ظهور و بطون: تفاوت میان نسخه‌ها

'''ظهور و بطون'''، تجلیات فعلی و غیبی حق‌تعالی در دانش [[عرفان]].

ظهور از ریشه «ظهر» به معنای آشکار و پیداست<ref>فیومی، المصباح المنیر، ۳۸۷؛ طریحی، مجمع البحرین، ۳/۳۸۹.</ref> و بطون از ریشه «بطن» در مقابل ظهور به معنای پنهان است.<ref>فیومی، المصباح المنیر، ۵۲؛ طریحی، مجمع البحرین، ۶/۲۱۴.</ref> در اصطلاح [[علم عرفان]] ظهور در دو مورد به کار می‌رود: اول ظهور علمی که تجلی فیض اقدس در بطون علم حق‌تعالی است که در آن [[اسم اعظم]]، [[اسما و صفات]] حق و لوازم آنها (اعیان ثابته) ظهور علمی می‌یابند و دوم ظهور عینی که به واسطه تجلی فیض مقدس است و بر اساس آن لوازم اعیان ثابته، یعنی اعیان خارجی، ظهور و تحقق خارجی پیدا می‌کنند.<ref>←قونوی، النصوص، ۴۶–۴۵؛ کاشانی، عزالدین، کشف الوجوه، ۳۶۱؛ لاهیجی، مفاتیح الأعجاز، ۲۶–۳۰؛ قمشه‌ای، مجموعه آثار، ۱۸۲.</ref>

برخی ظهور را در ماسوای حق‌تعالی، به معنای عالم شهادت و در حق‌تعالی، به معنای تجلیات فعلی دانسته‌اند؛ چنان‌که بطون در ماسوای حق‌تعالی به معنای غیب و در حق‌تعالی، به معنای وجود حق، بدون لحاظ خلق است.<ref>کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام، ۱۴۲.</ref> [[امام‌خمینی]] در تعبیر دیگری ظهور حق‌تعالی را تجلی حق‌تعالی و جلوه [[نور]] او می‌داند<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۶۶؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۱۰۶.</ref> و این تجلی گاهی در مرتبه اسما و اعیان ثابته و گاهی در مرتبه اعیان خارجی است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۹۳؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۱۱۱؛ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۳۰.</ref> ایشان بطون در حق را به معنای غیب می‌داند که از اوصاف قدسیه او در مرتبه واحدیت است؛ اما بطون و غیبی که در مقام غیب‌الغیوب و حقیقت غیبی است، مقابل ظهوری نیست که در مقام واحدیت و حضرت جمع است<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۱۴.</ref> {{ببینید|احدیت و واحدیت}}.

مسئله ظهور و بطون در آموزه‌های دینی سابقه دیرینه‌ای دارد. در کتاب مقدس بر ظهور و تجلی خداوند بر انبیا<ref>کتاب مقدس، پیدایش، ب۱۲، ۷.</ref> و [[غیب]] و [[ملکوت]] او<ref>کتاب مقدس، کتاب دوم تیموتاؤس، ب۴، ۱.</ref> اشاره شده است. [[قرآن کریم]] از ظاهر و باطن حق‌تعالی سخن گفته و عالم را ظهور نور حق شمرده است.<ref>حدید، ۳؛ لقمان، ۲۰.</ref> در روایات نیز دربارهٔ ظهور و بطون وجود حق‌تعالی بحث شده<ref>نهج البلاغه، خ ۱۰۷، ۱۴۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ۴/۲۶۴.</ref> و برای قرآن بطونی هفت‌گانه یا هفتادگانه ذکر شده است<ref>احسائی، عوالی اللئالی العزیزیة، ۴/۱۰۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱/۷.</ref> {{ببینید|قرآن|تأویل}}. ظاهر و باطن دربارهٔ حق‌تعالی و ماسوای او به کار می‌رود و در حق‌تعالی از [[اسمای الهی]] است. اندیشمندان اسلامی در شرح اسمای حسنای حق، به آن پرداخته و در دو جنبه وجودی (هستی‌شناسانه) و معرفتی ([[شناخت‌شناسی]]) از آن بحث کرده‌اند. در غیر حق‌تعالی نیز اهل معرفت برای شریعت و [[دین]] دو جنبه ظاهر و باطن معرفی کرده‌اند. طبق این دیدگاه در ورای ظاهر الفاظ شریعت، حقایقی نهفته است که افراد پس از سیر از ظاهر، به باطن می‌رسند. آنچه عرفا با عنوان شریعت، طریقت و حقیقت مطرح می‌کنند، بر همین مبناست<ref>آملی، انوار الحقیقه، ۱۶–۲۶؛ آملی، تفسیر المحیط، ۱/۲۲۷.</ref> {{ببینید|شریعت، طریقت و حقیقت}}.

