تنظیم خانواده: تفاوت میان نسخه‌ها

تنظیم به معنای سامان‌دادن و پیونددادن است <ref>‌دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۴/۶۱۶۵؛ معین، فرهنگ فارسی، ۱/۱۱۵۲</ref> و خانواده به معنای خاندان، دودمان و تبار به‌کار رفته است <ref>‌دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۶/۸۲۹۲</ref>. تنظیم [[خانواده]] معادل واژه برنامه‌ریزی خانواده، (Family Planing) و در اصطلاح، به معنای به‌کارگیری تدابیر و ابزاری است که بتوان روند طبیعی باروری را به صورت کنترل‌شده درآورد <ref>‌نخعی، جمعیت و تنظیم خانواده، ۱۲۷</ref> و تناسب فرزندان با شرایط زندگی و خانواده و نیز کاهش و [[افزایش جمعیت]] از پیامدهای آن است. بر این اساس، تنظیم خانواده به معنای محدودساختن فرزندآوری نیست و چه بسا در مواردی، مستلزم افزایش یا ثابت‌نگهداشتن جمعیت باشد <ref>‌حسینی تهرانی، رساله نکاحیه، ۶؛ خمینی، مبانی فقهی تنظیم خانواده، ۷</ref>؛ با این حال، برنامه‌ریزی برای کم‌کردن فرزندآوری، ازجمله اهداف اصلی تنظیم خانواده در گذشته بوده است .

==پیشینه==

<br>

<br>

پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی ایران]]، سیاست افزایش جمعیت عملاً به اجرا گذاشته شد و نرخ رشد جمعیت در دهه اول انقلاب به ۹/۳ افزایش یافت که با اجرای سیاست تنظیم خانواده در دهه ۱۳۶۵-۱۳۷۵ به ۶۱/۱ کاهش یافت <ref>‌محمودی، تحولات جمعیتی، ۴۶</ref>. [[وزارت بهداشت]] در سال ۱۳۶۲ همایشی دراین‌باره به نام جمعیت و توسعه تشکیل داد و از کارشناسان دینی دعوت کرد نقطه‌نظرهای خود را دراین‌باره بیان کنند <ref>‌تدین، اسلام و تنظیم خانواده، ۱۴۵</ref>. [[سیدعلیرضا مرندی]] [[وزیر بهداشت و درمان]] وقت در سال‌های (۱۳۶۳-۱۳۶۸ و ۱۳۷۲-۱۳۷۶)، قانون تنظیم خانواده در [[جمهوری اسلامی ایران]] را مربوط به زمان [[امام‌خمینی]] دانسته و گفته است از پاسخ امام‌خمینی به اینکه تنظیم خانواده و کنترل جمعیت مطلب بسیار مهمی است و باید درباره آن در رسانه‌ها و دانشگاه‌ها بحث شود، اجازه ایشان برای ورود به این موضوع گرفته شده است <ref>مرندی، روزنامه ایران، ۱۶</ref>. [[قرآن]] و [[روایات]] و پیرو آن فقهای معاصر، ازجمله امام‌خمینی در فتواها و پرسش‌هایی که از آنان صورت گرفته، به تنظیم خانواده اشاراتی دارند. امام‌خمینی سیاست‌گذاری [[حکومت اسلامی]] در تنظیم خانواده را با توجه به شرایط زمان و مکان و مصلحت جامعه و به دست دولت دانسته است .

