۲۱٬۱۶۰
ویرایش
ارتحال امام‌خمینی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
(ابرابزار) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۲: | خط ۲: | ||
== مقدمه == | == مقدمه == | ||
امام‌خمینی [[مرجع تقلید]] بزرگ [[شیعه]] که با [[رهبری انقلاب اسلامی]] توانست [[نظام جمهوری اسلامی ایران]] را در بهمن ۱۳۵۷ بر پا کند، ده سال پس از آن درگذشت. ایشان که همواره آماده این سفر بود، مرگ را نیستی و نابودی نمی‌دید. مرگ در نظر ایشان هجرت و زوال تعلقات و منصب‌های دنیایی شمرده | امام‌خمینی [[مرجع تقلید]] بزرگ [[شیعه]] که با [[رهبری انقلاب اسلامی]] توانست [[نظام جمهوری اسلامی ایران]] را در بهمن ۱۳۵۷ بر پا کند، ده سال پس از آن درگذشت. ایشان که همواره آماده این سفر بود، مرگ را نیستی و نابودی نمی‌دید. مرگ در نظر ایشان هجرت و زوال تعلقات و منصب‌های دنیایی شمرده شده است و مردن نه هلاک، بلکه حیات است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۲۲؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۸ و ۷/۱۸۳.</ref> ایشان با تشبیه مرگ به خواب<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۵۵.</ref> همواره مهیای رفتن بود<ref>توسلی، همیشه با امام، ۲۰۷.</ref> و خاطرنشان می‌کرد جوانان رو به پیری و پیران رو به مرگ پیش می‌روند؛ بنابراین پیش از آنکه فرصت از دست برود، باید چاره‌ای اندیشید.<ref>امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۶۷.</ref> | ||
موج [[شهادت]] سران و مسئولان کشور در آغاز انقلاب اسلامی، موجب شد امام‌خمینی بر قائم‌به‌شخص نبودنِ نهضت اسلامی ایران و هراس‌نداشتن ملت از مرگ، تأکید ویژه کند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۵۷ و ۱۸۳.</ref> ایشان با پیش‌بینی وضع پس از خود، با پذیرش استعفای قائم‌مقام رهبری<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۳۳.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|قائم‌مقام رهبری}} و دستور بازنگری در [[قانون اساسی]] و ترمیم آن<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۶۳.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|شورای بازنگری قانون اساسی}} زمینه را برای حل مشکلات رهبری پس از خود هموار کرد و هنگام اقدام برای عمل جراحی، با آمادگی برای هر اتفاقی، از جمع خانواده حلالیت طلبید و آنان را به آرامش سفارش کرد<ref>امام‌خمینی، خاطرات، ۱۶.</ref>؛ یک روز پیش از درگذشت در جمعه دوازدهم خرداد نیز از [[اکبر هاشمی رفسنجانی]]، رئیس [[مجلس شورای اسلامی]] خواست تا در خطبه‌های [[نماز جمعه]]، از مردم درخواست دعا کند.<ref>امام‌خمینی، خاطرات، ۱۸؛ هاشمی رفسنجانی، بازسازی، ۱۳۵، ۱۳۶ و ۱۴۵.</ref> نگارش هشت وصیت‌نامه در دوره‌های مختلف زندگی، به‌ویژه آخرین وصیت‌نامه که در آن بر سفر خود به جایگاه ابدی با دلی آرام و قلبی مطمئن و روحی شاد و ضمیری امیدوار تأکید کرد،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۵۰.</ref> نشان از آمادگی کامل ایشان برای این سفر داشت.<ref>رجائی‌نژاد، هوای وصال، ۱۸.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|وصیت‌نامه سیاسی‌الهی}} | موج [[شهادت]] سران و مسئولان کشور در آغاز انقلاب اسلامی، موجب شد امام‌خمینی بر قائم‌به‌شخص نبودنِ نهضت اسلامی ایران و هراس‌نداشتن ملت از مرگ، تأکید ویژه کند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۵۷ و ۱۸۳.</ref> ایشان با پیش‌بینی وضع پس از خود، با پذیرش استعفای قائم‌مقام رهبری<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۳۳.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|قائم‌مقام رهبری}} و دستور بازنگری در [[قانون اساسی]] و ترمیم آن<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۶۳.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|شورای بازنگری قانون اساسی}} زمینه را برای حل مشکلات رهبری پس از خود هموار کرد و هنگام اقدام برای عمل جراحی، با آمادگی برای هر اتفاقی، از جمع خانواده حلالیت طلبید و آنان را به آرامش سفارش کرد<ref>امام‌خمینی، خاطرات، ۱۶.</ref>؛ یک روز پیش از درگذشت در جمعه دوازدهم خرداد نیز از [[اکبر هاشمی رفسنجانی]]، رئیس [[مجلس شورای اسلامی]] خواست تا در خطبه‌های [[نماز جمعه]]، از مردم درخواست دعا کند.<ref>امام‌خمینی، خاطرات، ۱۸؛ هاشمی رفسنجانی، بازسازی، ۱۳۵، ۱۳۶ و ۱۴۵.</ref> نگارش هشت وصیت‌نامه در دوره‌های مختلف زندگی، به‌ویژه آخرین وصیت‌نامه که در آن بر سفر خود به جایگاه ابدی با دلی آرام و قلبی مطمئن و روحی شاد و ضمیری امیدوار تأکید کرد،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۵۰.</ref> نشان از آمادگی کامل ایشان برای این سفر داشت.<ref>رجائی‌نژاد، هوای وصال، ۱۸.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|وصیت‌نامه سیاسی‌الهی}} | ||
