او عرفان و حالات و واردات و تجارب قلبی اوست؛ با وجود این در تمامی | ابن‌عربی نویسنده پرکاری است که هیچ‌یک از نویسندگان جهان اسلام، از قبیل [[کندی|کِندی]]، [[ابن‌سینا]] و [[غزالی]] در بسیاری تألیف و تصنیف با ایشان برابری نمی‌کنند. موضوع اصلی آثار و رساله‌های او عرفان و حالات و واردات و تجارب قلبی اوست؛ با وجود این در تمامی علوم دینی، اعم از [[حدیث]]، [[تفسیر]]، [[سیره]]، [[فقه]] و نیز علومی از قبیل کیمیا، جفر، نجوم، حساب و همچنین [[شعر]] آگاهی داشته‌است.<ref>بدیعی، احیاگر عرفان، ۹۵.</ref> وی در نامه‌ای که در سال ۶۳۲ق از دمشق به ملک مظفربن‌ملک عادل ایوبی نوشته‌است، از مؤلفاتش، در حدود ۲۴۰ اثر نام برده‌است.<ref>نبهانی، جامع کرامات الاولیاء، ۱/۲۰۲–۲۰۹.</ref> همچنین او در رساله‌ای که در پاسخ به درخواست برخی از یاران خود، در زمینه فهرست مؤلفاتش نوشته‌است، به ۲۴۸ اثر خود اشاره کرده‌است.<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۱۰۷.</ref> [[عبدالوهاب شعرانی]] تعداد مؤلفات او را چهارصد و اندی نقل کرده<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۵.</ref> و عبدالرحمان جامی آن را بیش از پانصد جلد دانسته‌است.<ref>۶۳۴؛ ← چیتیک، طریق عرفانی معرفت، مقدمه، ۲۱.</ref> | ||
برخی از مؤلفات ابن‌عربی بیشترین نقش را در پیدایش عرفان نظری داشته‌اند، ازجمله: | برخی از مؤلفات ابن‌عربی بیشترین نقش را در پیدایش عرفان نظری داشته‌اند، ازجمله: | ||
* [[الفتوحات المکیه]]: این کتاب در حکم یک دایرةالمعارف فراگیر عرفانی در جنبه‌های مختلف است که در اثر فتوحات ربانی و مکاشفه‌های عرفانی در [[مکه معظمه]] برای وی رخ داده‌است<ref>یزدان‌پناه، مبانی و اصول عرفان، ۳۷.</ref> و دارای دو نسخه و ویرایش است. نسخه اول از سال ۵۹۹ق آغاز و تا سال ۶۲۹ق به طول انجامید؛ اما نسخه و ویرایش دوم در طول چهار سال از ۶۳۲ق تا ۶۳۶ق نگاشته شده‌است.<ref>یزدان‌پناه، مبانی و اصول عرفان، ۳۷.</ref> فتوحات مکیه در ۵۶۰ باب تنظیم شده‌است. به تصریح ابن‌عربی، تنظیم و ترتیب کتاب بر اثر تأمل و تفکر نبوده، بلکه نتیجه [[الهام]] و [[مکاشفات غیبی]] بوده‌است. در این کتاب به آیات و روایات فراوانی استناد شده‌است؛ به گونه‌ای که می‌توان آن را یک دوره تفسیر انفسی و باطنی از گستره تعالیم اسلامی دانست.<ref>یزدان‌پناه، مبانی و اصول عرفان، ۳۷.</ref> | * [[الفتوحات المکیه]]: این کتاب در حکم یک دایرةالمعارف فراگیر عرفانی در جنبه‌های مختلف است که در اثر فتوحات ربانی و مکاشفه‌های عرفانی در [[مکه|مکه معظمه]] برای وی رخ داده‌است<ref>یزدان‌پناه، مبانی و اصول عرفان، ۳۷.</ref> و دارای دو نسخه و ویرایش است. نسخه اول از سال ۵۹۹ق آغاز و تا سال ۶۲۹ق به طول انجامید؛ اما نسخه و ویرایش دوم در طول چهار سال از ۶۳۲ق تا ۶۳۶ق نگاشته شده‌است.<ref>یزدان‌پناه، مبانی و اصول عرفان، ۳۷.</ref> فتوحات مکیه در ۵۶۰ باب تنظیم شده‌است. به تصریح ابن‌عربی، تنظیم و ترتیب کتاب بر اثر تأمل و تفکر نبوده، بلکه نتیجه [[الهام]] و [[مکاشفات غیبی]] بوده‌است. در این کتاب به آیات و روایات فراوانی استناد شده‌است؛ به گونه‌ای که می‌توان آن را یک دوره تفسیر انفسی و باطنی از گستره تعالیم اسلامی دانست.<ref>یزدان‌پناه، مبانی و اصول عرفان، ۳۷.</ref> | ||
