کاپیتولاسیون: تفاوت میان نسخه‌ها

'''کاپیتولاسیون'''، مصونیت مستشاران امریکایی از پیگرد قضایی در [[ایران]] و مبارزه [[امام‌خمینی]] با آن.

==مفهوم‌شناسی==

==پیشینه==

در [[ایران]] برای نخستین بار موضوع کاپیتولاسیون در عصر [[شاه‌عباس صفوی]] و پس از آن در دوران [[سلطان‌حسین]] مطرح شد و اتباع انگلستان و [[فرانسه]] ضمن قراردادهایی از چنین امتیازی برخوردار شدند که تحقق عینی پیدا نکرد یا جنبه رسمی نداشت.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۰۲ ـ ۱۰۰۳؛ دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۱/۱۵۷۶۳ ـ ۱۵۷۶۴.</ref> در دوره [[قاجاریه]] پس از شکست ایران از روسیه به موجب فصل ۷ و ۸ [[قرارداد ترکمنچای]] در ۱۰ فوریه ۱۸۲۸م/ ۱۲۰۲ش قانون مصونیت قضایی مستشاران روسیه به ایران تحمیل شد و زمینه‌های تحمیل قراردادهای مشابهی را بر ایران از سوی دولت انگلیس و فرانسه فراهم کرد. بریتانیا پس از تجاوز به جنوب ایران و انعقاد قرارداد پاریس ۱۸۵۷م/ ۱۲۳۵ش علاوه بر جداکردن [[افغانستان]] از ایران، امتیاز کاپیتولاسیون را نیز به دست آورد. کاپیتولاسیون علاوه بر آنکه امتیازی برای اتباع بیگانه بود، دستاویزی برای تضعیف دولت مرکزی ایران بود؛ زیرا کنسول‌های خارجی در ایران علاوه بر حمایت از حقوق اتباع خود، از اتباع داخلی ایران نیز پشتیبانی‌هایی هدفمند و مغرضانه می‌کردند.<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۱/۱۵۷۶۴ ـ ۱۵۷۶۷؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۰۶ ـ ۱۰۰۷.</ref>

در سال‌های پایانی قرن نوزدهم و آغازین قرن بیستم میلادی، کشورهای مختلف تحت تأثیر شرایط جدید جهانی حق [[قضاوت]] کنسولی را از میان برداشتند و ایران نیز با کمی تأخیر در سال ۱۹۱۷م/ ۱۲۹۵ش آن را لغو کرد. دولت صمصام‌السلطنه قانونی را به تصویب رساند که در آن قید شده بود معاهدات، مقاولات و امتیازاتی که طی یکصد سال اخیر، [[روسیه]] و اتباع آن از ایران زیر فشار و جبر و زور یا به وسیله عوامل غیر مشروع از قبیل تهدید و تطمیع بر خلاف صلاح و صرفه مملکت از ایران گرفته بودند، با استناد به قانون اساسی و حق مالکیت ایران الغا می‌شوند؛ ولی دولت‌های بیگانه و صاحب امتیاز به این کار اعتراض کردند و آن را نپذیرفتند.<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۱/۱۵۷۶۴ ـ ۱۵۷۶۷؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۰۶.</ref> در این تصویب‌نامه سخنی از الغای کاپیتولاسیون [[انگلیس]] و [[امریکا]] که دولت وقت ایران احساس خودباختگی و وابستگی به آنها داشت، دیده نمی‌شد.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۰۶.</ref> از سوی دیگر، پس از انقلاب روسیه و قدرت‌گیری بلشویک‌ها، نگاه روس‌ها به جهان تغییر کرد و در سال ۱۹۱۸م/ ۱۲۹۷ش طی اعلامیه‌ای همه معاهدات امپراتوری سابق علیه ایران را لغو کردند و [[شوروی]] در سال ۱۹۲۱م/ ۱۲۹۹ش عهدنامه‌ای معروف به [[عهدنامه مودت]] با ایران امضا کرد که به موجب آن همه امتیازات ازجمله کاپیتولاسیون تحمیلی روسیه تزاری بر ایران لغو شد.<ref>نجاتی، تاریخ سیاسی بیست‌ و ‌پنج‌ساله ایران، ۱/۳۰۳؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۰۵.</ref>

با وجود اینکه قانون کاپیتولاسیون لغو شده بود، [[رضاشاه پهلوی]] یک سال پس از تاجگذاری در اقدامی نمایشی و سیاسی در ششم اردیبهشت ۱۳۰۶ از مستوفی‌الممالک خواست که زمینه لغو کاپیتولاسیون را فراهم سازد. او نیز در ۱۹ اردیبهشت ۱۳۰۶ در اعلامیه‌ای کاپیتولاسیون را لغو کرد.<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۱/۱۵۷۶۸؛ الموتی، ایران در عصر پهلوی، ۱۲/۲۵.</ref> [[امام‌خمینی]] ضمن اشاره به این نکته یادآور شده است هرچند برای لغو آن جشن گرفتند و هیاهو کردند، لغو آن حرفی بیش نبود و کاپیتولاسیون در عمل اجرا می‌شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۴۷۱ ـ ۴۷۲.</ref>

==احیای کاپیتولاسیون و علل آن==

[[محمدرضا پهلوی]] و کارگزاران او، شاهان قاجار را درباره اعطای حق قضاوت کنسولی به بیگانگان، سالیان دراز نکوهش می‌کردند و اعطای آن را نشانه بی‌لیاقتی آنان و الغای آن را نشانه میهن‌پرستی، غیرت ملی و آزادمنشی رژیم پهلوی نشان می‌دادند؛<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۱۲.</ref> ولی خود رژیم پهلوی که زیر سلطه امریکا بود نتوانست در برابر درخواست امریکا برای مصونیت قضایی نیروهایش در ایران در سال ۱۳۳۸ و پافشاری بر آن در سال‌های بعد، مقاومت کند و سرانجام در ۲۱ مهر ۱۳۴۳ خواسته امریکا را عملی کرد.<ref>اسداللهی، احیای کاپیتولاسیون و پیامدهای آن، ۴۲ ـ ۴۳ و ۶۴؛ حاضری، احیا و الغای کاپیتولاسیون در ایران، ۱۰۰.</ref> تشویق مستشاران امریکایی به حضور در ایران و واداشتن مقامات ایران به نگهبانی از اتباع و اموال امریکایی‌ها از انگیزه‌های اصلی این قرارداد بود.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۱۳ ـ ۱۰۱۵.</ref> تحقیر ملت ایران و چیره‌شدن امریکایی‌ها بر این کشور<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۱۲؛ حاضری، احیا و الغای کاپیتولاسیون در ایران، ۱۰۰.</ref> و نیز برتری‌جویی امریکا بر رقبا به‌ویژه انگلستان از دیگر انگیزه‌های آن بود.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۱۷.</ref>