| خط ۱۸: | خط ۱۸: | ||
== اطلاع‌رسانی عمومی و بازتاب == | == اطلاع‌رسانی عمومی و بازتاب == | ||
اطلاع رسمی و عمومی دربارهٔ بیماری امام‌خمینی نخستین بار پس از عمل جراحی شنبه ۲ خرداد ۱۳۶۸ صورت گرفت و حال عمومی ایشان را رضایت‌بخش شمرد.<ref>مجله حضور، ۱/۱۰۵؛ چهل پرده اشک، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۴.</ref> این اطلاعیه نخست مردم ایران به‌ویژه دوستداران ایشان را نگران کرد؛ اما با امید به بهبودی، به مرور نگرانی و اضطراب کم می‌شد.<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۴/۳/۱۳۶۸، ۱ و ۴؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۷/۳/۱۳۳۶۸، ۱۲.</ref> اطلاعیه ساعت ۲۰: ۳۰ دقیقه سیزدهم خرداد که از سوی [[دفتر امام‌خمینی]] منتشر شد، با اشاره به وجود مشکل در سیر درمان ایشان از ساعت ۱۵ بعد از ظهر، درخواست دعای خالصانه از ملت داشت<ref>مجله حضور، ۱/۱۰۵؛ یادیار، ۴؛ چهل پرده اشک، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۴؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۴/۳/۱۳۶۸ ۱ و ۱۲.</ref>؛ به‌ویژه پخش آیه کریمه «اَمَّنْ یجیبُ الْمُضْطَرَّ اِذا دَعاهُ وَ یکشِفُ السُّوءَ»<ref>نمل، ۶۲.</ref> پس از اطلاعیه دفتر امام‌خمینی از [[رادیو و تلویزیون]]، معنایی نگران‌کننده با خود داشت.<ref>یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۴.</ref> با پخش این اطلاعیه، هزاران نفر از مردم، برای آگاهی از حال امام‌خمینی، به سوی جماران شتافتند و خیابان منتهی به جماران پر از جمعیت شد.<ref>مجله حضور، ۱/۱۰۵–۱۰۶؛ چهل پرده اشک، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۴.</ref> ملت ایران در حالی شب را به صبح رساندند که نمی‌دانستند در ساعت ۲۲: ۲۳ دقیقه سیزدهم خرداد قلب امام‌خمینی از حرکت | اطلاع رسمی و عمومی دربارهٔ بیماری امام‌خمینی نخستین بار پس از عمل جراحی شنبه ۲ خرداد ۱۳۶۸ صورت گرفت و حال عمومی ایشان را رضایت‌بخش شمرد.<ref>مجله حضور، ۱/۱۰۵؛ چهل پرده اشک، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۴.</ref> این اطلاعیه نخست مردم ایران به‌ویژه دوستداران ایشان را نگران کرد؛ اما با امید به بهبودی، به مرور نگرانی و اضطراب کم می‌شد.<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۴/۳/۱۳۶۸، ۱ و ۴؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۷/۳/۱۳۳۶۸، ۱۲.</ref> اطلاعیه ساعت ۲۰: ۳۰ دقیقه سیزدهم خرداد که از سوی [[دفتر امام‌خمینی]] منتشر شد، با اشاره به وجود مشکل در سیر درمان ایشان از ساعت ۱۵ بعد از ظهر، درخواست دعای خالصانه از ملت داشت<ref>مجله حضور، ۱/۱۰۵؛ یادیار، ۴؛ چهل پرده اشک، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۴؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۴/۳/۱۳۶۸ ۱ و ۱۲.</ref>؛ به‌ویژه پخش آیه کریمه «اَمَّنْ یجیبُ الْمُضْطَرَّ اِذا دَعاهُ وَ یکشِفُ السُّوءَ»<ref>نمل، ۶۲.</ref> پس از اطلاعیه دفتر امام‌خمینی از [[رادیو و تلویزیون]]، معنایی نگران‌کننده با خود داشت.<ref>یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۴.</ref> با پخش این اطلاعیه، هزاران نفر از مردم، برای آگاهی از حال امام‌خمینی، به سوی جماران شتافتند و خیابان منتهی به جماران پر از جمعیت شد.<ref>مجله حضور، ۱/۱۰۵–۱۰۶؛ چهل پرده اشک، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۴.</ref> ملت ایران در حالی شب را به صبح رساندند که نمی‌دانستند در ساعت ۲۲: ۲۳ دقیقه سیزدهم خرداد قلب امام‌خمینی از حرکت ایستاده است.<ref>عارفی، طبیب دلها، ۶۶۱؛ میریان، خاطرات، ۶۴.</ref> شب چهاردهم خرداد، در حالی سپری شد که خانواده امام‌خمینی و مسئولان اگرچه طاقت از دست داده بودند،<ref>الیاسی، مصاحبه، ۶/۲۱۱.</ref> اما برای حفظ مصلحت نظام، آرامش خود را حفظ کردند<ref>هاشمی رفسنجانی، بازسازی، ۱۴۷؛ توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۱۱۴.</ref> و به اسم [[دعای توسل]] گریه می‌کردند.<ref>هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت، ۴۲۳.</ref> [[محمدعلی صدوقی]]، امام‌جمعه یزد نیز کنار پیکر امام‌خمینی [[قرآن]] می‌خواند.<ref>بروجردی، خاطرات، ۱۱۷.</ref> | ||