* [[فصوص الحکم]]: محتوای این کتاب که از آخرین آثار ابن‌عربی است،<ref>قونوی، الفکوک، ۱۸۰.</ref> بنابر تصریح وی در مبشره‌ای در سال ۶۲۷ق از سوی [[رسول‌الله(ص)]] به وی عطا شده و در پی آن به نگارش کتاب پرداخته‌است.<ref>ابن‌عربی، فصوص الحکم، ۴۷.</ref> این کتاب به ۲۷ «فص» تقسیم می‌شود. ساختار هر بخش به گونه‌ای است که در آن به رمزگشایی از اسرار یکی از انبیای الهی و حکمت‌های الهی مربوط به آن پرداخته می‌شود.<ref>یزدان‌پناه، مبانی و اصول عرفان، ۳۶.</ref> با وجود اجمال و پیچیدگی مطالب کتاب، ساختار تفکر ابن‌عربی به‌ویژه دربارهٔ دیدگاه «[[وحدت وجود]]» در این کتاب به بهترین وجه تبیین شده‌است.<ref>یزدان‌پناه، مبانی و اصول عرفان، ۳۶.</ref> شرح‌های زیادی بر این کتاب نوشته شده‌است و برخی بیش از صد شرح را بر آن برشمرده‌اند.<ref>عثمان یحیی، مقدمه بر المقدمات، ۱۶–۳۲؛ نصر، تاریخ فلسفه اسلامی، ۲/۳۹۷.</ref> از مهم‌ترین این شرح‌ها می‌توان [[شرح فصوص الحکم]] [[مؤیدالدین جندی]]، شرح فصوص الحکم [[عبدالرزاق کاشانی]] و شرح فصوص الحکم | * [[فصوص الحکم]]: محتوای این کتاب که از آخرین آثار ابن‌عربی است،<ref>قونوی، الفکوک، ۱۸۰.</ref> بنابر تصریح وی در مبشره‌ای در سال ۶۲۷ق از سوی [[رسول‌الله(ص)]] به وی عطا شده و در پی آن به نگارش کتاب پرداخته‌است.<ref>ابن‌عربی، فصوص الحکم، ۴۷.</ref> این کتاب به ۲۷ «فص» تقسیم می‌شود. ساختار هر بخش به گونه‌ای است که در آن به رمزگشایی از اسرار یکی از انبیای الهی و حکمت‌های الهی مربوط به آن پرداخته می‌شود.<ref>یزدان‌پناه، مبانی و اصول عرفان، ۳۶.</ref> با وجود اجمال و پیچیدگی مطالب کتاب، ساختار تفکر ابن‌عربی به‌ویژه دربارهٔ دیدگاه «[[وحدت وجود]]» در این کتاب به بهترین وجه تبیین شده‌است.<ref>یزدان‌پناه، مبانی و اصول عرفان، ۳۶.</ref> شرح‌های زیادی بر این کتاب نوشته شده‌است و برخی بیش از صد شرح را بر آن برشمرده‌اند.<ref>عثمان یحیی، مقدمه بر المقدمات، ۱۶–۳۲؛ نصر، تاریخ فلسفه اسلامی، ۲/۳۹۷.</ref> از مهم‌ترین این شرح‌ها می‌توان [[شرح فصوص الحکم]] [[مؤیدالدین جندی]]، شرح فصوص الحکم [[عبدالرزاق کاشانی]] و شرح فصوص الحکم قیصری اشاره کرد.<ref>نصر، تاریخ فلسفه اسلامی، ۲/۴۰۰–۴۰۱.</ref> | ||
سایر آثار عبارتند از: | سایر آثار عبارتند از: | ||
* الابداع و | * الابداع و الاختراع | ||
* کتاب | * کتاب الادب | ||
* الاجوبة العربیة من المسائل | * الاجوبة العربیة من المسائل الیوسفیه | ||
* کتاب | * کتاب الاحسان | ||
* کتاب انشاء | * کتاب انشاء الدوائر | ||
* انوار | * انوار الفجر | ||
* کتاب | * کتاب البقاء | ||
* کتاب | * کتاب التجلیات | ||
* کتاب التحکیم و | * کتاب التحکیم و الشطح | ||
* التدبیرات | * التدبیرات الانسانیه | ||
* کتاب التدلی و | * کتاب التدلی و التدنی | ||
* کتاب التلوین و | * کتاب التلوین و التمکین | ||