==روند احیا==

درخواست مصونیت اتباع امریکا برای نخستین بار در سال ۱۳۳۸ مطرح شد که ایران آن را نپذیرفت. در سال ۱۳۳۹ امریکایی‌ها فشار خود را برای پذیرش ایران افزایش دادند که باز هم موفق نشدند.<ref>اسداللهی، احیای کاپیتولاسیون و پیامدهای آن، ۴۳ ـ ۴۵.</ref> آنان بار دیگر در زمان نخست‌وزیری [[علی امینی]] در ۲۸ اسفند ۱۳۴۰ طی یادداشتی درخواست خود را تکرار کردند و با توجه به سرسپردگی امینی به امریکا انتظار تصویب فوری آن را داشتند؛ ولی امینی از عواقب آن و واکنش مردم ترسید و از پاسخ مثبت به آن تا زمان سقوط دولتش در تیر ۱۳۴۱ طفره رفت<ref>اسداللهی، احیای کاپیتولاسیون و پیامدهای آن، ۴۵ ـ ۴۷؛ اختریان، نقش امیرعباس هویدا در تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران، ۴۴؛ استادی، سرنوشت منصور، ۱۸۰ ـ ۱۸۱.</ref> با روی کارآمدن [[اسدالله علم]] در تیر ۱۳۴۱ وی در اسفندماه اعلام کرد درخواست امریکا مبنی بر مصونیت مستشاران بررسی شد و دولت با بخشی از آن موافقت کرد و تنها به مستشاران عالی‌رتبه که دارای گذرنامه دیپلماتیک‌اند مصونیت داده می‌شود.<ref>اختریان، نقش امیرعباس هویدا در تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران، ‌۴۴؛ استادی، سرنوشت منصور، ۱۸۰ ـ ۱۸۱.</ref> با بازگشایی [[مجلس شورای ملی]] و [[مجلس سنا]] در مهر ۱۳۴۲، در زمان نخست‌وزیری عَلَم لایحه کاپیتولاسیون که در ۱۳ مهر ۱۳۴۲ از تصویب دولت گذشته بود تا پایان دولت وی برای تصویب مجلس ارائه نشد.<ref>اختریان، نقش امیرعباس هویدا در تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران، ۴۴.</ref>

امریکایی‌ها بار دیگر موضوع کاپیتولاسیون را در دولت [[حسنعلی منصور]] مطرح کردند. منصور در ۲۶ آبان ۱۳۴۲ در پاسخ به نامه ۲۸ اسفند ۱۳۴۰ ایالات متحده اعلام کرد که درخواست امریکایی‌ها در مهر ۱۳۴۲ در [[هیئت وزیران]] تصویب شده است و یادآور شد هنگام تقدیم لایحه قرارداد وین به دو مجلس سنا و ملی، پیشنهاد آنان نیز ضمیمه خواهد شد. «پیمان وین» مشتمل بر ۵۳ ماده و دو پروتکل، قراردادی بین‌المللی درباره روابط و مزایا و مصونیت‌های نمایندگان سیاسی (دیپلمات‌ها) در کشورهای مختلف است که به امضای همه کشورها و دولت‌های عضو [[سازمان ملل متحد|سازمان ملل]] رسیده است. در ماده ۲۹ این قرارداد آمده است، شخص مأمور سیاسی مصون است و نمی‌توان او را به هیچ عنوان توقیف و بازداشت کرد و ماده ۳۱ آن صراحت دارد که مأمور سیاسی در کشور پذیرنده از مصونیت تعقیب جزایی برخوردار است و از مصونیت دعاوی مدنی و اداری نیز بهره‌مند است. افزون بر این در ماده ۳۶ آن آمده است مأموران سیاسی از حقوق گمرکی معاف‌اند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۱۳ ـ ۱۰۱۴؛ استادی، سرنوشت منصور، ۱۸۱ ـ ۱۸۲.</ref>

منصور لایحه قرارداد وین را در بهمن ۱۳۴۲ به مجلس سنا فرستاد و در جلسه ۲۵ خرداد ۱۳۴۳ به تصویب نمایندگان سنا رسید؛ اما ماده واحده مورد پیشنهاد امریکا در آن جلسه مطرح نشد. در تعطیلات تابستانی مجلس سنا، منصور تقاضای تشکیل جلسه فوق‌العاده برای رسیدگی به لایحه تسهیل وصول مالیات‌ها و لایحه تأسیس مرکز آمار ایران و نیز تصویب دو فقره یادداشت‌‌های متبادله میان وزارت خارجه و سفارت امریکا را کرد.<ref>استادی، سرنوشت منصور، ۱۸۱ ـ ۱۸۳.</ref> در پی آن، مجلس سنا در ساعت نه و پانزده دقیقه صبح روز سه‌شنبه ۳ مرداد ۱۳۴۳ در شصت‌وهفتمین جلسه خود با حضور ۲۶ سناتور از ۶۰ سناتور، نخست‌وزیر، هیئت دولت و معاون وزارت امور خارجه تشکیل جلسه داد و تا ساعت یازده‌ونیم شب ادامه پیدا کرد. پس از تصویب لایحه‌های پیشنهادی، [[جعفر شریف‌امامی]] رئیس مجلس سنا متن نامه نخست‌وزیر، منصور را که خواستار رسیدگی به ماده ‌واحده مربوط به دو فقره یادداشت متبادله میان وزارت امور خارجه ایران و سفارت ایالات متحده بود خواند. او و منصور از نمایندگان خواستند به جهت سادگی و عادی‌بودن دستور جلسه در همین نشست نهایی گردد.<ref>مهدوی، سیاست خارجی، ۳۰۹.</ref> پس از قرائت متن نامه نخست‌وزیر و دفاع فنی [[احمد میرفندرسکی]] معاون وزیر خارجه مبنی بر پذیرش دولت‌های دیگری همچون ترکیه و یونان و بی‌ضرربودن برای دولت ایران و سودمندبودن آن در روابط ایران و امریکا، سناتورها به فوریت لایحه رأی دادند و پس از بحث کوتاهی در ساعت دوازده همان شب لایحه را تصویب و برای تصویب نهایی به [[مجلس شورای ملی]] فرستادند.<ref>مهدوی، سیاست خارجی، ۳۰۹ ـ ۳۱۰؛ الموتی، ایران در عصر پهلوی، ۱۲/۳۲؛ استادی، سرنوشت منصور، ۱۸۳؛ امیرعلایی، مجاهدان و شهیدان راه آزادی، ۲۷۰ ـ ۲۷۱.</ref>