==فرزندآوری در آیات و روایات==

<br>

روایات بسیاری نیز در مطلوب‌بودن فرزندآوری وارد شده است <ref>‌حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۲۰/۱۳-۱۵</ref>؛ ازجمله تشویق به [[ازدواج]] با هدف فرزندآوری. [[پیامبر اکرم(ص)]] از مسلمانان خواسته است ازدواج کنند و زیادشدن [[نسل]] آنان را مایه مباهات خود بر دیگر امت‌ها شمرده است <ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۲۰/۱۵</ref>. ارزش‌شمردن سنگینی زمین از فرزندان تسبیح‌گوی خدا <ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۲۰/۱۶</ref>، ستایش زنان زایا و برترشمردن زنانی که فرزندان بسیار به دنیا آورند <ref>‌کلینی، الکافی، ۵/۳۲۴</ref>، سفارش به فرزندآوری <ref>‌حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۲۰/۱۴ و ۵۳</ref>، تشویق به ازدواج با زنان زایا و فرزندآور <ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۲۰/۵۴</ref> و نهی از ازدواج با زنان نازا <ref>‌کلینی، الکافی، ۵/۳۳۳-۳۳۴؛ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۲۰/۵۴</ref> و روایات درباره درخواست از خدا برای داشتن فرزند <ref>‌کلینی، الکافی، ۶/۷</ref>، روایات ناپسندی عزل و جلوگیری از فرزندآوری <ref>‌طوسی، تهذیب الاحکام، ۷/۴۱۷</ref>، همگی بر افزایش و فزونی نسل دلالت دارند. در میان این روایات، احادیث معتبری از نظر سند و دلالت هم وجود دارد و دست‌کم بر تشویق مسلمانان به فزونی نسل و فرزندآوری دلالت دارد و وجود برخی [[روایات ضعیف]] در میان آنها، مشکلی ایجاد نمی‌کند <ref>‌علی‌محمدی و دیگران، اعتبارسنجی سندی، ۱۸۹-۲۰۶</ref>.

<br>

<br>

==حکم شرعی==

تنظیم خانواده و نظارت بر افزایش و کاهش جمعیت، به معنای کنونی آن، از [[مسائل مستحدثه]] است و در گذشته مطرح نبوده است <ref>‌کریمی، تنظیم خانواده و مبانی، ۲۹۲</ref>. امام‌خمینی نیز آن را در ردیف مسائل مستحدثه شمرده است <ref>‌امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۷۷</ref>. درباره کنترل جمعیت و جلوگیری از فرزندآوری دو نظریه وجود دارد:

شماری دیگر از عالمان شیعه برآن‌اند تنظیم خانواده و تحدید نسل در صورتی که مستلزم [[حرام]] دیگری نباشد، جایز است <ref>← مؤمن قمی، سخنی در تنظیم خانواده، ۱۲۶-۱۲۷</ref>. برخی صاحب‌نظران [[اهل سنت]] نیز جلوگیری از حمل و کاهش جمعیت را با شرایطی جایز می‌دانند. در استدلال به این نگاه، ادله و شواهدی بیان شده است؛ ازجمله روایاتی که بر جواز عزل دلالت می‌کند ؛ دیگر، [[اصل اباحه]] و جواز و فقدان دلیل بر منع <ref>‌تدین، اسلام و تنظیم خانواده، ۱۴۸</ref> و سوم [[مصلحت اجتماعی]]؛ چنان‌که [[سیدمحمد حسینی بهشتی]] معتقد است اگر مطالعات کارشناسان اجتماعی باایمان و آگاه به این نتیجه رسید که اگر در جامعه اسلامی شمار افراد از شمار معینی بالاتر رود، سلامتی و هستی آن در معرض خطر است، از آنجا که براساس نصوص اسلامی حفظ جان و نهاد جامعه از نهاد فرد محترم‌تر است، می‌توان گفت بر آنان [[واجب]] است فرزندان خود را در حد معینی نگه دارند <ref>حسینی بهشتی، بهداشت و تنظیم خانواده، ۳۱</ref>. بسیاری از فقهای معاصر اهل سنت نیز تنظیم خانواده و کنترل جمعیت را تابع مصالح اجتماعی شمرده‌اند <ref>‌کتابی، نظریات جمعیت‌شناسی، ۳۷-۳۸؛ فکوری، کنترل جمعیت، ۱۷۵؛ طلعتی، رشد جمعیت، ۱۳۹</ref>؛ همچنین گفته شده است گرچه [[حکم اولی]] از روایات، [[استحباب]] افزایش جمعیت است، اما در صورت وجود مفسده و زیان بر استحباب مقدم می‌شود <ref>‌جعفرپور و بردیده، تنظیم خانواده، ۳۲</ref>.