* کتاب الجلال و الجمال.<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۱۰۸–۱۱۱.</ref> | * کتاب الجلال و الجمال.<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۱۰۸–۱۱۱.</ref> | ||
| خط ۸۵: | خط ۸۵: | ||
=== وحدت وجود === | === وحدت وجود === | ||
از مهم‌ترین اصول وجودشناختی و بنیادین عرفان ابن‌عربی، معرفت وجود و وحدت آن است، به طوری که این اصل بر تمام آثار ابن‌عربی سایه‌انداخته‌است. تمام عارفان پس از ابن‌عربی در مدعای وحدت وجود با هم اتفاق نظر و اجماع دارند؛ هرچند این مدعا ممکن است با زبان‌های گوناگون بیان شده باشد.<ref>یزدان‌پناه، مبانی و اصول عرفان، ۱۵۲–۱۵۳.</ref> در بیشتر آثار وی به‌ویژه کتاب الفتوحات المکیه و فصوص الحکم این اصل اساسی بروز بیشتری دارد، بلکه وحدت وجود، روح و فکر ابن‌عربی را به خود مشغول و اساس و مدار عرفان و سیر اندیشه او در [[عرفان]] گشته‌است.<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۲۶۳.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|وحدت وجود}} | از مهم‌ترین اصول وجودشناختی و بنیادین عرفان ابن‌عربی، معرفت وجود و وحدت آن است، به طوری که این اصل بر تمام آثار ابن‌عربی سایه‌انداخته‌است. تمام عارفان پس از ابن‌عربی در مدعای وحدت وجود با هم اتفاق نظر و اجماع دارند؛ هرچند این مدعا ممکن است با زبان‌های گوناگون بیان شده باشد.<ref>یزدان‌پناه، مبانی و اصول عرفان، ۱۵۲–۱۵۳.</ref> در بیشتر آثار وی به‌ویژه کتاب [[الفتوحات المکیه]] و [[فصوص الحکم]] این اصل اساسی بروز بیشتری دارد، بلکه وحدت وجود، روح و فکر ابن‌عربی را به خود مشغول و اساس و مدار عرفان و سیر اندیشه او در [[عرفان]] گشته‌است.<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۲۶۳.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|وحدت وجود}} | ||
=== اسما و صفات === | === اسما و صفات === | ||
مسئله [[اسما و صفات الهی]] یکی از مهم‌ترین مباحث جهان‌بینی عرفانی ابن‌عربی است. این بحث نه تنها با [[خداشناسی]]، بلکه با [[هستی‌شناسی]] و | مسئله [[اسما و صفات الهی]] یکی از مهم‌ترین مباحث جهان‌بینی عرفانی ابن‌عربی است. این بحث نه تنها با [[خداشناسی]]، بلکه با [[هستی‌شناسی]] و جهان‌شناسی رابطه تنگاتنگ دارد. او در کتاب‌ها و رساله‌های خود به‌ویژه در رساله انشاء الدوائر و باب ۵۵۸ فتوحات به صورت مفصل به این بحث پرداخته‌است.<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۲۹۵.</ref> وی صفات خداوند را با عباراتی گوناگون مانند احکام ذات حق، نِسب و اضافات، معانی و اعتبارات، تعینات و تجلیات آن ذات بیان کرده‌است.<ref>ابن‌عربی، فصالفتوحات المکیه، ۱/۴۲؛ ← شعرانی، الیواقیت، ۱/۱۳۷–۱۴۹؛ جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۲۹۶.</ref> | ||
=== اعیان ثابته === | === اعیان ثابته === | ||
| خط ۹۴: | خط ۹۴: | ||
=== جهان‌شناسی و نظریه عرفانی پیدایش جهان === | === جهان‌شناسی و نظریه عرفانی پیدایش جهان === | ||