لایحه کاپیتولاسیون در روز سه‌شنبه ۲۱ مهر ۱۳۴۳ در ۱۰۴ جلسه از دوره ۲۱ مجلس شورای ملی و غیبت ۲۱ تا ۲۲ نفر از نمایندگان ازجمله [[عبدالله ریاضی]] رئیس مجلس، با ریاست [[حسین خطیبی]] نایب‌رئیس مجلس به بحث و مذاکره گذاشته شد و پس از بحث‌های زیاد و مخالفت تعدادی از نمایندگان که امام‌خمینی بعدها این مذاکرات را ظاهرا نمایشی و به دستور مقامات امنیتی خوانده است،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۵۳.</ref> سرانجام از ۱۳۶ رأی نمایندگان حاضر با ۷۴ رأی موافق و ۶۱ رأی مخالف ـ و احتمالاً یک ممتنع ـ به تصویب رسید.<ref>مهدوی، سیاست خارجی، ۳۱۳؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۲۸.</ref>

امریکایی‌ها پس از تصویب مصونیت مستشاران نظامی خود بدان بسنده نکردند و خواهان گسترش این قانون به غیر نظامیان و بستگان آنان شدند. منصور برای برآورده‌کردن خواسته‌های آنان متن اظهارات خود را در مجلس سنا دستکاری کرد و آن را مطابق میل امریکاییان تغییر داد و خواسته آنان را بدون تصویب در دو مجلس با مبادله دو یادداشت از سوی وزارت خارجه ایران به سفارت امریکا برآورده کرد.<ref>مؤسسه مطالعات، اسناد لانه جاسوسی آمریکا، ۷/۷۱۱ ـ ۷۱۳، ۷۴۸ و ۷۵۵.</ref> امریکایی‌ها برای برخورداری از امتیاز مصونیت و بازداشت‌نشدن در صورت ارتکاب کار خلاف، خواستار صدور کارت‌های مصونیت شدند که دولت ایران این خواسته را نیز برآورده کرد.<ref>مؤسسه مطالعات، اسناد لانه جاسوسی آمریکا، ۷/۷۷۳ و ۸۰۰ ـ ۸۰۱.</ref>

==انتشار سر بسته تصویب لایحه==

[[مهدی عراقی]] نیز یادآور شده این قضیه را به امام‌خمینی اطلاع داده است؛ ولی ایشان خواستار مدرک و سند قطعی دراین‌‌باره شده است که عراقی کپی مذاکرات دو مجلس سنا و شورا را تهیه<ref>عراقی، ناگفته‌ها (خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، پاریس ـ پاییز ۱۳۵۷)، ۲۰۷.</ref> و زمان اقامت امام‌خمینی در روستای لنگرود در اطراف قم در اختیار ایشان قرار داده است.<ref>رجائی‌نژاد و حاضری، احیا و الغای کاپیتولاسیون در ایران، ۱۱۱.</ref> [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] نیز ازجمله کسانی است که خبر تصویب لایحه، متن مذاکرات مجلس و جزوه کنوانسیون وین را تهیه کرده و اخباری را نیز از [[ابوالفضل تولیت]] گرفته و امام‌خمینی را در جریان قرار داده است.<ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۱۹۷.</ref>

امام‌خمینی پس از اطلاع کامل از متن لایحه از منابع گوناگون، مراجع و علمای قم را مجدداً به جلسه هفتگی فرا خواند. بنا به گزارش [[سازمان اطلاعات و امنیت کشور]] ([[ساواک]]) این جلسه در روز دوم آبان با حضور امام‌خمینی، [[سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی]]، [[میرزاهاشم آملی]]، [[مرتضی حائری یزدی]] و [[سیدمحمدحسین طباطبایی]] تشکیل شد. در این جلسه ضمن گفتگو درباره چگونگی واکنش در برابر قانون کاپیتولاسیون، امام‌خمینی اعلام کرد در روز بیستم جمادی‌الثانی سالروز تولد [[حضرت زهرا(س)]] برابر با چهارم آبان در خانه خود سخنرانی خواهد کرد.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۱۷؛ رجبی، زندگی‌نامه سیاسی امام‌خمینی، ۱/۲۴۹؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۳۰ ـ ۱۰۳۱.</ref> بنا به گزارش ساواک با اینکه از [[سیدکاظم شریعتمداری]] نیز دعوت شده بود، وی از شرکت در این جلسه خودداری کرد؛ اما بر اساس گزارشی دیگر، او در آغاز جلسه حضور داشته است؛ ولی پس از مشاجره با امام‌خمینی جلسه را ترک کرده است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۱۷ و ۱۹.</ref> در گزارش ساواک به حضور [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]] در جلسه یاد‌شده اشاره‌ای نشده است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۱۷ و ۱۹.</ref>