دربارهٔ چگونگی اعلام خبر درگذشت به مردم نیز نظرهایی مبنی بر تأخیر ۲۴ ساعت یا ۷۲ ساعت برای مدیریت اوضاع و انتخاب رهبر مطرح شد که با قاطعیت از طرف سیداحمد خمینی رد شد. نظر وی اطلاع‌رسانی بی‌درنگ به مردم بود؛ ولی به دلیل ضرورت برخی هماهنگی‌ها پیش از اعلام خبر، قرار شد تا روز بعد صبر کنند.<ref>بروجردی، خاطرات، ۱۱۵؛ فراهانی، چاپ‌شده در خاطرات، ۱۷۷؛ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت، ۴۲۳.</ref> پیش از اطلاع‌رسانی از درگذشت امام‌خمینی، دستور آماده‌باش کامل در جبهه‌های جنگ داده شد.<ref>هاشمی رفسنجانی، بازسازی، ۱۴۷.</ref> | دربارهٔ چگونگی اعلام خبر درگذشت به مردم نیز نظرهایی مبنی بر تأخیر ۲۴ ساعت یا ۷۲ ساعت برای مدیریت اوضاع و انتخاب رهبر مطرح شد که با قاطعیت از طرف سیداحمد خمینی رد شد. نظر وی اطلاع‌رسانی بی‌درنگ به مردم بود؛ ولی به دلیل ضرورت برخی هماهنگی‌ها پیش از اعلام خبر، قرار شد تا روز بعد صبر کنند.<ref>بروجردی، خاطرات، ۱۱۵؛ فراهانی، چاپ‌شده در خاطرات، ۱۷۷؛ هاشمی رفسنجانی، امام‌خمینی به روایت، ۴۲۳.</ref> پیش از اطلاع‌رسانی از درگذشت امام‌خمینی، دستور آماده‌باش کامل در جبهه‌های جنگ داده شد.<ref>هاشمی رفسنجانی، بازسازی، ۱۴۷.</ref> | ||
| خط ۲۴: | خط ۲۴: | ||
غسل و کفن امام‌خمینی حوالی ساعت دو بامداد چهاردهم خرداد، در حیاط کوچک محل کار و دیدارهای رسمی ایشان و با حضور چند تن از نزدیکان [[امام‌خمینی]] انجام شد.<ref>بروجردی، خاطرات، ۱۱۷؛ میریان، خاطرات، ۶۴؛ توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۱۱۵.</ref> این وظیفه را محمدرضا توسلی و [[عیسی جعفری]] به کمک چند جوان جمارانی بر عهده گرفتند<ref>رضایی کوپایی، تشنه و دریا، ۲۱۷؛ سلیمانی، چاپ‌شده در خاطرات، ۲۱۰.</ref> و پس از آن، پیکر امام‌خمینی به سردخانه نزدیک بیمارستان منتقل شد.<ref>سلیمانی، چاپ‌شده در خاطرات، ۲۰۹ و ۲۱۱؛ میریان، خاطرات، ۶۴.</ref> مأموریت تأمین امنیتِ وداع، تشییع و خاکسپاری پیکر امام‌خمینی نیز با تصمیم [[شورای امنیت کشور]] بر عهده نیروی مخصوص ولیّ امر (ع) سپاه گذاشته شد که این وظیفه تا دو هفته ادامه داشت (عروج). | غسل و کفن امام‌خمینی حوالی ساعت دو بامداد چهاردهم خرداد، در حیاط کوچک محل کار و دیدارهای رسمی ایشان و با حضور چند تن از نزدیکان [[امام‌خمینی]] انجام شد.<ref>بروجردی، خاطرات، ۱۱۷؛ میریان، خاطرات، ۶۴؛ توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۱۱۵.</ref> این وظیفه را محمدرضا توسلی و [[عیسی جعفری]] به کمک چند جوان جمارانی بر عهده گرفتند<ref>رضایی کوپایی، تشنه و دریا، ۲۱۷؛ سلیمانی، چاپ‌شده در خاطرات، ۲۱۰.</ref> و پس از آن، پیکر امام‌خمینی به سردخانه نزدیک بیمارستان منتقل شد.<ref>سلیمانی، چاپ‌شده در خاطرات، ۲۰۹ و ۲۱۱؛ میریان، خاطرات، ۶۴.</ref> مأموریت تأمین امنیتِ وداع، تشییع و خاکسپاری پیکر امام‌خمینی نیز با تصمیم [[شورای امنیت کشور]] بر عهده نیروی مخصوص ولیّ امر (ع) سپاه گذاشته شد که این وظیفه تا دو هفته ادامه داشت (عروج). | ||
از سوی دیگر، امام‌خمینی اعتنایی به اموری مانند محل دفن نداشت<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۲۴۵.</ref> و دراین‌باره چیزی بیان | از سوی دیگر، امام‌خمینی اعتنایی به اموری مانند محل دفن نداشت<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۲۴۵.</ref> و دراین‌باره چیزی بیان نکرده است؛ اما سیداحمد خمینی فرزند ایشان، از مدت‌ها پیش بدون اطلاع ایشان و با مشورت بعضی از مسئولان، منطقه کوشک نصرت (میان راه تهران به [[قم]]) را انتخاب کرده بود<ref>انصاری، محمدعلی، مصاحبه، ۲۲.</ref> و مطالعات اولیه آغاز شده بود که بیماری امام‌خمینی پیش آمد.<ref>انصاری، محمدعلی، مصاحبه، ۲۳–۲۴.</ref> در جلسه‌ای که ساعتی پس از درگذشت امام‌خمینی تشکیل شد، پیشنهادهای متعددی مطرح شد، ازجمله [[حرم فاطمه معصومه(س)]]، منطقه [[جمکران قم]]، محلی در کنار [[بهشت زهرا(س)]]، و نیز پادگان قلعه‌مرغی در تهران.<ref>انصاری، محمدعلی، مصاحبه، ۲۴؛ بروجردی، خاطرات، ۱۱۵.</ref> سیداحمد خمینی، منطقه کوشک نصرت را مطرح کرد؛ اما حاضران به سبب دوری مسافت، مشکلات اجرایی و مسطح‌نبودن محل مخالفت کردند.<ref>انصاری، محمدعلی، مصاحبه، ۲۴–۲۵.</ref> | ||