باطن از جنبه وجود و [[هستی‌شناختی]]، وجهه غیبی هستی است و در مقابل، ظهورْ همان چهره آشکار آن است.<ref>کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام، ۱۴۲ و ۳۸۲.</ref> از این ظهور و بطون در [[عرفان]] در موضوعات مختلفی بحث شده است، موضوعاتی چون ظهور و بطون حق‌تعالی و ظهور و بطون عالم،<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۱۲۷.</ref> ظهور و بطون انسان و لطایف سبعه<ref>قونوی، النصوص، ۱۰۲؛ کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام، ۱۴۳.</ref> که عبارت‌اند از مرتبه [[طبع]]، [[نفس]]، [[قلب]]، [[روح]]، سر، خفی و اخفی،<ref>جندی، شرح فصوص الحکم، ۸۹؛ سبزواری، شرح الاسماء الحسنی، ۵۰۴.</ref> ظهور و بطون تجلیات<ref>جندی، شرح فصوص الحکم، ۲۴۶.</ref> و ظهور و بطون قرآن.<ref>آملی، تفسیر المحیط، ۱/۳۰۲–۳۰۶؛ فناری، مصباح الانس، ۱۷–۲۰.</ref>

نخستین مباحث دربارهٔ ظهور و بطون را می‌توان در آثار [[صوفیه]] یافت.<ref>←سراج، اللمع فی التصوف، ۸۱.</ref> بعدها توجه به باطن در [[جهان اسلام]] سبب شد فرقه‌ای به نام [[باطنیه]] ایجاد شود که قائل بودند هر ظاهری باطنی دارد و تأکید می‌کردند هدف از [[دین]] و شریعت، ظاهر آن نیست، بلکه باطن آن است.<ref>ناصرخسرو، وجه دین، ۶۱–۶۷؛ شهرستانی، الملل و النحل، ۱/۲۲۸؛ جرجانی، شرح المواقف، ۸/۳۸۸–۳۸۹.</ref> گروهی نیز با تکیه بر [[عقل]] می‌کوشیدند به حقایق باطن برسند.<ref>غزالی، فضایح الباطنیه، ۳۸–۴۳ و ۵۹–۶۸.</ref>

عارفان حقیقت ظهور در حق‌تعالی را [[تجلی ذات]] در مظاهر [[اسما و صفات]] و اعیان ثابته و مظاهر خارجی می‌دانند؛ از همین‌رو از همه موجودات به مظاهر حق‌تعالی تعبیر می‌کنند<ref>کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام، ۳۸۲؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، ۴۸؛ آملی، المقدمات، ۴۴۲–۴۴۳.</ref> و بطون را مرتبه غیبی حق‌تعالی می‌دانند که ظهوری ندارد.<ref>کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام، ۱۴۲.</ref>

# ظهور ذات برای ذات در مرتبه [[احدیت]] که از آن به تجلی اول نیز یاد می‌شود<ref>فناری، مصباح الانس، ۵۲؛ ابن‌ترکه، تمهید القواعد، ۱۳۰–۱۳۱؛ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۸۹؛ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۳۴.</ref>؛

# ظهور [[اسما و صفات]] و لوازم آن، یعنی اعیان ثابته در مرتبه [[واحدیت]] که از آن به تجلی ثانی تعبیر می‌شود. این دو مرحله از تجلی در صقع ربوبی واقع است و پس از این، تجلیات در خارج از صقع ربوبی واقع می‌شود {{ببینید|تجلی}}؛

# ظهور [[صور مثالی]] و [[عالم برزخ]] میان مجردات و جسمانیات؛

[[امام‌خمینی]] نیز برای ظهور حق‌تعالی مراتبی ذکر می‌کند و معتقد است تجلی اول، نخستین مرتبه ظهور حق است که از آن به مرتبه احدیت تعبیر می‌شود و به واسطه تجلی به فیض اقدس تحقق می‌یابد و مرتبه واحدیت، ظهور آن تجلی است. در مرحله واحدیت، [[اسمای الهی]] از یکدیگر متمایز می‌گردند.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۴۳.</ref> نخستین ظهور [[کثرت]] در عالم اسما و مرتبه واحدیت، [[اسم اعظم]] «الله» است که به واسطه آن باقی اسما ظهور می‌یابند، بلکه این اسم اعظم، خود ظاهر در مراتب ظهور است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقه فوائد، ۴۸.</ref> در مرتبه بعد، ظهور به فیض مقدس است که ظهور ذات به حسب مقام [[الوهیت]] است و به واسطه آن، اعیان [[ممکنات]] ظهور خارجی می‌یابند. در حقیقت، فیض مقدس مقام جمیع اسما و اعیان و باطن الوهیت و اسم «الله» است و الوهیت و اسم «الله» نیز باطن مظاهر خارجی و کونی به‌شمار می‌روند.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۴۳ و ۲۹۳.</ref>