افزون بر این، امام‌خمینی با فرستادن افرادی همراه نامه، عالمان دیگر شهرها را از ماجرا آگاه کرد تا با متحدکردن عالمان سراسر کشور، مخالفت ایشان با این لایحه دارای تأثیر بیشتری باشد.<ref>محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱/۳۶۸.</ref> برابر گزارش ساواک نامه‌هایی به علمای شهرستان‌ها ازجمله [[عبدالرسول قائمی]] در آبادان، [[سیدعلی بهبهانی]] در اهواز و [[محمدطاهر شبیره]] (شبیری) در خرمشهر فرستاده و از آنان دعوت شد علیه کاپیتولاسیون موضع‌گیری کنند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۵۲.</ref> پس از آگاهی مردم، جمعیت زیادی از شهرستان‌ها برای شنیدن سخنان امام‌خمینی راهی قم شدند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۳۱.</ref> ساواک جمعیت حاضر در این جلسه را شش تا ده هزار نفر گزارش کرده است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۱۹ و ۴۷.</ref> از آنجاکه سخنرانی ایشان در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری امریکا بود و [[محمدرضا پهلوی]] حساسیت ویژه‌ای به سخنان ایشان درباره امریکا داشت، برای بازداشتن ایشان از سخنرانی یا دست‌کم از حمله به امریکا، وی نماینده‌ای به قم فرستاد؛ اما امام‌خمینی او را نپذیرفت و او با [[سیدمصطفی خمینی|سیدمصطفی]] فرزند امام‌خمینی دیدار کرد و خطرناک‌بودن حمله به [[امریکا]] را یادآور شد.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۳۲؛ کرباسچی، روزشمار روابط ایران و امریکا، ۱۷۱؛ رجبی، زندگی‌نامه سیاسی امام‌خمینی، ۱/۲۴۹؛ مؤسسه تنظیم، کوثر، ۱/۱۶۴.</ref>

[[امام‌خمینی]] بی‌توجه به پیام و توصیه پهلوی طبق زمان اعلان‌شده، ساعت هشت و سی دقیقه چهارم آبان ۱۳۴۳، در بیت خود، واقع در یخچال قاضی، به سخنرانی پرداخت که بسیار مهم بود و در تاریخ ثبت شد. ایشان پس از نام خدا سخنان خود را با آیه استرجاع «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیهِ راجِعُونَ»<ref>بقره، ۱۵۶.</ref> که قرائت آن نشان مصیبتی بزرگ بر [[اسلام]] و [[مسلمانان]] بود، آغاز کرد و تأثرات قلبی و ناراحتی شدید خود را ابراز و اعلام عزای عمومی کرد و با اشاره به مفهوم الحاق ایران به پیمان وین و کاپیتولاسیون که نشانگر مصونیت قضایی نظامیان و غیر نظامیان امریکایی است، نتایج سیاسی و اجتماعی مصوبه را با ذکر مثال‌هایی برای مردم بازگو کرد و یادآور شد اگر یک امریکایی یکی از [[مراجع تقلید]] یا شاه ایران را ترور کند یا زیر بگیرد، دولت و قوه قضاییه ایران حق بازخواست و محاکمه او را ندارد و اگر کسی یک سگ امریکایی را زیر بگیرد بازخواست خواهد شد. رژیم پهلوی با تصویب چنین لایحه‌ای به انگیزه گرفتن وام دویست میلیون دلاری از امریکا آن هم با بهره‌ای سنگین خودش و استقلال کشور را فروخت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۴۱۵ ـ ۴۱۷.</ref> ایشان عامل این ننگ و فضاحت را دولت و مجلسِ سر نیزه و امریکایی دانست، نه نمایندگان مردم؛ زیرا آنان هیچ‌گونه ارتباطی با مردم ندارند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۴۱۷ و ۴۲۲.</ref> ایشان عمل نمایندگان مجلس سنا و مجلس شورا را خیانت به کشور و اسلام و مصوبات آن را غیر قانونی و همچنین وکالتشان را غیر شرعی و غیر قانونی خواند و آنان را از وکالت عزل کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۴۲۳.</ref>

امام‌خمینی در این سخنرانی به‌شدت به [[امریکا]]، [[اسرائیل]]، [[انگلیس]] و [[شوروی]] حمله کرد و همه گرفتاری‌های [[ایران]] را از امریکا و [[اسرائیل]] و عوامل داخلی آن دو ازجمله نمایندگان و وزرای امریکایی دانست و رئیس‌جمهور امریکا را منفورترین افراد دنیا نزد مردم ایران و دشمن [[قرآن]] و ملت خواند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۴۲۰ و ۴۲۲.</ref> و به علما و [[مراجع تقلید]] ایران و نجف، [[ارتش]] و رؤسای کشورهای اسلامی درباره ازدست‌رفتن حیثیت و [[استقلال]] ایران اعلام خطر کرد و بازگوکردن عمق فاجعه را تکلیف شرعی دانست و ضمن اعلام مجازنبودن سکوت در برابر چنین قانونی از علمای [[نجف]]، [[قم]]، ملت‌های مسلمان، رهبران اسلامی و رؤسای جمهورکشورهای اسلامی برای کمک به مردم ایران طلب کمک کرد و سکوت در برابر این مصوبه را [[گناه کبیره]] شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۴۲۰ ـ ۴۲۲.</ref> یک پژوهشگر امریکایی این سخنرانی تاریخی و پرشور را از مهم‌ترین و محرک‌‌ترین بیانات سیاسی در ایران دانست و یادآور شد امام‌خمینی در این سخنرانی با کمال [[قدرت]] و به ‌طور مستقیم به پهلوی و امریکا به دلیل تلاشِ آنان برای نابودکردن شأن، یکپارچگی و استقلال ایران حمله کرد.<ref>بیل، اطلاعات، ۱۲.</ref>

همچنین امام‌خمینی همان روز در اعلامیه‌ای که با آیه کریمه «وَ لَنْ یجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرینَ عَلَى الْمُؤْمِنینَ سَبیلاً»<ref>نساء، ۱۴۱.</ref> آغاز می‌شد، ضمن تشریح محتوای قرارداد کاپیتولاسیون امضای این قرارداد را به منزله سند بردگی ملت ایران، پایمال‌کردن حیثیت ارتش و دادگاه‌های ایران خواند و یادآور شد ایران با این کار خود را از همه ملت‌های جهان پست‌تر کرد و قرارداد ننگینی را که دولت [[پاکستان]]، ‌اندونزی، [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|ترکیه]] و آلمان غربی زیر بار آن نرفتند امضا کرد و [[مجلس]] با رأی مثبت خود به این قرارداد، ایران را در اسارت امریکایی‌ها درآورد. ایشان در ادامه امریکا، انگلیس و اسرائیل را دشمنان ملت ایران خواند و کاپیتولاسیون را مخالف با [[اسلام]] و قرآن دانست و مردم و علما را به قیام علیه آن فرا خواند و از [[احزاب سیاسی]]، همه طبقات مردم، رجال سیاسی، مراجع و طلاب جوان خواست که از مناقشات جزئی دست بردارند و در برابر دشمن اصلی [[اتحاد]] و همبستگی خود را حفظ کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۴۰۹ ـ ۴۱۴.</ref> این [[اعلامیه]] پس از نگارش برای چاپ و توزیع تحویل [[مهدی عراقی]] شد.<ref>محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۳۸۲.</ref> اعلامیه در بیش از ۲۵۰ هزار نسخه چاپ و در [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|تهران]] و سراسر ایران پخش شد<ref>محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۳۸۲؛ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴ ـ ۳/۵۷۷ ـ ۵۷۸.</ref> ساواک تعداد اعلامیه‌های پخش‌شده در تهران را شصت هزار نسخه گزارش کرده است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۴۹.</ref>