<br>

<br>

از نگاه [[امام‌خمینی]]، تدبیر و سیاستگذاری [[حکومت اسلامی]] در تنظیم خانواده، اصلی است که باید به آن توجه شود. ایشان در پاسخ به پرسشی درباره جلوگیری از [[باروری]] و فرزندآوری و کاهش جمعیت، آن را تابع تصمیم حکومت شمرده است <ref>‌امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۸۳</ref>. برخی دیگر نیز تصریح کرده‌اند در شرایطی که حکومت اسلامی مصلحت جامعه را در تنظیم خانواده تشخیص دهد، می‌تواند مردم را به کنترل جمعیت از راه‌های [[حلال]] نه حرام مانند [[سقط جنین]]، تشویق کند؛ اما الزام آنان به جلوگیری جایز نیست <ref>‌فاضل لنکرانی، محمد، احکام پزشکان، ۹۰</ref>. برخی دیگر با توجه به لزوم مصلحت در تنظیم خانواده در شرایط کنونی ایران، محدودکردن نسل را برخلاف [[شرع]] و [[عقل]] و مصالح کشور شمرده‌اند <ref>← عظیم‌زاده اردبیلی و جلالی، آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید، ۱۳۷-۱۳۸</ref>.

<br>

==روش‌های پیش‌گیری==

مقصود از روش‌های پیشگیری، تدابیر موقت و یا دایمی‌اند که مانع بارداری ناخواسته می‌شوند <ref>‌شجاعی و عبادی‌فرد، جمعیت، ۳۹-۴۱</ref>. برای پیشگیری از بارداری راه‌های مجاز و غیر مجاز چندی وجود دارد:

درباره عزل با رضایت در همسر دایمی، فقهای [[اهل سنت]] به جز [[ابن‌حزم ظاهری]] <ref>‌ابن‌قدامه، المغنی، ۸/۱۳۳-۱۳۴؛ زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلته، ۳/۵۵۴-۵۵۵</ref>، همچنین فقهای شیعه به استناد روایاتی که مطلق عزل را جایز می‌دانند و نیز روایاتی که از عزل در همسر دایمی منع نکرده‌اند <ref>‌حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۲۰/۱۴۹</ref>، به جواز عزل [[فتوا]] داده‌اند. [[محمدحسن نجفی]] <ref>نجفی، جواهر الکلام، ۲۹/۱۱۴</ref>، [[شهید ثانی]] <ref>شهید ثانی، الروضة البهیة، ۵/۱۰۳</ref> و [[محقق نراقی]] <ref>نراقی، مستند الشیعة، ۱۶/۷۴</ref> در عزل بدون رضایت زن در صورتی که هنگام [[عقد]]، اختیار به دست [[مرد]] داده شده باشد، به [[نص]] [[روایات صحیحه]]، عزل را جایز می‌دانند <ref>‌طوسی، تهذیب الاحکام، ۷/۴۱۷</ref> و فقها به آن فتوا داده‌اند <ref>‌طوسی، النهایه، ۴۸۲؛ حلی، شرائع الاسلام، ۲/۲۱۴</ref>؛ ولی در عزل مرد بدون رضایت زوجه در صورتی که [[شرط ضمن عقد|ضمن عقد]] شرط نشده باشد، میان فقها اختلاف است؛ برخی مانند [[شیخ مفید]] <ref>مفید، المقنعه، ۵۱۶</ref>، [[شیخ طوسی]] <ref>‌طوسی، المبسوط، ۴/۲۶۷</ref> و [[ابن‌حمزه]] <ref>ابن‌حمزه، الوسیلة، ۳۱۴</ref> به حرمت عزل فتوا داده‌اند و [[شیخ طوسی]] ادعای [[اجماع]] بر [[حرمت]] کرده است <ref>‌طوسی، الخلاف، ۴/۳۵۹</ref>. برخی فقها نیز احتمال حرمت را دور از انتظار ندانسته‌اند <ref>‌خویی، موسوعة، ۳۲/۱۱۳</ref>. [[امام‌خمینی]] گفته مشهورتر را جواز عزل با [[کراهت]] دانسته و به آن فتوا داده است <ref>‌امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۲۳۰</ref>.

===استفاده از شیوه‌های نوین===

<br>

[[امام‌خمینی]] نیز استفاده از این قبیل وسایل برای جلوگیری از حاملگی را در صورتی که مستلزم ضرر یا فساد عضو نشود، با رضایت [[شوهر]] جایز دانسته است <ref>‌امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۸۲-۲۸۳</ref>. از نگاه ایشان، اگر استفاده از این روش‌ها موجب ارتکاب [[حرام]] دیگری چون نگاه یا لمس بدن به وسیله [[نامحرم]] گردد، [[حرام]] است <ref>‌امام‌خمینی، استفتائات، ۳/۲۸۳-۲۸۴</ref>.