[[اهل معرفت]] برای عالم و انسان نیز مراتبی ذکر کرده‌اند که برخی در مرحله باطن و برخی در مرحله ظاهر قرار دارند. عرفا در بیان عوالم هستی آن را به پنج حضرت تقسیم کرده‌اند که عبارت‌اند از: غیب مطلق (حضرت علمیه)، غیب مضاف (عالم ارواح، عقول و نفوس مجرده)، شهادت مطلق (عالم طبیعت)، شهادت مضاف ([[عالم مثال]]) و کون جامع که [[انسان کامل]] است.<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۹۰؛ آملی، جامع الاسرار، ۵۵۹–۵۶۱.</ref>

عارفان همین مراتب ظهور و بطون عالم اکبر را در عالم صغیر یا وجود انسان نیز جاری می‌دانند و این مراتب در انسان به مثابه نظام عالم، دارای مراتبی است که هر کدام جلوه‌ای از مراتب وجود مطلق است<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۱۳۷ و ۴۹۱؛ جامی، نقد النصوص، ۶۳ و ۹۰–۹۲.</ref>؛ چنان‌که در بیان مراتب انسانی، برای انسان بطون و لطایف هفت‌گانه قائل شده‌اند که عبارت است از: [[طبع]] (یا [[عقل]])، نفس، [[قلب]]، [[روح]]، سرّ، خفی و اخفی.<ref>شاه‌آبادی، رشحات البحار، ۱۹۴.</ref> امام‌خمینی نیز انسان را دارای مراتب ظهوری و بطونی می‌داند و معتقد است نشئه‌های سه‌گانه [[نفس]]، یعنی نشئه ملک یا دنیا، نشئه [[ملکوت]] یا [[برزخ]] و نشئه جبروت یا آخرت، تجلی یک حقیقت قدسی‌اند و نسبت غیبِ نفس به ملک و ملکوت آن، نسبت ظاهر و مظهر نیست، بلکه نسبت ظهور و بطون شیء واحد است<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۶۸–۶۹.</ref> {{ببینید|انسان‌شناسی}}.

برخی از عارفان دو اسم «ظاهر» و «باطن» را از امّهات اسمای الهی می‌شمارند<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۴۵.</ref> و معتقدند همه اشیا به گونه‌ای مظهر یکی از این دو اسم‌اند، این‌گونه که به اعتبار وجود عینی و خارجی‌شان تحت اسم «ظاهر» و به لحاظ وجود علمی‌شان تحت اسم «باطن» اند<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۱۵، ۴۵ و ۴۸.</ref>؛ چنان‌که [[عالم ارواح]]، مظهر اسم «باطن» و [[عالم شهادت]]، مظهر اسم «ظاهر» است.<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۶۳.</ref>

امام‌خمینی مانند دیگر عارفان<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۵۶۷؛ فناری، مصباح الانس، ۱۴۵.</ref> معتقد است هر اسمی از [[اسمای الهی]]، حقایق جمیع اسما را در خود دارد؛ ولی این حقایق، بعضی ظاهر و بعضی در بطون‌اند؛ چنان‌که [[رحمت]] در اسم رحمان، ظاهر و [[غضب]] در آن مخفی است یا در اسم قهّار، غضب ظاهر و رحمت مخفی است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۵۷.</ref> در میان اسمای الهی، اسم اعظم نقطه اعتدال ظاهر و باطن است؛ زیرا در برخی اسما، جلال ظاهر و جمال پنهان است و در برخی اسما جمال ظاهر و جلال پنهان است؛ ولی اسم اعظم، بطونِ در عین ظهور و ظهورِ در عین بطون را به‌طور یکسان داراست.<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۱۹–۲۰.</ref> از این جهت حق‌تعالی از آن نظر که ظاهر است، باطن است و بالعکس و از آن حیث که اوّل است، آخر است و بالعکس<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۶۱.</ref> {{ببینید|اسم اعظم}}.