برابر گزارشی از شهربانی در ۱۳/۸/۱۳۴۳ چاپ و پخش این اعلامیه‌ها با برنامه منظمی صورت گرفت و بر اساس رهنمود امام‌خمینی در ساعتی معین در تهران و شهرستان‌ها منتشر گردید.<ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۲/۲۲۳.</ref> شیوه منظم و گسترده توزیع و پخش اعلامیه موجب خشم دستگاه‌های امنیتی رژیم شد و رئیس شهربانی کل کشور از عدم مراقبت ماموران شهربانی و اطلاعاتی [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|اصفهان]] انتقاد کرد و تاکید کرد با جدیت تمام باید چاپخانه‌هایی که مبادرت به چاپ اعلامیه‌ها کرده‌اند کشف و طبق مقررات تحت پیگرد قانونی قرار گیرند؛<ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۲/۲۲۴.</ref> اما با وجود سخت‌گیری‌های ساواک و شهربانی گزارش‌هایی از توزیع اعلامیه امام‌خمینی در طول آبان‌ماه وجود دارد.

همچنین برابر گزارش [[ساواک]] امام‌خمینی با فرستادن پیام‌هایی به مراجع [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|نجف]] از آنان خواست به تصویب این [[قانون]] واکنش نشان دهند.<ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۴/۶۵.</ref> هم‌زمان با سخنرانی امام‌خمینی، [[حائری یزدی]]، [[مرعشی نجفی]]، [[شریعتمداری]]، [[سیدصادق روحانی]]، [[سیدابوالقاسم روحانی]] و [[ابوالفضل زاهدی]] نیز در اعتراض به لایحه یادشده سخنرانی کردند.<ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۴/۴۳ ـ ۴۴ و ۴۷.</ref> امام‌خمینی افزون بر پیام و سخنان یادشده از شاگردان خود خواست که درباره ریشه‌های کاپیتولاسیون به تحقیق بپردازند که برخی از آنان به این کار اقدام کردند و مورد تأیید ایشان قرار گرفتند.<ref>علم‌الهدی، مصاحبه، ۴/۳۶۹.</ref>

امام‌خمینی پس از این سخنرانی تاریخی بازداشت و به [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|ترکیه]] تبعید شد. ایشان پس از تبعید نیز همواره موضوع کاپیتولاسیون را در سخنرانی و نامه‌های خود پیگیری می‌کرد؛ ازجمله در نامه‌ای سرگشاده به نخست‌وزیر وقت، [[امیرعباس هویدا]] در ۲۶ فروردین ۱۳۴۶، ضمن برشمردن مفاسد و خیانت‌های شاه و دولت هویدا، تبعید طولانی‌مدت خود را تنها به جرم مخالفت با مصونیت امریکایی‌ها، بر خلاف قانون شرع و قانون اساسی دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۱۲۳.</ref> و دادن مصونیت به بیگانگان را سند بزرگ [[عقب‌افتادگی]] و بی‌حیثیتی و تسلیم بی‌قید و شرط و خیانت به کشور و به [[اسلام]] و خلاف [[استقلال]] کشور شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۱۲۵.</ref> از نگاه ایشان مصونیت‌دادن به نظامیان امریکایی یعنی خردکردن حیثیت کشور، بربادرفتن استقلال قضایی و مسلط‌کردن غارتگران امریکایی ـ صهیونیستی در همه شئون نظامی، سیاسی، تجاری، صنعتی، زراعی و بازارها بود؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۸۳.</ref> چنان‌که این مصونیت‌دادن مایه ذلت و ننگ ایران<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۳۰۷.</ref> و سقوط حیثیت کشور و به شکل مستعمره و عقب‌افتاده درآمدن کشور<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۳۵۳.</ref> و مخالفت با مشروطه و قانون اساسی<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۷۴.</ref> بود. امام‌خمینی بعدها نیز که [[سیدحمید روحانی]] در دهمین سالگرد تصویب کاپیتولاسیون پیشنهاد انتشار نطق نمایندگان مخالف و نیز سخنرانی چهارم آبان ۱۳۴۳ امام‌خمینی را به ایشان داد، ایشان با انتشار مذاکرات مخالفان به صورت جدی مخالفت کرد؛ به این دلیل که همه آن مذاکرات ظاهراً صحنه‌سازی و به دستور مقامات امنیتی بوده است و اگر جز این بود، جرئت آن را نداشتند و بعداً نیز سالم نمی‌ماندند؛ چنان‌که نشر آن به معنای وجود آزادی نطق و مخالفت آنان است و آن نمایندگان شایسته ستایش نیستند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۵۳.</ref>

==واکنش علما، مردم و جریان‌های سیاسی==

با سخنان و اطلاعیه امام‌خمینی علیه کاپیتولاسیون موج جدیدی از خشم و نفرت و اعتراض علیه رژیم پهلوی پدید آمد. علما و روحانیان شهرستان‌ها با همراهی مردم طی نامه‌ها و طومارها، خواستار الغای فوری کاپیتولاسیون شدند. سخنرانان نیز به دولت و مصونیت مستشاران امریکایی به‌شدت اعتراض کردند. برخی از شاعران نیز علیه آن اشعاری سرودند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۴۶ ـ ۱۰۴۷؛ اسداللهی، احیای کاپیتولاسیون و پیامدهای آن، ۹۴.</ref> روحانیان و سخنرانان تهران با تشکیل جلسه‌ای تصمیم گرفتند به قانون کاپیتولاسیون و پیامدهای منفی آن اعتراض کنند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۵۴.</ref> پس از تصویب قانون کاپیتولاسیون در نهم آبان ۱۳۴۳ اجازه گرفتن وام دویست میلیون دلاری ایران از امریکا تصویب شد و مردم آن را پاداش تصویب لایحه یادشده دانستند و اعتراض و خشم آنان علیه رژیم گسترش یافت.<ref>اسداللهی، احیای کاپیتولاسیون و پیامدهای آن، ۹۶.</ref>

