صمت: تفاوت میان نسخه‌ها

صَمت به معنای سکوت<ref>ابن‌فارس، مقاییس اللغه، ۳/۳۰۸؛ فیومی، المصباح المنیر، ۲۸۱.</ref> یا سکوت طولانی<ref>فراهیدی، کتاب العین، ۷/۱۰۶؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۲/۵۴.</ref> است. اندیشمندان اسلامی «صمت» را ترک کلام بیهوده با مردم و اشتغال به [[ذکر]] قلب و نطق نفس<ref>ابن‌عربی، الفتوحات، ۱/۲۷۸، ۷۴۷؛ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۵/۱۹۶–۱۹۷؛ نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۱/۱۰۶.</ref> و در مقابل، «هَذی» را هذیان و تکلم به چیزهای بی‌معنا<ref>ازدی، کتاب الماء، ۳/۱۲۹۳.</ref> دانسته‌اند. [[امام‌خمینی]] نیز صمت را سکوت و ترک سخن لغو و باطل معنا کرده است.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۸۵–۳۸۶.</ref>

سکوت و صمت از واژه‌های نزدیک به هم هستند؛ با این فرق که صمت بار ارزشی مثبت دارد؛ بر خلاف سکوت که گاهی نکوهش نیز می‌شود. نیز سکوت در جایی به کار می‌رود که شخص قدرت سخن‌گفتن دارد،<ref>فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۲۲/۴۳؛ جرجانی، کتاب التعریفات، ۵۳.</ref> اما صمت برای کسی که قدرت سخن‌گفتن ندارد نیز به‌کار می‌رود؛ از این‌رو به‌کار بردن صمت برای ترک کلام بیهوده، از سکوت رساتر است،<ref>زبیدی، تاج العروس، ۳/۶۹–۷۰.</ref> لذا صمت را ترک سخن‌گفتن یا ترک سخن باطل دانسته‌اند؛ اعم از اینکه شخص قادر به نطق زبانی باشد یا نباشد.<ref>فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۲۲/۴۳؛ ابوالبقاء، الکلیات معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویه، ۱/۵۰۹.</ref> البته تعابیری مانند «انصات» نیز برای سکوت و ترک سخنی که همراه استماع است، به کار می‌رود.<ref>فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۲۲/۴۳.</ref>

از صمت و سکوت در ادیان بشری سخن به میان آمده است؛ چنانچه در اخلاقیات بودا، ازجمله قوانین بزرگ زندگی، سخن درست و پرهیز از زشتی و درشتی [[زبان]] است<ref>توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ جهان، ۴۲.</ref> یا در مکتب [[هندو]]، ریاضت‌هایی همچون [[یوگا]] وجود دارد<ref>توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ جهان، ۳۶.</ref> که بیشتر همراه با سکوت است. در ادیان الهی نیز مسئله صمت از اهمیت به‌سزایی برخوردار است و در کتاب مقدس در قالب سخنان حکمت‌آمیز، دربارهٔ مهارکردن زبان و نکوهش پرحرفی تأکید فراوانی شده است.<ref>کتاب مقدس، عهد قدیم، امثال، ب۱۰، ۶–۳۱ و ب۱۲، ۶–۲۲.</ref> در مسیحیت [[روزه سکوت]] یکی از [[عبادات]] شمرده شده است<ref>←مریم، ۲۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ۶۸/۴۰۳–۴۰۴.</ref>؛ هرچند با ظهور [[اسلام]] این نوع [[روزه]]، [[حرام]] شد.<ref>کلینی، کافی، ۴/۸۵؛ مفید، المقنعه، ۳۶۶؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۸۶.</ref>