از دیدگاه اهل معرفت [[انسان کامل]] مظهر اسمای ظاهر و باطن حق‌تعالی است.<ref>ابن‌عربی، الفتوحات، ۲/۴۷۶؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، ۶۳.</ref> سالک پس از [[سیر و سلوک|سیر]] در مرتبه اسمای ظاهر و تحقق به این اسما در سفر اول از [[اسفار اربعه]] و کسب مقام [[ولایت]] در سفر ثانی، به جهت استعداد و اقتضای خود، مظهر اسمای باطنی می‌گردد و از امتزاج میان مرتبه سرّ و روح، مرتبه‌ای قلبی حاصل می‌شود که مظهر اسمای باطن می‌شود و اسمای باطن به صورت [[وحدت]] و کلیّت در او تجلی می‌کنند و به جهت مظهریت اسم باطن، عالمِ بر اسرار و غیوب و استعدادهای اعیان می‌گردد.<ref>قونوی، النصوص، ۱۰۲؛ ← آشتیانی، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، ۵۷۹–۵۸۰.</ref> در مرحله بعد که مختص [[انبیای اولوالعزم(ع)]] و کمّلین است، نفس انسانی جامع میان ظهور و بطون در دائره صفات الوهیت می‌شود<ref>قونوی، النصوص، ۱۰۲؛ شاه‌آبادی، رشحات البحار، ۱۹۸–۱۹۹.</ref> و در نهایت نفس به تجلی ذاتی می‌رسد که اختصاص به [[حقیقت محمدیه(ص)]] و ائمه طاهرین(ع) دارد.<ref>شاه‌آبادی، رشحات البحار، ۲۰۱.</ref>

به باور امام‌خمینی همچنان‌که حق‌تعالی جامع صفات متقابل از ظهور و بطون است، خلیفه او که انسان کامل است نیز مظهر این صفات متقابل است.<ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۲۷؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۸۹.</ref> همچنین انسان کامل مظهر [[ذات الهی]] به حسب [[مقام الوهیت]] و اسم اعظم «الله» است که مستجمع همه کمالات ظاهره و باطنه است و این کمالات در ذات الهی به صورت بساطت و جمعیت در ذات موجودند، بدون اینکه هیچ‌گونه کثرت و ترکیبی در ذات حاصل شود و انسان کامل نیز مظهر این مقام جمعی و جامع کمالات وجودی ظاهری و باطنی و کمالی و جمالی، به صورت وحدت و بساطت و اندماج و اجمال است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقه فوائد، ۵۰.</ref> نخستین تعین اسم اعظم «الله»، عین ثابت انسان کامل در نشئه علمی است که ارتباط‌دهنده میان بطون و ظهور است.<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۳۰.</ref> از سوی دیگر، انسان کامل از برزخیت کبری و حد وسط اعتدال و استقامت مطلقه برخوردار است و هیچ‌یک از اسمای ظهور و بطون و جلال و جمال در او غلبه ندارند و همانند حق‌تعالی، ظاهر در عین باطن و باطن در عین ظاهر است<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۲۰؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۳۱.</ref> {{ببینید|اسما و صفات}}.

امام‌خمینی نیز حقیقت معاد را رجوع از ظهور به بطون می‌داند و بر این نکته تأکید می‌کند که همه موجودات عوالم وجود، آغاز و انجامی دارند و مبدأ ایجاد آنها، هویت غیبی الهی است که از رهگذر تجلی اسمائی و ظهور مظاهر وجود، به واسطه تجلی فعلی حق‌تعالی تحقق می‌یابند و سرانجام، همه موجودات به مبدأ و مصدرشان برمی‌گردند و وجود آنها به غیب و باطن هستی که مبدأ وجودشان است، برگشت می‌یابد.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۹۲–۲۹۳.</ref> ایشان عالم دنیا را نشئه ظهور و عالم آخرت را نشئه بطون هستی می‌داند؛ از این‌رو ایجاد را نوعی ظهور و تجلی هستی و معاد را برگشت به بطون و فنای در ملکوت هستی می‌شمارد<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۲۰.</ref> و دربارهٔ آیه «مالِک یوْمِ الدِّینِ»<ref>حمد، ۴.</ref> بر این باور است که مالکیت حق‌تعالی بر همه حقایق عالم و همه نشئآت هستی یکسان است؛ ولی اینکه در [[سوره حمد]] از حق‌تعالی به مالک روز قیامت یاد شده، به این دلیل است که روز قیامت، روز ظهور مالکیت و قاهریت حق و روز برگشت همه ممکنات به نشئه غیب و باطن هستی است.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۱.</ref> ایشان با استناد به بعضی بندهای [[زیارت جامعه]] همچون «ایاب الخلق الیکم» معتقد است، رجوع انسان‌ها در معاد به حق‌تعالی، به‌واسطه انسان کامل صورت می‌گیرد و رجوع آنها به انسان کامل است؛ زیرا رجوع به انسان کامل رجوع به خداوند است که فانی در حق و باقی در اوست<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۶۳.</ref> {{ببینید|انسان کامل|معاد}}.

* محمدامین صادقی ارزگانی، [https://books.khomeini.ir/10007/books/159/ ظهور و بطون]، دانشنامه امام‌خمینی، ج۷، ص۱۵۹–۱۶۵.