ساواک در گزارشی از نارضایتی و مخالفت روحانیان با تصویب لایحه و اقدام به تحریک [[افکار عمومی]] سخن گفته است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۳۴ و ۴۷؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۴۷.</ref> شماری از روحانیان و سخنرانان به همین جرم زندانی شدند. ساواک در ۹/۸/۱۳۴۳ گزارش کرده است طلاب طرفدار امام‌خمینی نامه‌هایی با حدود پنجاه امضا و خطاب به نخست‌وزیر در اعتراض به قانون مصونیت مستشاران امریکایی تهیه کردند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۴۶.</ref> بنا به گزارشی [[سیدمحمدهادی میلانی]] از مراجع [[مشهد]] ضمن تلگرامی به قم، آمادگی اهالی مشهد را برای هر گونه اقدام و فداکاری اعلام کرد.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۶۸.</ref> مردم انقلابی ایران با تلفن و نامه و راه‌های دیگر از مقامات دولتی و نمایندگان مجلس دراین‌باره توضیح ‌خواستند. به گزارش ساواک پس از تصویب قانون مصونیت مستشاران امریکایی برخی از افراد با تلفن‌کردن به خانه‌های برخی از شخصیت‌های سیاسی کشور از آنان انتقاد کردند و متذکر شدند با تصویب این قانون، حیثیت ایرانی بر باد رفته و کشور ایران به امریکایی‌ها فروخته شده است.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۳۰.</ref>

احزاب و گروه‌های سیاسی آن روز ایران واکنشی در برابر احیای کاپیتولاسیون نشان ندادند. پس از گذشت یک ماه، در جریان [[اعتصاب]] و اعتراض رانندگان تاکسی به گرانی بنزین، [[نهضت آزادی]] اطلاعیه‌ای در قدردانی از اعتصاب رانندگان صادر کرد و در آن بدون محکوم‌کردن کاپیتولاسیون و لزوم مبارزه با آن، به تبعید امام‌خمینی و زندانی کردن [[محمد مصدق]] و مصونیت مستشاران خارجی اشاره کرد.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۴۹.</ref> [[جبهه ملی]] و افراد وابسته به آن نیز به موضع‌گیری امام‌خمینی واکنش منفی نشان دادند؛<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۶۶.</ref> اما در مهر ۱۳۵۸ [[حزب زحمتکشان]] اعلام کرد در سال ۱۳۴۳ جزوه‌ای را در اعتراض به کاپیتولاسیون با عنوان «هست یا نیست» منتشر کرده است. در این جزوه احیای کاپیتولاسیون محکوم نشده است، بلکه محور بحث آن است که مصوبه سنا و مجلس شورا کاپیتولاسیون بود یا نبود و در پایان نیز با توجیه رأی نمایندگان یادآور شده است مسئولان کشور و نمایندگان دو مجلس بدون آگاهی از ماهیت لایحه به آن رأی مثبت دادند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۵۰.</ref>

==واکنش رژیم به مخالفت امام‌خمینی==

[[حسنعلی منصور]]، نخست‌وزیر وقت، در واکنش به سخنرانی و اعلامیه امام‌خمینی در نهم آبان ۱۳۴۳ ضمن تأیید و توجیه تصویب لایحه و سابقه‌داربودن این عمل در کشورهای همسایه، از مخالفت با آن اظهار تأسف کرد و مخالفت با آن را پایین‌آوردن شأن مملکت دانست و مخالفان را جزو ستون پنجم دشمن معرفی کرد.<ref>اسداللهی، احیای کاپیتولاسیون و پیامدهای آن، ۹۹ ـ ۱۰۰؛ الموتی، ایران در عصر پهلوی، ۱۲/۴۷.</ref>برخی از مجله‌های وابسته به رژیم نیز به توجیه لایحه پرداختند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۵۰ ـ ۱۰۵۱.</ref> [[رژیم پهلوی]] از ترس بازتاب افشاگری‌های امام‌خمینی، مصمم شد ایشان را بازداشت و از ایران تبعید کند<ref>خراسان، روزنامه؛ اطلاعات، روزنامه؛ اسداللهی، احیای کاپیتولاسیون و پیامدهای آن، ۹۶ ـ ۹۸.</ref> و به دنبال آن در شب سیزدهم آبان ۱۳۴۳ با تعداد زیادی کماندو به خانه امام‌خمینی حمله و ایشان را بازداشت و سپس به ترکیه تبعید کرد.<ref>اطلاعات، روزنامه؛ طلوعی، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ۱/۴۹۵.</ref> امام‌خمینی بعدها در ۱۴ آذر ۱۳۵۷ به شرح این واقعه و تبعید خود به ترکیه اشاره کرده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۱۷۲.</ref> [[ساواک]] صبح روز ۱۳ آبان ۱۳۴۳، طی اطلاعیه‌ای اقدامات امام‌خمینی را علیه [[امنیت]]، [[استقلال]] و [[تمامیت ارضی کشور]] دانست و آن را دلیل تبعید ایشان خواند.<ref>طلوعی، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ۱/۴۹۵؛ خراسان، روزنامه؛ اطلاعات، روزنامه.</ref> شماری از روحانیان و سخنرانان ازجمله [[سیدکاظم قرشی]] نیز به جرم اعتراض به احیای کاپیتولاسیون و آگاه‌کردن مردم از پیامدهای آن بازداشت و شکنجه شدند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۴۷.</ref> قرشی پس از آزادی از زندان به سبب شکنجه‌های سخت عمل جراحی شد و سرانجام به شهادت رسید.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۳۹۵ ـ ۳۹۶.</ref>