صبح چهاردهم خرداد با موافقت سیداحمد خمینی، زمینی که در آینده قابلیت توسعه داشته باشد، در نزدیکی بهشت زهرا (س) انتخاب شد. سیدمرتضی طباطبایی-شهردار تهران-و محمدعلی انصاری مأمور شدند موقعیت، چگونگی، وضع شرعی مالکیت و خرید محلِ مورد نظر را بررسی کنند و پس از گزارش و تأیید، شبانه کار مسطح‌کردن و آماده‌سازی آغاز شد.<ref>انصاری، محمدعلی، مصاحبه، ۲۳–۲۵؛ بروجردی، خاطرات، ۱۱۵.</ref> | صبح چهاردهم خرداد با موافقت سیداحمد خمینی، زمینی که در آینده قابلیت توسعه داشته باشد، در نزدیکی بهشت زهرا(س) انتخاب شد. سیدمرتضی طباطبایی-شهردار تهران-و محمدعلی انصاری مأمور شدند موقعیت، چگونگی، وضع شرعی مالکیت و خرید محلِ مورد نظر را بررسی کنند و پس از گزارش و تأیید، شبانه کار مسطح‌کردن و آماده‌سازی آغاز شد.<ref>انصاری، محمدعلی، مصاحبه، ۲۳–۲۵؛ بروجردی، خاطرات، ۱۱۵.</ref> | ||
قطع برنامه‌های عادی و پخش حزن‌انگیز صوت قرآن بدون فاصله پس از اذان صبح چهاردهم خرداد از رادیو، مردمی را که منتظر شنیدن خبر سلامتی امام‌خمینی بودند، نگران کرد. ساعت هفت صبح، محمدرضا حیاتی، گوینده خبر [[صدا و سیما]] با صدایی بغض‌آلود، خبر درگذشت امام‌خمینی را با خواندن نخستین اطلاعیه که سیداحمد خمینی صادر کرده بود، به اطلاع ملت رساند: «اِنَّا لِلَّهِ وَ اِنَّا اِلَیهِ راجِعُونَ»،<ref>بقره، ۱۵۶.</ref> «یا اَیتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعی اِلی رَبِّک راضِیةً مَرْضِیةً فَادْخُلی فی عِبادی وَ ادْخُلی جَنَّتی»<ref>فجر، ۲۷–۳۰.</ref> روح بلند پیشوای مسلمانان و رهبر آزادگان، حضرت امام‌خمینی به ملکوت اعلی پیوست و دل مالامال از عشق به خدا و بندگان رنج‌کشیده صالحش از تپش افتاد… خدایا، تو خود می‌دانی که این مصیبت عظمی، توفان غم ارتحال [[پیامبر اسلام|پیامبر عظیم‌الشان اسلام (ص)]] را در دلها برپا | قطع برنامه‌های عادی و پخش حزن‌انگیز صوت قرآن بدون فاصله پس از اذان صبح چهاردهم خرداد از رادیو، مردمی را که منتظر شنیدن خبر سلامتی امام‌خمینی بودند، نگران کرد. ساعت هفت صبح، محمدرضا حیاتی، گوینده خبر [[صدا و سیما]] با صدایی بغض‌آلود، خبر درگذشت امام‌خمینی را با خواندن نخستین اطلاعیه که سیداحمد خمینی صادر کرده بود، به اطلاع ملت رساند: «اِنَّا لِلَّهِ وَ اِنَّا اِلَیهِ راجِعُونَ»،<ref>بقره، ۱۵۶.</ref> «یا اَیتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعی اِلی رَبِّک راضِیةً مَرْضِیةً فَادْخُلی فی عِبادی وَ ادْخُلی جَنَّتی»<ref>فجر، ۲۷–۳۰.</ref> روح بلند پیشوای مسلمانان و رهبر آزادگان، حضرت امام‌خمینی به ملکوت اعلی پیوست و دل مالامال از عشق به خدا و بندگان رنج‌کشیده صالحش از تپش افتاد… خدایا، تو خود می‌دانی که این مصیبت عظمی، توفان غم ارتحال [[پیامبر اسلام|پیامبر عظیم‌الشان اسلام (ص)]] را در دلها برپا کرده است و مصیبتی این‌چنین با عظمت را تنها لطف تو می‌تواند تسلی‌بخش باشد…».<ref>پیام انقلاب، مجله، ۵.</ref> این اطلاعیه با عرض تسلیت این مصیبت بزرگ به پیشگاه ولیّ‌الله الاعظم (ع) و همه مسلمانان جهان به‌ویژه ملت ایران، تأکید کرد راه و اندیشه امام‌خمینی در چهره مظلوم [[جمهوری اسلامی]] ادامه خواهد یافت و امت بیدارِ دست‌پرورده امام‌خمینی، [[ارتش]] و [[سپاه پاسداران انقلاب اسلامی]]، ضامن تداوم رهبری امام‌خمینی و امتداد خط روشن ایشان تا ظهور [[امام زمان|بقیةالله الاعظم (ع)]] خواهند بود.<ref>امام‌خمینی، مجموعه آثار، ۱/۲۶۵–۲۶۷.</ref> پس از این پیام، اطلاعیه مشترک مسئولان نظام نیز در تسلیت درگذشت امام‌خمینی قرائت شد<ref>دفتر عقیدتی، روزها و رویدادها، ۱/۴۱۴–۴۱۵.</ref>؛ همچنین دولت در اطلاعیه‌ای تا پایان هفته را تعطیل رسمی و چهل روز عزای عمومی اعلام کرد.<ref>پیام انقلاب، مجله، ۲۶.</ref> | ||
اگرچه از طریق رادیو از مردم خواسته شد که به سمت [[جماران]] یا دیگر مراکز حرکت نکنند، اما در برخی مناطق تهران، مردم و دسته‌های عزادار به صورت خودجوش به راه افتادند. گروهی راه جماران در پیش گرفتند و گروهی در برابر ساختمان مجلس که نمایندگان در [[مجلس خبرگان رهبری]] و [[مجلس شورای اسلامی]]، اعضای شورای عالی قضایی، [[هیئت دولت]] و [[شورای نگهبان]] در آن جمع بودند، تجمع کردند.<ref>یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۴–۵.</ref> | اگرچه از طریق رادیو از مردم خواسته شد که به سمت [[جماران]] یا دیگر مراکز حرکت نکنند، اما در برخی مناطق تهران، مردم و دسته‌های عزادار به صورت خودجوش به راه افتادند. گروهی راه جماران در پیش گرفتند و گروهی در برابر ساختمان مجلس که نمایندگان در [[مجلس خبرگان رهبری]] و [[مجلس شورای اسلامی]]، اعضای شورای عالی قضایی، [[هیئت دولت]] و [[شورای نگهبان]] در آن جمع بودند، تجمع کردند.<ref>یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۴–۵.</ref> | ||
| خط ۴۰: | خط ۴۰: | ||
