عوالم هستی: تفاوت میان نسخه‌ها

عوالم جمع عالَم به معنای جهان و به معنای علامت است<ref>راغب، مفردات، ۵۸۱–۵۸۲؛ قرشی، قاموس قرآن، ۵/۳۴–۳۵؛ تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ۲/۱۱۵۷.</ref> و نیز به معنای «ما یُعلم به شیء» است؛ یعنی آن چیزی که به وسیله آن، علم حاصل می‌شود<ref>طباطبایی، المیزان، ۱/۲۱؛ گرجیان و موسوی، مبانی تطابق عوالم از دیدگاه صدرالمتألهین، ۱۶۳.</ref> و در اصطلاح فلسفی عالَم به موجود یا موجوداتی گفته می‌شود که از نظر مراتب کلی وجود، درجه خاصی دارند، به گونه‌ای که بر پایین‌تر از خود محیط و نسبت به مافوق خود محاط هستند.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۶/۱۰۵۷.</ref> در اصطلاح [[عرفا]] عالم، ماسوی‌الله،<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۸۹–۹۱.</ref> اعیان علمیه و خارجیه است.<ref>تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ۲/۱۱۵۸.</ref> [[امام‌خمینی]] نیز عالم را در اصطلاح عرفانی ماسوی‌الله می‌داند<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۱/۱۰۱.</ref> که همان ظهور حق است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۶۱.</ref>

از واژگان مرتبط با عالم، «حضرت» است. حضرت به معنای قرب، حضور و نزدیکی است<ref>جوهری، الصحاح، ۲/۶۳۲؛ فیومی، المصباح المنیر، ۱۴۰.</ref> و در اصطلاح عرفانی محل و مجلای تعینات الهی است.<ref>فناری، مصباح الانس، ۳۵۰–۳۵۱.</ref> عرفا عوالم را از جهت اینکه نزد حق‌تعالی حاضرند، حضرت می‌دانند؛ بنابراین به ذات غیب الغیوب از آن جهت که ظهور و حضور در مظهری ندارد، «حضرت» گفته نمی‌شود؛ از این‌رو مراد از «حضرت»، حضور آن در مظاهر یا حضور مظاهر نزد آن است<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۱.</ref> {{ببینید|حضرات خمس}}.

مسئله تفسیر عوالم هستی و تحلیل مراتب آن یکی از دغدغه‌های اساسی فیلسوفان در طول تاریخ بوده است.<ref>افلوطین، تاسوعات، ۳۱۹؛ فارابی، الجمع بین رأی الحکیمین، ۱۰۷؛ تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ۲/۱۱۵۸؛ ایمان‌پور، عالم مثال منفصل در فلسفه ما، ۳۴.</ref> در متون دینی به‌ویژه [[قرآن کریم]] تعبیرهای فراوانی در باب عوالم هستی و معرفی آنها وجود دارد و جامع‌ترین مطالب هستی‌شناسی و نشئات مختلف را به‌طور بسیار عمیق و حکیمانه ضمن آیات شریفه به دست می‌دهد.<ref>اعراف، ۵۴؛ یس، ۸۳؛ انعام، ۷۳؛ حجر، ۱۶؛ توبه، ۱۰۵؛ طبری، جامع البیان، ۷/۱۶۰.</ref>

فیلسوفان اسلامی با تحلیل عوالم هستی با مبانی مختلف، اثبات کرده‌اند که ماورای عالم محسوسات، عوالم دیگری نیز وجود دارد که قوی‌تر و وسیع‌تر از عالم ماده است، بلکه عالم ماده را مرتبه پایین و ناچیز هستی برشمرده‌اند.<ref>ملاصدرا، اسرار الآیات، ۱۰۴؛ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۳۱ و ۸۸؛ ملاصدرا، المبدأ و المعاد، ۴۴۲؛ رضوانی، سیری در عوالم هستی، ۲۲.</ref> برخی فیلسوفان اسلامی با التزام به نظام فلسفی خود و لوازم برخاسته از آن، به نفی برخی عوالم ازجمله عالم مثال منفصل در قوس نزول پرداخته‌اند.<ref>میرداماد، جذوات و مواقیت، ۶۲–۶۷؛ لاهیجی، گوهر مراد، ۶۰۱–۶۰۴؛ آشتیانی، شرح بر زاد المسافر، ۳۸۲–۳۸۵.</ref> دسته‌ای دیگر از فیلسوفان اسلامی با توجه به اصول حکمت خود به‌ویژه مسئله [[تشکیک]]، به تحلیل عوالم هستی پرداخته‌اند و با استناد به پاره‌ای از شواهد و قرائن شهودی و ادله عقلی به توجیه و اثبات [[عالم مثال]] همت کرده‌اند.<ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ۲/۲۳۲ و ۲۷۰؛ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۹۴؛ ملاصدرا، الشواهد الربوبیه، ۱۷۳ و ۳۲۳؛ ملاصدرا، سه رساله فلسفی، ۲۸۲.</ref> از نظر [[حکمای اشراق]]، غیر از عالم عقول مجرده، عالمی دیگر میان عالم عقول و عالم طبیعت، وجود دارد که عالم مجردِ مقداری یا عالم ملکوت نامیده می‌شود.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۶/۱۰۶۰–۱۰۶۱.</ref> عرفا نیز از آنجاکه همه اشیا را در کل نظام هستی، محضر خداوند می‌دانند و حق‌تعالی در آنها حضور دارد، به بحث حضرات خمس پرداخته‌اند.<ref>قونوی، اعجاز البیان، ۸۱؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، ۸۹–۹۱؛ جامی، نقد النصوص، ۳۰.</ref>