==پیامدها==

کاپیتولاسیون خدشه بر [[استقلال]] و ضربه بر حاکمیت قضایی ایران و ناقض اصل ۷۱ متمم [[قانون اساسی مشروطه]] بود که «دیوان عدالت و محاکم عدلیه را مرجع تظلمات عمومی» دانسته است. با گذشت چند ماه از تصویب لایحه کاپیتولاسیون در [[ایران]] سوء استفاده از آن آغاز شد. در ۱۲ اسفند ۱۳۴۳، یک درجه‌دار امریکایی به نام چارلز. ال. گری در هنگام رانندگی با یک دختر جوان ایرانی به نام ایران سلیمی تصادف کرد و این دختر بر اثر جراحات فوت کرد. سفارت امریکا از وزارت امور خارجه ایران خواست به مقامات صاحب صلاحیت ایران اطلاع دهد که گری مصونیت سیاسی و قضایی دارد.<ref>مؤسسه مطالعات، اسناد لانه جاسوسی آمریکا، ۷/۷۷۳.</ref> هتک حیثیت نوامیس مردم،<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۶۹.</ref> توهین و بدزبانی مستشاران نظامی امریکا به امیران ارتش شاهنشاهی<ref>مرکز اسناد، شماره بازیابی، ۲۶۳، سند ۷۲.</ref> و حتی کتک‌خوردن افسر شهربانی از مستشار نظامیِ مست امریکایی به علت جلب وی به کلانتری به جرم تصادف با کارگر ساختمانی،<ref>مرکز اسناد، شماره بازیابی، ۲۶۳، سند ۲۳۳ ـ ۲۳۴.</ref> از پیامدهای تصویب این لایحه بود. جرم و جنایت امریکایی‌ها به اندازه‌ای زیاد بود که در سال ۱۳۴۸ فرمانده وقت مستشاران نظامی امریکا، ژنرال تویچل، از مقامات سفارت امریکا خواست تا برای رسیدگی به تخلفات فزاینده نظامیان امریکایی در ایران، شعبه‌ای از دادگاه نظامی امریکا در ایران تأسیس شود.<ref>مؤسسه مطالعات، اسناد لانه جاسوسی آمریکا، ۷/۷۸۵؛ بیل، اطلاعات، ۱۲.</ref> پس از تصویب لایحه، حضور امریکایی‌ها در ایران افزایش یافت و به دنبال آن نفوذ فرهنگ غربی آثار خود را در همه شئون اجتماعی ظاهر کرد<ref>هویدا، سقوط شاه، ۹۷.</ref> و گزارش‌هایی مربوط به شرارت، میخواری و خشونتِ امریکایی‌ها در مطبوعات درج شد.<ref>مؤسسه مطالعات، اسناد لانه جاسوسی آمریکا، ۷/۵۰۲ ـ ۵۰۴.</ref>

از سوی دیگر، احیای کاپیتولاسیون سبب افزایش خشم و نفرت مردم از رژیم پهلوی به‌ویژه احیاگران آن در آن مقطع و در درازمدت شد.<ref>مهدوی، تاریخ روابط، ۲۰۷.</ref> منصور در اول بهمن ۱۳۴۳ به جرم به تصویب‌رساندن لایحه کاپیتولاسیون روبه‌روی در ورودی مجلس شورای ملی (محل احیای کاپیتولاسیون) با گلوله [[محمد بخارایی]] از اعضای [[هیئت‌های مؤتلفه اسلامی]] کشته شد. پس از قتل او با وجود کوشش‌هایی که برای حفظ امنیت مقامات کشور انجام شده بود، در روز ۲۱ فروردین ۱۳۴۴/ ۱۰ آوریل ۱۹۶۵م سرباز وظیفه رضا شمس‌آبادی از افراد گارد سلطنتی و مأمور نگهبانی از کاخ مرمر، [[محمدرضا پهلوی]] را روبه‌روی سرسرای کاخ به گلوله بست که وی جان سالم به در برد.<ref>مهدوی، سیاست خارجی، ۳۱۸؛ عراقی، ناگفته‌ها (خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، پاریس ـ پاییز ۱۳۵۷)، ۱۵۶؛ محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱/۴۳۵ ـ ۴۳۶.</ref> امریکایی‌ها نیز به طور فزاینده‌ای هدف عملیات شناسایی و حمله قرار گرفتند. تنها میان سال‌های ۱۹۷۱ ـ ۱۹۷۵م/ ۱۳۴۹ ـ ۱۳۵۳ش ۳۱ مورد بمب‌گذاری و تهدید به انفجار بمب، علیه تأسیسات و سازمان‌های امریکایی در ایران انجام شد.<ref>بیل، شیر و عقاب، ۲۶۳.</ref> رئیس کلانتری ۳ قلهک در تماسی با پلیس تهران آرزو می‌کرد هر چه زودتر مستشاران امریکایی از این مملکت بروند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۱۶.</ref>

یکی از اعضای هیئت مستشاری امریکایی به نام مارتین گزارش می‌کند ارتشی‌های ایران درباره هیئت مستشاری امریکایی احساس بدی داشتند و نگاهشان به آنان همچون نگاه به میهمانان ناخوانده و مزاحم بود.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۱۵.</ref> برخی از دانش‌آموزان نیز با نگارش نامه و ‌انداختن آن در خودروی مستشاران نظامی امریکا، آنان را «دشمن خودخواه ایرانیان» می‌خواندند و از کشور، سیاست، رئیس‌جمهور امریکا و از اقدامات و کارهای آنان در این مملکت اظهار تنفر می‌کردند و یادآور می‌شدند که مردم ایران امریکایی‌ها را از کشور خود بیرون خواهند کرد و از آنان انتقام خواهند گرفت.<ref>مرکز اسناد، شماره بازیابی، ۲۶۳، سند ۹۶.</ref> «یانکی به خانه‌ات برو، نه سگ می‌خواهیم، نه امریکایی» شعاری بود که بر روی خودروی مستشاری نظامی امریکا نوشته شده بود.<ref>مرکز اسناد، شماره بازیابی، ۲۶۳، سند ۶۸.</ref>

==لغو رسمی کاپیتولاسیون==

با اوج‌گیری [[انقلاب اسلامی]]، خروج مستشاران امریکایی از ایران آغاز شد و با آتش‌زدن چند مؤسسه امریکایی در روز ۱۳ آبان ۱۳۵۷ به دست مردم، خروج آنان شدت گرفت و مدرسه‌های امریکاییان در ایران برای اینکه خانواده‌های آنان بتوانند به مسافرت بروند، پس از کریسمس تعطیل شد.<ref>سولیوان، خاطرات دو سفیر، ۱۹۱.</ref> در آغازین روزهای دی‌ ۱۳۵۷ مری سولیوان، همسر سفیر امریکا نیز ایران را ترک کرد.<ref>استمپل، درون انقلاب اسلامی، ۲۲۴.</ref> میان روزهای ۱۱ تا ۲۲ بهمن حدود دوازده هزار امریکایی از تهران خارج شدند.<ref>احیانی، مستشاران امریکایی در ایران، ۱۱۴.</ref>