مصلای بزرگ امام‌خمینی در تهران از نخستین ساعت‌های بامداد پانزدهم خرداد تا صبح روز بعد، در حالی‌که پیکر امام‌خمینی در سردخانه کوچک شیشه‌ای بر فراز بلندی قرار داشت، شاهد وداع میلیون‌ها نفر از زن و مرد ایرانی از سراسر کشور با ایشان بود.<ref>یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۵؛ کهن‌نسب، آنجا که بوی یار می‌دهد، ۳۸۴؛ دفتر عقیدتی، روزها و رویدادها، ۱/۴۱۵.</ref> ساعت ۱۰ دوشنبه پانزدهم خرداد تراکم جمعیت به نهایت خود رسید؛ به گونه‌ای که مصلی و خیابان‌های اطراف آن از جمعیت موج می‌زد. تنها دستانی دیده می‌شد که مانند موج برخاسته و بر سر فرود می‌آمد. بارها از مردم درخواست شد تا از درهای شمالی مصلی خارج شوند؛ زیرا جان کسانی که در نزدیکی پیکر بودند در خطر قرار می‌گرفت. شب وداع و روز تشییع و تدفین، خبرها حکایت از کشته و مجروح‌شدن چندین تن از سوگواران امام‌خمینی داشت.<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷ و ۱۸/۳/۱۳۶۸؛ یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۵.</ref> | مصلای بزرگ امام‌خمینی در تهران از نخستین ساعت‌های بامداد پانزدهم خرداد تا صبح روز بعد، در حالی‌که پیکر امام‌خمینی در سردخانه کوچک شیشه‌ای بر فراز بلندی قرار داشت، شاهد وداع میلیون‌ها نفر از زن و مرد ایرانی از سراسر کشور با ایشان بود.<ref>یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۵؛ کهن‌نسب، آنجا که بوی یار می‌دهد، ۳۸۴؛ دفتر عقیدتی، روزها و رویدادها، ۱/۴۱۵.</ref> ساعت ۱۰ دوشنبه پانزدهم خرداد تراکم جمعیت به نهایت خود رسید؛ به گونه‌ای که مصلی و خیابان‌های اطراف آن از جمعیت موج می‌زد. تنها دستانی دیده می‌شد که مانند موج برخاسته و بر سر فرود می‌آمد. بارها از مردم درخواست شد تا از درهای شمالی مصلی خارج شوند؛ زیرا جان کسانی که در نزدیکی پیکر بودند در خطر قرار می‌گرفت. شب وداع و روز تشییع و تدفین، خبرها حکایت از کشته و مجروح‌شدن چندین تن از سوگواران امام‌خمینی داشت.<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷ و ۱۸/۳/۱۳۶۸؛ یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۵.</ref> | ||
وداع با پیکر امام‌خمینی تا صبح سه‌شنبه شانزدهم خرداد ادامه داشت. ساعت ۷: ۳۵ صبح، جمعیت بسیار انبوه مردم به امامت مرجع تقلید وقت، [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]]، بر پیکر امام‌خمینی نماز گزاردند.<ref>کهن‌نسب، آنجا که بوی یار می‌دهد، ۳۸۵.</ref> قرار بود پس از نماز، مراسم سلام نظامی بر پیکر امام‌خمینی انجام شود که به دلیل ازدحام شدید جمعیت منتفی شد<ref>اطلاعات هفتگی، ۲۴۳۸/۴.</ref> و پیکر ایشان با خودرویی ویژه به سمت بهشت زهرا (س) حرکت داده شد.<ref>یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۶.</ref> | وداع با پیکر امام‌خمینی تا صبح سه‌شنبه شانزدهم خرداد ادامه داشت. ساعت ۷: ۳۵ صبح، جمعیت بسیار انبوه مردم به امامت مرجع تقلید وقت، [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]]، بر پیکر امام‌خمینی نماز گزاردند.<ref>کهن‌نسب، آنجا که بوی یار می‌دهد، ۳۸۵.</ref> قرار بود پس از نماز، مراسم سلام نظامی بر پیکر امام‌خمینی انجام شود که به دلیل ازدحام شدید جمعیت منتفی شد<ref>اطلاعات هفتگی، ۲۴۳۸/۴.</ref> و پیکر ایشان با خودرویی ویژه به سمت بهشت زهرا(س) حرکت داده شد.<ref>یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۶.</ref> | ||
== تشییع و خاکسپاری == | == تشییع و خاکسپاری == | ||
کارشناسان با بررسی تصاویر هوایی، مشایعت‌کنندگان را چندگونه و تا ده میلیون تن برآورد کردند که مسیر چند ده کیلومتری مصلای تهران تا بهشت زهرا (س) را با پای پیاده برای همراهی با پیکر امام‌خمینی طی کردند.<ref>انصاری، حمید، حدیث بیداری، ۲۰۹؛ حائری، روزشمار شمسی، ۹۰؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷/۳/۱۳۶۸، ۱.</ref> حضور گسترده مردم به حدی بود که مراسم تدفین چند مرتبه عقب افتاد.<ref>حائری، روزشمار شمسی، ۹۰.</ref> تابلوهای پارچه‌ای با نام شهرهای مختلف نشان از حضور مردم این شهرها در مراسم داشت. بیش از هفتاد تن از خبرنگاران خارجی نیز وارد تهران شدند.<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷–۲۵/۳/۱۳۶۸؛ یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۶ و ۶۱.</ref> در مسیر تشییع در حوالی بهشت زهرا (س)، به دلیل متوقف‌شدن خودرو در میان جمعیت، تابوت حامل امام‌خمینی به یک بالگرد منتقل شد. بالگرد در ساعت ۱۰: ۳۰ در محل دفن به زمین نشست.<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷/۳/۱۳۶۸؛ یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۶.