===سقط جنین===

به نظر بیشتر فقها [[سقط جنین]] چه پیش از ولوج روح و چه پس از آن و چه جنین از [[حلال]] باشد یا از [[زنا]]، حرام است <ref>← یزدانی، احکام مطابق با فتاوای، ۳۷۱</ref> و در همه مراحل مختلف از مرحله انعقاد نطفه تا دمیده‌شدن روح و مراحل آخر، [[دیه]] دارد <ref>‌بهجت، استفتائات، ۴/۷۳-۷۵؛ ← فاضل لنکرانی، محمدجواد، موسوعة احکام الاطفال، ۱/۱۳۸</ref>. برخی صاحب‌نظران سقط جنین را پیش از ولوج روح قتل نفس ندانسته، اثبات حرمت آن را نیازمند بحث و بررسی بیشتر دانسته‌اند <ref>← حسینی بهشتی، بهداشت و تنظیم خانواده، ۸۵-۸۶ و ۹۴</ref>.

===عقیم‌سازی===

<br>

==سیاست جمهوری اسلامی ایران==

در [[جمهوری اسلامی ایران]]، سیاست رسمی [[دولت]]، مبنی برکاهش موالید در سال ۱۳۶۸ گرفته شد و اجرای آن به [[وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی]]، [[وزارت فرهنگ و آموزش عالی]]، [[وزارت آموزش و پرورش]] و سازمان‌های ذی‌ربط دیگر واگذار گردید و در سال ۱۳۶۹ [[شورای تحدید موالید]] با تصویب دولت و به ریاست [[وزیر بهداشت درمان و آموزش پزشکی]] تشکیل شد <ref>‌عظیم‌زاده اردبیلی و جلالی، آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید، ۱۳۰</ref>. در ۲۶/۲/۱۳۷۲ قانون تنظیم خانواده مشتمل بر چهار ماده و دو تبصره در [[مجلس شورای اسلامی]] تصویب شد و در دوم خرداد ۱۳۷۲ به تأیید [[شورای نگهبان]] رسید <ref>عظیم‌زاده اردبیلی و جلالی، آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید، ۱۳۰</ref>.

<br>

==پانویس==

{{پانویس}}

{{منابع}}

* قرآن کریم.

* ابن‌قدامه، عبدالله، المغنی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.

* اردبیلی، احمدبن‌محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تحقیق محمدباقر بهبودی، تهران، مرتضوی، چاپ اول، بی‌تا.

* زحیلی، وهبةبن‌مصطفی، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق، دارالفکر، طبع دوم، ۱۴۰۵ق.

* شجاعی تهرانی، حسین و فرید عبادی‌فرد، جمعیت، تنظیم خانواده و بهداشت باروری، تهران، سماط، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

* صادقی، مریم، تنظیم خانواده، مجله فقه و حقوق خانواده، شماره، ۳۶، ۱۳۸۳ش.

* طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، تحقیق محمد بهره‌مند و دیگران، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.

* طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

* طوسی، محمدبن‌حسن، تهذیب الاحکام، تصحیح سیدحسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.

* طوسی، محمدبن‌حسن، الخلاف، تحقیق سیدعلی خراسانی و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.

* طوسی، محمدبن‌حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۰ق.

* عظیم‌زاده اردبیلی، فائزه و زهرا جلالی، آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید و قانون تنظیم خانواده، مجله فقه و حقوق خانواده، شماره ۶۸، ۱۳۹۷ش.

* گلپایگانی، سیدمحمدرضا، مجمع المسائل، تحقیق علی کریمی جهرمی و دیگران، قم، دارالقرآن الکریم، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.

* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

* مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دار محبی الحسین، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.

* مرعشی نجفی، سیدشهاب‌الدین، منهاج المومنین، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.

* مفید، محمدبن‌محمد، المقنعه، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.

* مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، قم، مدرسه امام‌علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.

* نخعی، مهناز، جمعیت و تنظیم خانواده، تهران، آییژ، چاپ چهارم، ۱۳۸۹ش.