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بنا به پیشنهاد دولت موقت جمهوری اسلامی ایران به ریاست [[مهدی بازرگان]] و تصویب [[شورای انقلاب اسلامی]]، [[قانون]] مصوب ۲۱ مهر ۱۳۴۳/ ۱۳ اکتبر ۱۹۶۴م کاپیتولاسیون در ۲۳/۲/۱۳۵۸ به طور رسمی لغو شد.<ref>کیهان، روزنامه، ۲.</ref> شش ماه بعد در سالروز تبعید امام‌خمینی به ترکیه دانشجویان مسلمانِ پیرو خط امام سفارتخانه امریکا را تصرف کردند. این رویداد که با پشتیبانی امام‌خمینی از آن، انقلاب دوم و انقلاب بزرگ‌تر از انقلاب اول نام گرفت، ابهت امریکا را در جهان در هم شکست.

==پانویس==

==منابع==

* آشوری، داریوش، دانشنامه سیاسی، تهران، مروارید، چاپ چهاردهم، ۱۳۸۶ش.

* احیانی، زینب، مستشاران امریکایی در ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

* اختریان، محمد، نقش امیرعباس هویدا در تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران، تهران، علمی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.

* استادی، کاظم، سرنوشت منصور، قم، قدس، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

* استمپل، جان. ‌دی، درون انقلاب اسلامی، ترجمه منوچهر شجاعی، تهران، رسا، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.

* اسداللهی، مسعود، احیای کاپیتولاسیون و پیامدهای آن، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.

* اطلاعات، روزنامه، ۱۳/۸/۱۳۴۳ش.

* الموتی، مصطفی، ایران در عصر پهلوی، لندن، پکا، چاپ اول، ۱۹۹۲م.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

* امیرعلایی، شمس‌الدین، مجاهدان و شهیدان راه آزادی، تهران، کتابفروشی دهخدا، چاپ اول، ۱۳۵۸ش.

* بیل، جیمز، روزنامه اطلاعات، ۱۵/۶/۱۳۶۷ش.

* بیل، جیمز، شیر و عقاب، ترجمه فروزنده برلیان، تهران، فاخته، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.

* پسندیده، سیدمرتضی، خاطرات آیت‌الله پسندیده، گفته‌ها و نوشته‌ها، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

* جوانمرد، سیداحسان، رفتار سیاسی شهید مطهری و انقلاب اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۵ش.

* حاضری، مهدی، احیا و الغای کاپیتولاسیون در ایران، مجله حضور، شماره ۳۳، ۱۳۷۹ش.

* خراسان، روزنامه، ۱۴/۸/۱۳۴۳ش.

* دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.

* دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.

* رجائی‌نژاد، محمد و مهدی، حاضری، هفت‌اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تا رحلت، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.

* رجبی، محمدحسن، زندگی‌نامه سیاسی امام‌خمینی، از آغاز تا هجرت، تهران، وزارت ارشاد، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.

* روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، تهران، عروج، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۱ش.

* سولیوان، ویلیام و آنتونی پارسونز، خاطرات دو سفیر، ترجمه محمود طلوعی، تهران، علم، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.

* طاهری خرم‌آبادی، سیدحسن، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، تدوین محمدرضا احمدی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

* طاهری، رجبعلی، خاطرات رجبعلی طاهری، تهران، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.

* طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، تهران، علم، چاپ چهارم، ۱۳۷۶ش.

* عراقی، مهدی، ناگفته‌ها (خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، پاریس ـ پاییز ۱۳۵۷)، به ‌کوشش محمود مقدسی و مسعود دهشور و حمیدرضا شیرازی، تهران، رسا، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.

* علم‌الهدی، سیدمحمدجواد، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

* علی‌بابایی، غلامرضا، فرهنگ روابط بین‌الملل، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ چهارم، ۱۳۸۵ش.

* فراتی، عبدالوهاب، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (از مرجعیت امام‌خمینی تا تبعید)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* کرباسچی، غلامرضا، روزشمار روابط ایران و امریکا، تهران، بقعه، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

* کیهان، روزنامه، ۲۴/۲/۱۳۵۸ش.

* نجاتی، غلامرضا، تاریخ سیاسی بیست‌ و ‌پنج‌ساله ایران، تهران، رسا، چاپ ‌ششم، ۱۳۷۹ش.

* محتشمی‌پور، سیدعلی‌اکبر، خاطرات سیاسی، تهران، حوزه هنری ادبیات انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

* مرکز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی، ۲۶۳، سند ۶۸، ۷۲، ۹۶، ۲۳۳ و ۲۳۴.

* ملایی توانی، علیرضا، نهضت امام‌خمینی از لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی تا تبعید امام به ترکیه، چاپ‌شده در تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران (۱۳۵۷ ـ ۱۳۲۰)، به ‌کوشش مجتبی مقصودی، تهران، روزنه، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

* مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، امام‌ در آینه اسناد، سیر مبارزات امام‌خمینی به روایت اسناد شهربانی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

* مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

* مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، کوثر، مجموعه سخنرانی‌های امام‌خمینی، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۳ش.

* مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، اسناد لانه جاسوسی آمریکا، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

* مهدوی، عبدالرضا (هوشنگ)، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، ۱۳۰۰ ـ ۱۳۵۷ش، تهران، البرز، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.

* مهدوی، عبدالرضا (هوشنگ)، تاریخ روابط خارجی ایران از پایان جنگ جهانی دوم تا سقوط رژیم پهلوی (۱۳۲۴ ـ ۱۳۵۷)، تهران، چاپخانه صنوبر، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.

* هاشمی رفسنجانی، اکبر، هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، به اهتمام محسن هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

* هویدا، فریدون، سقوط شاه، ترجمه، ح. ا، مهران، تهران، اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۶۵ش.

==پیوند به بیرون==

*محمدصادق مزینانی، [https://books.khomeini.ir/books/10008/333/ کاپیتولاسیون]، دانشنامه امام‌خمینی، ج۸، ص۳۳۳-۳۴۲.