</ref> | کارشناسان با بررسی تصاویر هوایی، مشایعت‌کنندگان را چندگونه و تا ده میلیون تن برآورد کردند که مسیر چند ده کیلومتری مصلای تهران تا بهشت زهرا(س) را با پای پیاده برای همراهی با پیکر امام‌خمینی طی کردند.<ref>انصاری، حمید، حدیث بیداری، ۲۰۹؛ حائری، روزشمار شمسی، ۹۰؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷/۳/۱۳۶۸، ۱.</ref> حضور گسترده مردم به حدی بود که مراسم تدفین چند مرتبه عقب افتاد.<ref>حائری، روزشمار شمسی، ۹۰.</ref> تابلوهای پارچه‌ای با نام شهرهای مختلف نشان از حضور مردم این شهرها در مراسم داشت. بیش از هفتاد تن از خبرنگاران خارجی نیز وارد تهران شدند.<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷–۲۵/۳/۱۳۶۸؛ یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۶ و ۶۱.</ref> در مسیر تشییع در حوالی بهشت زهرا(س)، به دلیل متوقف‌شدن خودرو در میان جمعیت، تابوت حامل امام‌خمینی به یک بالگرد منتقل شد. بالگرد در ساعت ۱۰: ۳۰ در محل دفن به زمین نشست.<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷/۳/۱۳۶۸؛ یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۶.</ref> | ||
پیکر امام‌خمینی در تابوتی باز در حالی که تنها یک پارچه سفید بر روی آن کشیده شده بود، قرار داشت و به محض بیرون‌آمدن تابوت از بالگرد، محوطه مرقد آکنده از جمعیتی شد که از روی کانتینرهایی که برای حفاظت دور صحن چیده بودند به پایین پریدند. مأموران نیروی انتظامی نیز از شدت تأثر، کنترل و نظارت خود را از دست داده بودند.<ref>ناطق نوری، خاطرات، ۲/۱۱۶–۱۱۷.</ref> در یک لحظه تابوت بر دستان مردم قرار گرفت و به هر سو کشیده می‌شد.<ref>یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۶.</ref> [[علی‌اکبر ناطق نوری]] با کمک تعدادی از سپاهیان حاضر در محوطه، با حرکت آمبولانس در میان جمعیت و گرفتن تابوت از مردم، آن را روی سقف آمبولانس قرار داد؛ ولی به محض نزدیک‌شدن به محل مرقد بار دیگر [[تابوت]] به میان مردم کشیده شد. در این هنگام تکه‌هایی از کفن امام‌خمینی پاره شد.<ref>ناطق نوری، خاطرات، ۲/۱۱۶.</ref> وقتی برای بار دوم ناطق نوری موفق شد تابوت را از مردم بگیرد، با عبای خود روی تابوت را پوشاند و تا رسیدن بالگرد برای حفظ تابوت، خود را سپر قرار داد و سپس پیکر به‌سختی از دست‌های مردم به بالگرد انتقال یافت.<ref>ناطق نوری، خاطرات، ۲/۱۱۶–۱۱۷.</ref> | پیکر امام‌خمینی در تابوتی باز در حالی که تنها یک پارچه سفید بر روی آن کشیده شده بود، قرار داشت و به محض بیرون‌آمدن تابوت از بالگرد، محوطه مرقد آکنده از جمعیتی شد که از روی کانتینرهایی که برای حفاظت دور صحن چیده بودند به پایین پریدند. مأموران نیروی انتظامی نیز از شدت تأثر، کنترل و نظارت خود را از دست داده بودند.<ref>ناطق نوری، خاطرات، ۲/۱۱۶–۱۱۷.</ref> در یک لحظه تابوت بر دستان مردم قرار گرفت و به هر سو کشیده می‌شد.<ref>یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۶.</ref> [[علی‌اکبر ناطق نوری]] با کمک تعدادی از سپاهیان حاضر در محوطه، با حرکت آمبولانس در میان جمعیت و گرفتن تابوت از مردم، آن را روی سقف آمبولانس قرار داد؛ ولی به محض نزدیک‌شدن به محل مرقد بار دیگر [[تابوت]] به میان مردم کشیده شد. در این هنگام تکه‌هایی از کفن امام‌خمینی پاره شد.<ref>ناطق نوری، خاطرات، ۲/۱۱۶.</ref> وقتی برای بار دوم ناطق نوری موفق شد تابوت را از مردم بگیرد، با عبای خود روی تابوت را پوشاند و تا رسیدن بالگرد برای حفظ تابوت، خود را سپر قرار داد و سپس پیکر به‌سختی از دست‌های مردم به بالگرد انتقال یافت.<ref>ناطق نوری، خاطرات، ۲/۱۱۶–۱۱۷.</ref> | ||
بالگرد نخست از بهشت زهرا (س) به دانشکده افسری روبه‌روی مجلس شورای اسلامی و از آنجا با هماهنگی [[سیداحمد خمینی]] و [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] به اردوگاه منظریه (واقع در شمال جماران) رفت تا پیکر امام‌خمینی بار دیگر به [[جماران]] منتقل شود.<ref>ناطق نوری، پابه‌پای آفتاب، ۶/۸۰.</ref> پس از انتقال پیکر به سردخانه بیمارستان، بار دیگر با برد یمانی-که متعلق به [[سیدعلی خامنه‌ای]] بود-کفن انجام شد<ref>توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۱۱۵؛ ناطق نوری، پابه‌پای آفتاب، ۶/۸۰–۸۱.</ref> و ساعت ۴ بعد از ظهر همان روز، پیکر در یک تابوت دردار فلزی، به بهشت زهرا (س) بازگردانده شد.<ref>ناطق نوری، پابه‌پای آفتاب، ۶/۸۱؛ ناطق نوری، خاطرات، ۲/۱۱۸.