در [[قرآن کریم]] سخنان بیهوده نکوهش شده<ref>فرقان، ۷۲.</ref> و بسیاری از سخنان، فاقد [[خیر]] و صلاح شمرده شده است<ref>نساء، ۱۱۴.</ref> و این تشویق به صمت است.<ref>←ابن‌عجیبه، ۱/۵۶۰؛ طباطبایی، المیزان، ۵/۹۴.</ref> صمت و خاموشی در آغاز گسترش اسلام، مورد اهتمام [[اصحاب پیامبر(ص)]] بوده است.<ref>مکی، قوت القلوب، ۱/۱۷۶؛ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۵۸۸.</ref> در روایات نیز از صمت سخن به میان آمده است و برخی محدثان در کتاب‌های روایی، بابی به آن اختصاص داده‌اند.<ref>کلینی، کافی، ۲/۱۱۳؛ مجلسی، بحارالانوار، ۶۸/۲۷۴؛ دیلمی، ارشاد القلوب، ۱/۱۰۲.</ref> در بعضی روایات، صمت بهترین [[عبادت]]<ref>ابن‌شعبه، تحف العقول، ۲۰۱.</ref> و نشانه [[حلم]] و زینت [[علم]]<ref>آمدی، تصنیف غرر، ۲۱۶.</ref> و از لشکریان [[عقل]]<ref>کلینی، کافی، ۱/۲۱.</ref> شمرده شده است. از آنجاکه زیاده‌گویی و پرحرفی مقابل صمت است، در روایات از آن نهی شده است.

در میان [[عارفان]] مسئله صمت، به عنوان یکی از عوامل تکامل انسان در سیر روحی مطرح بوده است. اهل [[تصوف]] نیز سکوت را یکی از اصول [[شریعت، طریقت و حقیقت|طریقت]] خود معرفی کرده‌اند<ref>سراج، اللمع فی التصوف، ۲۵۵.</ref> یا آن را یکی از ارکان چهارگانه وصول به مقام [[ابدال]]، یعنی مقامی که بنده پیوسته از حالی به حالی منتقل می‌شود و دانشی که میان او و خداوند می‌باشد، همیشه در حال افزایش است<ref>تستری، تفسیر، ۷۷.</ref> معرفی می‌کنند.<ref>تستری، تفسیر، ۷۷؛ ابن‌عربی، الفتوحات، ۲/۱۸۰.</ref> [[سراج|سرّاج]] (م ۳۸۶ق) از نخستین عارفانی است که در کتاب خود اللمع، از آن بحث کرده است.<ref>سرّاج، اللمع، ۲۵۵.</ref> پس از او قشیری (م ۴۶۵ق) در الرسالة القشیریه<ref>قشیری، الرسالة القشیریه، ۲۴۱.</ref> و هجویری (م ۴۶۵ق) در کشف المحجوب<ref>هجویری، کشف المحجوب، ۴۶۲.</ref> به تکمیل آن پرداخته‌اند.

در میان عالمان اخلاق نیز مسئله صمت جایگاه ویژه‌ای داشته، آنان به صورت گسترده به بررسی آن پرداخته‌اند. اخلاق محتشمی [[خواجه‌نصیرالدین طوسی]] (م ۶۷۲ق) را می‌توان ازجمله نخستین کتب اخلاقی دانست که بابی در آن به این موضوع اختصاص داده شده است.<ref>خواجه‌نصیرالدین طوسی، اخلاق محتشمی، ۲۲۹.</ref> امام‌خمینی نیز به اهمیت این بحث و جایگاه آن در [[سیر و سلوک]] واقف بوده، به بررسی معنای صمت، فایده‌ها و فضایل آن و زیان‌های بیهوده‌گویی پرداخته است.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۸۵–۳۹۶.</ref>

اندیشمندان [[اخلاق]] و [[عرفان]] در برتری هر یک از سخن‌گفتن و سکوت‌کردن، اختلاف کرده‌اند.<ref>هجویری، کشف المحجوب، ۴۶۳–۴۶۴؛ فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۲۲/۴۳.</ref> برخی معتقدند از آنجاکه زبان وسیله‌ای برای بیان معارف است، اشرف اعضای انسان به حساب می‌آید<ref>فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۲۲/۴۳.</ref> و می‌تواند بهترین وسیله و برترین عبادت‌ها در سایه کلام صورت پذیرد.<ref>فیض کاشانی، الحقائق، ۱۵۴.</ref> در روایتی از [[امام‌سجاد(ع)]] بر این نکته تأکید شده است که هرچند برای هر یک از سکوت و تکلم آفاتی است، امّا اگر کسی از آفات هر دو طرف ایمن باشد، کلام برتر از سکوت است.<ref>طبرسی، الاحتجاج، ۲/۳۱۵.</ref>

 

 