این دو مبحث در نظام عرفانی ابن‌عربی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. از دیدگاه ابن‌عربی نخستین انگیزه آفرینش از سوی خدا | این دو مبحث در نظام عرفانی ابن‌عربی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. از دیدگاه ابن‌عربی نخستین انگیزه آفرینش از سوی خدا حرکت حبّی است.<ref>ابن‌عربی، فصوص الحکم، ۲۰۲–۲۰۴.</ref> جهان‌شناسی وی با مقوله بنیادی [[نفس رحمانی]] آغاز می‌شود<ref>ابن‌عربی، فصالفتوحات المکیه، ۲/۳۹۰–۳۹۷.</ref> و او بارها بر این نکته تأکید دارد که هستی خیر است و آن را با نفس رحمانی پیوند می‌دهد و بر پایه این نظریه، این نکته مهم را به میان می‌آورد که موجودات در شیئیت ثبوتی خود دچار ضیق بودند و تقاضای ظهور داشتند و نفس رحمانی آنان را هستی عینی خارجی بخشید.<ref>ابن‌عربی، فصوص الحکم، ۱۱۲.</ref> | ||
=== انسان‌شناسی === | === انسان‌شناسی === | ||
انسان در پیوند با خداوند تعالی اصلی‌ترین محور اندیشه‌های عرفانی ابن‌عربی است، نظریه بسیار مهم وی دربارهٔ [[انسان کامل]] و هدف و مقصود از آفرینش جهان، شاهدی بر این مدعاست.<ref>ابن‌عربی، فصالفتوحات المکیه، ۳/۱۸۶ و ۳۳۱؛ ابن‌عربی، فصوص الحکم، ۵۴–۵۵.</ref> ابن‌عربی از انسان کامل گاهی با عناوین «الکلمة الجامعه»، «نسخة العالم»،<ref>ابن‌عربی، فصالفتوحات المکیه، ۱/۱۳۶.</ref> «الانسان الارفع»،<ref>ابن‌عربی، انشاء الدوائر، ۴.</ref> «الانسان الاول»<ref>ابن‌عربی، عقلة المستوفز، ۹۴.</ref> یاد می‌کند و آن را خلیفه و نایب حق در زمین و معلم [[فرشتگان]] در آسمان می‌خواند.<ref>ابن‌عربی، فصالفتوحات المکیه، ۱/۳۷۹ و ۳/۲۷۰.</ref> وی که انسان کامل را کامل‌ترین صورتی می‌داند که به صورت حق آفریده شده‌است،<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۴۴۲.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|انسان کامل|خلافت و ولایت}} به صورت مفصل از انسان کامل بحث کرده و دقایق و ظرایف آن را بسط داده‌است. به اعتقاد وی باید در هر عصر یک قطب در عالم موجود باشد و بقای عالم به وجود انسان کامل است و با رحلت او از این نشئه، بساط عالم نیز برچیده می‌شود.<ref>ابن‌عربی، فصوص الحکم، ۵۰.</ref> او در این بحث به روش تطبیقی نیز پرداخته و قطب را [[پیامبر اسلام(ص)]] و پس از او | انسان در پیوند با خداوند تعالی اصلی‌ترین محور اندیشه‌های عرفانی ابن‌عربی است، نظریه بسیار مهم وی دربارهٔ [[انسان کامل]] و هدف و مقصود از آفرینش جهان، شاهدی بر این مدعاست.<ref>ابن‌عربی، فصالفتوحات المکیه، ۳/۱۸۶ و ۳۳۱؛ ابن‌عربی، فصوص الحکم، ۵۴–۵۵.</ref> ابن‌عربی از انسان کامل گاهی با عناوین «الکلمة الجامعه»، «نسخة العالم»،<ref>ابن‌عربی، فصالفتوحات المکیه، ۱/۱۳۶.</ref> «الانسان الارفع»،<ref>ابن‌عربی، انشاء الدوائر، ۴.</ref> «الانسان الاول»<ref>ابن‌عربی، عقلة المستوفز، ۹۴.</ref> یاد می‌کند و آن را خلیفه و نایب حق در زمین و معلم [[فرشتگان]] در آسمان می‌خواند.<ref>ابن‌عربی، فصالفتوحات المکیه، ۱/۳۷۹ و ۳/۲۷۰.</ref> وی که انسان کامل را کامل‌ترین صورتی می‌داند که به صورت حق آفریده شده‌است،<ref>جهانگیری، محی‌الدین ابن‌عربی، چهره برجسته عرفان اسلامی، ۴۴۲.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|انسان کامل|خلافت و ولایت}} به صورت مفصل از انسان کامل بحث کرده و دقایق و ظرایف آن را بسط داده‌است. به اعتقاد وی باید در هر عصر یک قطب در عالم موجود باشد و بقای عالم به وجود انسان کامل است و با رحلت او از این نشئه، بساط عالم نیز برچیده می‌شود.<ref>ابن‌عربی، فصوص الحکم، ۵۰.</ref> او در این بحث به روش تطبیقی نیز پرداخته و قطب را [[پیامبر اسلام(ص)]] و پس از او خاتم الاولیا را صاحب ولایت آن حضرت و وارث مقام او دانسته‌است.<ref>ابن‌عربی، فصوص الحکم، ۶۴.</ref> | ||