</ref> | بالگرد نخست از بهشت زهرا(س) به دانشکده افسری روبه‌روی مجلس شورای اسلامی و از آنجا با هماهنگی [[سیداحمد خمینی]] و [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] به اردوگاه منظریه (واقع در شمال جماران) رفت تا پیکر امام‌خمینی بار دیگر به [[جماران]] منتقل شود.<ref>ناطق نوری، پابه‌پای آفتاب، ۶/۸۰.</ref> پس از انتقال پیکر به سردخانه بیمارستان، بار دیگر با برد یمانی-که متعلق به [[سیدعلی خامنه‌ای]] بود-کفن انجام شد<ref>توسلی، پابه‌پای آفتاب، ۲/۱۱۵؛ ناطق نوری، پابه‌پای آفتاب، ۶/۸۰–۸۱.</ref> و ساعت ۴ بعد از ظهر همان روز، پیکر در یک تابوت دردار فلزی، به بهشت زهرا(س) بازگردانده شد.<ref>ناطق نوری، پابه‌پای آفتاب، ۶/۸۱؛ ناطق نوری، خاطرات، ۲/۱۱۸.</ref> | ||
در بهشت زهرا (س) با وجود گرمای شدید و تراکم جمعیت، و به‌رغم اعلام عقب‌افتادن مراسم تدفین، مردم عزادار همچنان منتظر رسیدن پیکر امام‌خمینی بودند.<ref>یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۶.</ref> نخست به کمک چند فروند بالگرد، سیداحمد خمینی، هاشمی رفسنجانی و تعدادی دیگر از مسئولان به محوطه [[مرقد امام خمینی|مرقد]] وارد شدند. پس از آرامش نسبی، بالگرد حامل پیکر در محوطه به زمین نشست و هم‌زمان گروه سرود مشغول نواختن [[سرود جمهوری اسلامی]] شد.<ref>اطلاعات هفتگی، ۲۴۳۸/۷.</ref> محوطه عمدتاً با نیروهای پاسدار و انتظامی پر شد و هم آنان تابوت امام‌خمینی را بر دست گرفته و به کنار قبری که همان روز حفر شده بود آوردند.<ref>یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۶.</ref> ناطق نوری به کمک [[رضا گنجی‌زاده]] (از محافظان [[بیت امام‌خمینی]]) و [[رضا اربابی]] (از روحانیان با سابقه) جنازه را داخل قبر گذاشت و اربابی تلقین خواند و آخرین کسی که ایشان را بوسید، اربابی بود.<ref>ناطق نوری، پابه‌پای آفتاب، ۶/۸۱.</ref> ناطق نوری با کمک گنجی‌زاده با زحمت زیاد [[سنگ لحد]] را گذاشتند و پس از آن برای حفاظت از مرقد در هجوم جمعیت، یک کانتینر روی قبر قرار گرفت. این مراسم به‌طور مستقیم از تلویزیون پخش می‌شد.<ref>ناطق نوری، پابه‌پای آفتاب، ۶/۸۱.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|مرقد امام‌خمینی}} | در بهشت زهرا(س) با وجود گرمای شدید و تراکم جمعیت، و به‌رغم اعلام عقب‌افتادن مراسم تدفین، مردم عزادار همچنان منتظر رسیدن پیکر امام‌خمینی بودند.<ref>یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۶.</ref> نخست به کمک چند فروند بالگرد، سیداحمد خمینی، هاشمی رفسنجانی و تعدادی دیگر از مسئولان به محوطه [[مرقد امام خمینی|مرقد]] وارد شدند. پس از آرامش نسبی، بالگرد حامل پیکر در محوطه به زمین نشست و هم‌زمان گروه سرود مشغول نواختن [[سرود جمهوری اسلامی]] شد.<ref>اطلاعات هفتگی، ۲۴۳۸/۷.</ref> محوطه عمدتاً با نیروهای پاسدار و انتظامی پر شد و هم آنان تابوت امام‌خمینی را بر دست گرفته و به کنار قبری که همان روز حفر شده بود آوردند.<ref>یاد یار، ضمیمه روزنامه جمهوری اسلامی، ۶.</ref> ناطق نوری به کمک [[رضا گنجی‌زاده]] (از محافظان [[بیت امام‌خمینی]]) و [[رضا اربابی]] (از روحانیان با سابقه) جنازه را داخل قبر گذاشت و اربابی تلقین خواند و آخرین کسی که ایشان را بوسید، اربابی بود.<ref>ناطق نوری، پابه‌پای آفتاب، ۶/۸۱.</ref> ناطق نوری با کمک گنجی‌زاده با زحمت زیاد [[سنگ لحد]] را گذاشتند و پس از آن برای حفاظت از مرقد در هجوم جمعیت، یک کانتینر روی قبر قرار گرفت. این مراسم به‌طور مستقیم از تلویزیون پخش می‌شد.<ref>ناطق نوری، پابه‌پای آفتاب، ۶/۸۱.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|مرقد امام‌خمینی}} | ||
== واکنش‌های خارجی == | == واکنش‌های خارجی == | ||
| خط ۶۳: | خط ۶۳: | ||
== سوگواری ملت == | == سوگواری ملت == | ||
از نخستین ساعت‌های اعلام خبر درگذشت امام‌خمینی، سیل جمعیت از نقاط مختلف تهران، به سروسینه‌زنان به سمت جماران حرکت کردند. صدها هزار نفر از سراسر کشور برای وداع با امام‌خمینی در مصلی و شرکت در مراسم تشییع به تهران آمدند.<ref>پیام انقلاب، مجله، ۲۶.</ref> خبرنگاران خارجی که حیرت‌زده از مراسم فیلم و عکس می‌گرفتند، اذعان می‌کردند این مراسم بدون هیچ برنامه‌ریزی قبلی و کاملاً خودجوش | از نخستین ساعت‌های اعلام خبر درگذشت امام‌خمینی، سیل جمعیت از نقاط مختلف تهران، به سروسینه‌زنان به سمت جماران حرکت کردند. صدها هزار نفر از سراسر کشور برای وداع با امام‌خمینی در مصلی و شرکت در مراسم تشییع به تهران آمدند.<ref>پیام انقلاب، مجله، ۲۶.</ref> خبرنگاران خارجی که حیرت‌زده از مراسم فیلم و عکس می‌گرفتند، اذعان می‌کردند این مراسم بدون هیچ برنامه‌ریزی قبلی و کاملاً خودجوش بوده است.<ref>پیام انقلاب، مجله، ۲۵.</ref> | ||