 

 

 

امام‌خمینی به بعضی از مفاسد زبان چون سرزنش بندگان خدا،<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۵.</ref> [[فخرفروشی]]، مباهات، خودستایی،<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۸۵.</ref> نفاق و دوزبانی،<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۵۵.</ref> غیبت، تهمت، بدگویی و دروغ<ref>امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۳۹.</ref> اشاره کرده است و حفظ زبان از لغو و باطل را موجب مصون ماندن از این آفات می‌داند و کمتر کسی را موفق به آن می‌شمارد.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۸۶.</ref> ایشان صمت را یکی از شرایط اهل ریاضت می‌داند که برای آن فواید و نتایج بسیاری وجود دارد. اگر سالک از سخن لغو و بیهوده پرهیز کند و مشغول [[تعلم]]، [[تفکر]] و [[تدبر]] شود و زبان از غیر ذکر خداوند و آنچه مربوط به اوست، نگه دارد، افاضه‌های ملکوتی بر [[قلب]] او سرازیر می‌شود.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۸۷–۳۸۸.</ref> در مقابل، سخنان لغو و باطل، مضر به حال روح بوده، نفس را از صفا، صلاح، سلامت، [[طمأنینه]] و وقار بازمی‌دارد و سبب غفلت، [[قساوت]] و کدورت نفس می‌شود.

# وارد معاصی شدن.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۹۱.</ref>

امام‌خمینی مسئله صمت و سخن‌گفتن را از نظر معرفت نفس نیز بررسی کرده است. به اعتقاد ایشان، رابطه [[روح]] و باطن با قوای ظاهری به قدری است که هر یک از آن دو از یکدیگر متأثر شده، کمال و نقص هر یک در دیگری ظاهر می‌شود. ایشان به استناد برخی از آیات<ref>اسراء، ۸۴؛ انفال، ۲.</ref> رفتار و گفتار هر کسی را به سبب پیوند شدیدی که میان [[قلب]] و [[زبان]] است،<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۸–۲۹ و ۲۰۸.</ref> نشان‌دهنده حالات و ویژگی‌های روحی و ترجمان حالات قلبی‌اش می‌داند.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۸۸–۳۸۹.</ref> بنابراین از لابلای گفتار هر کسی می‌توان به اعماق درونش پی برد، و عکس این مطلب نیز صادق است؛ یعنی سخنان و کلمات هر کس در روح و جان او اثر می‌گذارد و به‌تدریج آن را به رنگ خود درمی‌آورد و به این ترتیب این دو در یکدیگر تأثیر متقابل دارند. اعمال نیکو و زشت نیز سبب ایجاد ملکات مناسب خود در روح می‌شود تا آنجاکه باطن به‌کلی متحول می‌گردد<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۸۹–۳۹۰.</ref> {{ببینید|ظهور و بطون}}.

 

 

 

[[امام‌خمینی]] برای دستیابی به صمت توصیه می‌کند که سالک در آغاز که متکلم است تا می‌تواند از کلمات لغو و باطل خودداری کند و با علما و دانشمندان [[معاشرت]] داشته باشد و وقتی به مرحله نهایات از [[سیر و سلوک]] رسید، به تفکر و تدبر مشغول شده و زبان خود را از کلامی غیر از [[ذکر خداوند]] تا زمانی که [[افاضات ملکوتی]] بر [[قلب]] او سرازیر شود، ببندد و در هنگامی که وجودش حقانی شده و از گفتار خود مطمئن گشته است، به سخن آمده و به تربیت دیگران بپردازد و از خدمت کردن به دیگران بازنایستد تا خداوند از او راضی گشته و او را در ردیف بندگان مربی و مرشد قرار دهد.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۸۷–۳۸۸.</ref>

 

== پانویس ==

 

== منابع ==

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، رساله توضیح المسائل، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ هفتم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، جهاد اکبر، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ هجدهم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ پنجم، ۱۳۷۸۹ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش.

* کتاب مقدس، بی‌جا، دارالکتاب المقدس، ۱۹۸۰م.

* نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، تهران، بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

 

== پیوند به بیرون ==

* سعید نصیری، [https://books.khomeini.ir/10007/books/32/ صمت]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۷، ص۳۲–۳۶.