ابن‌عربی در مسئله خاتم اولیا در آثار مختلف خود کلمات پراکنده‌ای در این زمینه دارد. برخی شارحان از جمع‌بندی سخنان وی به این نتیجه رسیده‌اند که وی به دو نوع ختم ولایت قائل است؛ خاتم ولایت مطلقه و خاتم ولایت خاصه و بر این باوراند که ابن‌عربی [[حضرت عیسی(ع)]] را خاتم ولایت مطلقه می‌داند<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۴۴۰، ۴۶۵ و ۴۶۸.</ref>؛ اما با تأمل در آثار مختلف او روشن می‌شود که او در آثارش خاتم ولایت مطلقه را بر [[امیرالمؤمنین علی(ع)]]<ref>ابن‌عربی، ابن‌عربی، فصالفتوحات المکیه، ۳/۵۱۴–۵۱۵؛ آشتیانی، امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۸۴۴.</ref>و ولایت خاصه را بر [[حضرت مهدی(ع)]] تطبیق داده‌است.<ref>ابن‌عربی، ابن‌عربی، فصالفتوحات المکیه، ۲/۴۹؛ قمشه‌ای، مجموعه آثار آقامحمدرضا قمشه‌ای، ۱۴۲–۱۴۸؛ آشتیانی، امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۸۴۴–۸۴۵.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|خلافت و ولایت}} | ابن‌عربی در مسئله [[خاتم اولیا]] در آثار مختلف خود کلمات پراکنده‌ای در این زمینه دارد. برخی شارحان از جمع‌بندی سخنان وی به این نتیجه رسیده‌اند که وی به دو نوع ختم ولایت قائل است؛ خاتم ولایت مطلقه و خاتم ولایت خاصه و بر این باوراند که ابن‌عربی [[حضرت عیسی(ع)]] را خاتم ولایت مطلقه می‌داند<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۴۴۰، ۴۶۵ و ۴۶۸.</ref>؛ اما با تأمل در آثار مختلف او روشن می‌شود که او در آثارش خاتم ولایت مطلقه را بر [[امیرالمؤمنین علی(ع)]]<ref>ابن‌عربی، ابن‌عربی، فصالفتوحات المکیه، ۳/۵۱۴–۵۱۵؛ آشتیانی، امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۸۴۴.</ref>و ولایت خاصه را بر [[حضرت مهدی(ع)]] تطبیق داده‌است.<ref>ابن‌عربی، ابن‌عربی، فصالفتوحات المکیه، ۲/۴۹؛ قمشه‌ای، مجموعه آثار آقامحمدرضا قمشه‌ای، ۱۴۲–۱۴۸؛ آشتیانی، امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۸۴۴–۸۴۵.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|خلافت و ولایت}} | ||
== پیامدهای مکتب ابن‌عربی == | == پیامدهای مکتب ابن‌عربی == | ||
| خط ۱۰۹: | خط ۱۰۹: | ||
== بررسی و نقد دیدگاه‌ها == | == بررسی و نقد دیدگاه‌ها == | ||
[[امام‌خمینی]] در آثار عرفانی خود به نقل و نقد برخی آرای ابن‌عربی نیز پرداخته‌است، ازجمله: | [[امام‌خمینی]] در آثار عرفانی خود به نقل و نقد برخی آرای ابن‌عربی نیز پرداخته‌است، ازجمله: | ||