مراسم سوگواری از چهاردهم خرداد تا چهلم، در [[تهران]] و سراسر کشور ادامه داشت.<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۸–۲۴/۳/۱۳۶۸، ۴ و ۷؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۳۰/۳/۱۳۶۸، ۲؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۴/۴/۱۳۶۸، ۲؛ ← بیشتر روزنامه‌های این دوره.</ref> مراجع تقلید [[محمدعلی اراکی]]، [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]]، [[سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی]] و [[حسینعلی منتظری]] با انتشار پیام، درگذشت امام‌خمینی را تسلیت گفتند و مردم را به صبر و آرامش و پاسداشت مقام ایشان دعوت کردند.<ref>مشکوة، مجله، ۳۶–۳۸.</ref> شهرهای مختلف ایران غرق در ماتم بود. اندوه عمومی تاریخ برگزاری امتحانات مدارس و دانشگاه‌ها و نیز کنکور سراسری را یک هفته به تعویق انداخت.<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۰/۳/۱۳۶۸، ۲ و ۴.</ref> هفدهم خرداد ۱۳۶۸، به دعوت رهبری نظام، [[سیدعلی خامنه‌ای]] و با حضور انبوه مردم عزادار، مجلس بزرگداشت امام‌خمینی در [[دانشگاه تهران]] برگزار شد<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۸/۳/۱۳۶۸، ۸.</ref>؛ نیز برای بزرگداشت ایشان، با حضور [[مراجع تقلید]] و علمای برجسته گلپایگانی، مرعشی نجفی و [[محمد فاضل لنکرانی]]، اعضای [[جامعه مدرسین حوزه علمیه قم]] و طلاب [[علوم دینی]] مجالس یادبودی در [[قم]] برپا شد<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۱/۳/۱۳۶۸، ۲.</ref>؛ همچنین شخصیت‌ها و نهادهای مختلف مانند سران سه قوه، [[جامعه روحانیت مبارز]]، [[شورای مدیریت حوزه علمیه قم]] و [[دفتر تبلیغات اسلامی]]، مجالس یادبود برگزار کردند.<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۸/۳/۱۳۶۸، ۷ و ۱۹/۳/۱۳۶۸، ۱.</ref> | مراسم سوگواری از چهاردهم خرداد تا چهلم، در [[تهران]] و سراسر کشور ادامه داشت.<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۸–۲۴/۳/۱۳۶۸، ۴ و ۷؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۳۰/۳/۱۳۶۸، ۲؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۴/۴/۱۳۶۸، ۲؛ ← بیشتر روزنامه‌های این دوره.</ref> مراجع تقلید [[محمدعلی اراکی]]، [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]]، [[سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی]] و [[حسینعلی منتظری]] با انتشار پیام، درگذشت امام‌خمینی را تسلیت گفتند و مردم را به صبر و آرامش و پاسداشت مقام ایشان دعوت کردند.<ref>مشکوة، مجله، ۳۶–۳۸.</ref> شهرهای مختلف ایران غرق در ماتم بود. اندوه عمومی تاریخ برگزاری امتحانات مدارس و دانشگاه‌ها و نیز کنکور سراسری را یک هفته به تعویق انداخت.<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۰/۳/۱۳۶۸، ۲ و ۴.</ref> هفدهم خرداد ۱۳۶۸، به دعوت رهبری نظام، [[سیدعلی خامنه‌ای]] و با حضور انبوه مردم عزادار، مجلس بزرگداشت امام‌خمینی در [[دانشگاه تهران]] برگزار شد<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۸/۳/۱۳۶۸، ۸.</ref>؛ نیز برای بزرگداشت ایشان، با حضور [[مراجع تقلید]] و علمای برجسته گلپایگانی، مرعشی نجفی و [[محمد فاضل لنکرانی]]، اعضای [[جامعه مدرسین حوزه علمیه قم]] و طلاب [[علوم دینی]] مجالس یادبودی در [[قم]] برپا شد<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۱/۳/۱۳۶۸، ۲.</ref>؛ همچنین شخصیت‌ها و نهادهای مختلف مانند سران سه قوه، [[جامعه روحانیت مبارز]]، [[شورای مدیریت حوزه علمیه قم]] و [[دفتر تبلیغات اسلامی]]، مجالس یادبود برگزار کردند.<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۸/۳/۱۳۶۸، ۷ و ۱۹/۳/۱۳۶۸، ۱.</ref> | ||
| خط ۱۲۹: | خط ۱۲۹: | ||
== پیوند به بیرون == | == پیوند به بیرون == | ||
سیدحسین موسوی خوئینی-پروین‌سادات قوامی، مقاله «[https://books.khomeini.ir/books/10001/601/ ارتحال امام‌خمینی]»، دانشنامه امام‌خمینی | * سیدحسین موسوی خوئینی-پروین‌سادات قوامی، مقاله «[https://books.khomeini.ir/books/10001/601/ ارتحال امام‌خمینی]»، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۱، ص۶۰۱–۶۱۵. | ||
[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]] | [[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]] | ||
[[رده:مقاله‌های جلد اول دانشنامه]] | [[رده:مقاله‌های جلد اول دانشنامه]] | ||