* ابن‌عربی دعوت [[حضرت نوح(ع)]] را دعوتی تنزیهی می‌شمرد و با مقایسه دعوت حضرت نوح (ع) با دعوت پیامبر اکرم (ص)، بر جامع‌بودن دعوت پیامبر اکرم (ص) از حیث [[تنزیه | * ابن‌عربی دعوت [[حضرت نوح(ع)]] را دعوتی تنزیهی می‌شمرد و با مقایسه دعوت حضرت نوح (ع) با دعوت پیامبر اکرم (ص)، بر جامع‌بودن دعوت پیامبر اکرم (ص) از حیث [[تنزیه و تشبیه]] و برتری امت اسلامی بر دیگر امت‌ها در این جهت تأکید می‌کند و معتقد است اگر دعوت حضرت نوح (ع) جمع میان تنزیه و تشبیه بود، قومش دعوت او را اجابت می‌کردند.<ref>ابن‌عربی، فصوص الحکم، ۶۸–۷۰.</ref> [[شاه‌آبادی]] در توجیه این مطلب معتقد است حضرت نوح (ع) قوم خود را در حالی به تنزیه فرا خوانده‌است که خود صاحب هر دو مقام تنزیه و تشبیه است و تأکید وی در برابر قومش بر تنزیه، صرفاً به منظور درمان حالت تشبیه در آنها و اعتقاد به [[بت‌پرستی]] و معالجه به ضد آن و رعایت مناسبت با حال آنان بوده‌است. بنابر نظر شاه‌آبادی حضرت نوح (ع) نمی‌توانست به تشبیه توجه نشان دهد؛ زیرا در این صورت قومش هرگز به تنزیه روی نمی‌آوردند.<ref>← امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۹۱–۹۲.</ref> | ||
امام‌خمینی افزون بر نقد سخن ابن‌عربی، قول تنزیهی‌بودن صرف در دعوت نوح (ع) در سخن استادش شاه‌آبادی را به‌طور ضمنی نقد می‌کند و آن را مخالف با مقام [[انبیا(ع)]] می‌داند و این نظر را که دعوت نوح (ع) دعوتی صرفاً تنزیهی است، نمی‌پذیرد، بلکه معتقد است این دعوت، دعوتی تنزیهی و تشبیهی است؛ اما جهت تشبیه در آن مخفی و جهت تنزیه غالب است؛ زیرا روش رایج انبیا (ع) تصریح به تنزیه و جهت تشبیه در کلام آنان پنهان بوده‌است و بسته به موقعیت معرفتی قوم خویش و به مقدار غلبه حال وحدت یا کثرت بر آنان، به شکلی رمزی و پنهانی و بدون تأکید صورت می‌گرفته‌است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۹۲–۹۳.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|تعلیقات علی شرح فصوص الحکم}} | امام‌خمینی افزون بر نقد سخن ابن‌عربی، قول تنزیهی‌بودن صرف در دعوت نوح (ع) در سخن استادش شاه‌آبادی را به‌طور ضمنی نقد می‌کند و آن را مخالف با مقام [[انبیا(ع)]] می‌داند و این نظر را که دعوت نوح (ع) دعوتی صرفاً تنزیهی است، نمی‌پذیرد، بلکه معتقد است این دعوت، دعوتی تنزیهی و تشبیهی است؛ اما جهت تشبیه در آن مخفی و جهت تنزیه غالب است؛ زیرا روش رایج انبیا (ع) تصریح به تنزیه و جهت تشبیه در کلام آنان پنهان بوده‌است و بسته به موقعیت معرفتی قوم خویش و به مقدار غلبه حال وحدت یا کثرت بر آنان، به شکلی رمزی و پنهانی و بدون تأکید صورت می‌گرفته‌است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۹۲–۹۳.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|تعلیقات علی شرح فصوص الحکم}} | ||
| خط ۱۵۹: | خط ۱۵۹: | ||
== پیوند به بیرون == | == پیوند به بیرون == | ||
باقر صاحبی، مقاله «[https://books.khomeini.ir/books/10001/420/ ابن‌عربی، محی‌الدین]»، دانشنامه امام‌خمینی | باقر صاحبی، مقاله «[https://books.khomeini.ir/books/10001/420/ ابن‌عربی، محی‌الدین]»، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۱، ص۴۲۰_۴۲۵. | ||
[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]] | [[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]] | ||