[[ملاصدرا]] بر مبنای اصول و قواعدی به بررسی و تحلیل عوالم هستی می‌پردازد و نسبت عوالم را با یکدیگر از نوع قشر و لبّ، محیط و محاط و حقیقت و رقیقت می‌داند و با اصول و مبانی چون صرافت، بساطت، [[تشکیک در وجود]] و ارجاع [[علیت]] به تشأن به اصل تطابق عوالم هستی می‌پردازد.<ref>ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۸۸؛ ملاصدرا، المبدأ و المعاد، ۴۹۵؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۴/۱۵۷؛ ملاصدرا، سه رساله فلسفی، ۲۸۲ و ۳۰۰.</ref> تلاش ملاصدرا در موضوع تطابق عوالم، برهانی‌کردن آن است. از آنجاکه نظر نهایی وی وحدت شخصی وجود است، نتیجه این امر جانشینی [[تجلی]] و ظهور به جای معلول و جانشینی تطابق عوالم ظهور به جای تطابق عوالم وجود است.<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۴۷؛ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۸۸.</ref> [[امام‌خمینی]] نیز در آثار خود عوالم هستی را بررسی کرده و با استناد به برخی شواهد و ادله عقلی به اثبات برخی عوالم هستی پرداخته و بر مبنای [[حکمت متعالیه]] به تطابق عوالم، تعداد عوالم، مراتب و رابطه آنها پرداخته است.

بنابر نظر امام‌خمینی می‌توان به عالم به سه نظر توجه کرد؛ اول نظر به [[وحدت و کثرت|کثرت]] که در آن [[ماهیت|ماهیات]] (مضاف‌الیه) وجود منبسط (اضافه) و ذات حق‌تعالی (مضاف) لحاظ می‌شود. در این نظر سه چیز وجود دارد: «متجلی»، «جلوه» و «متجلی‌به». در نظر دوم تنها جلوه و متجلی هست و ماهیات هیچ‌اند. نظر سوم، نظر وحدت است که جلوه در متجلی فانی است. در این نظر تنها حق‌تعالی است که وجود مطلق است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۲۴۲–۲۴۳.</ref>

دربارهٔ تعداد عوالم در آثار [[حکما]] آرای مختلفی وجود دارد. در یک نگاه عوالم با وجود کثرتشان، منحصر در دو قسم عالم‌اند: خلق ([[دنیا]]) و امر ([[آخرت]]).<ref>←ملاصدرا، اسرار الآیات، ۱۰۴؛ تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ۲/۱۱۵۹.</ref> در نگاه دیگر عالم را به عالم کبیر و صغیر<ref>تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ۲/۱۱۵۹.</ref> و در تقسیمی دیگر، عوالم به ملک، ملکوت و جبروت تقسیم شده‌اند.<ref>ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۳۱؛ تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ۲/۱۱۵۹.</ref>

نظام هستی از دیدگاه فیلسوفان [[مشاء]]، نظامی طولی است که به ترتیب واجب‌تعالی، عقول طولیه، نفوس، [[افلاک]] و عناصر را شامل می‌شود.<ref>ابن‌سینا، المبدأ و المعاد، ۷۹–۸۲؛ خواجه‌نصیر، شرح الاشارات و التنبیهات، ۳/۲۴۳–۲۴۹.</ref> [[شیخ اشراق]] نیز با توجه به مبانی فلسفی خود به تفسیر نظام هستی و عوالم وجود پرداخت و بر این باور بود که همه آفرینش هستی، صدور، اشراق و پرتوی از نورالانوار است که به [[نفس]] توجه و اضافه اشراقی حضرت حق تحقق می‌یابند و به ترتیب، انوار طولی، انوار عرضی یا [[مثل افلاطونی|مُثل افلاطونی]]، عالم مثال منفصل و عالم غواسق و اجسام ایجاد می‌شوند.<ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ۲/۱۳۵–۱۴۰؛ یزدان‌پناه، عالم عقول، ۱۹–۲۱.</ref> به اعتقاد شیخ اشراق از نورالانوار طبق [[قاعده الواحد]]، نور اقرب و از نور اقرب نور دوم و همین‌طور، از این انوار قاهره طولیه به لحاظ استغنا، مثل افلاطونی و انوار عرضی و به لحاظ [[فقر]] آنها برزخ ثوابت به وجود می‌آید و از انوار قاهره عرضیه، افلاک سبعه مادون فلک ثوابت و عالم عناصر و مرکبات به وجود می‌آیند.<ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ۲/۱۴۰–۱۴۶؛ ← ملاصدرا، الشواهد الربوبیه، ۱۵۷.</ref>

# [[فیض اقدس]] که به ظهور [[اسمای الهی]] و [[اعیان ثابته]] می‌انجامد که بر اساس آن ساحت تعینات حقی مطرح است؛

# فیض مقدس که به وسیله آن تعینات خلقی ظاهر می‌شود.<ref>یزدان‌پناه، مبانی و اصول، ۵۱۹–۵۲۴.</ref> تجلیات صقع ربوبی (تعینات حقی) همان عالم [[اسما و صفات]] است که گاهی از آن به عالم لاهوت، عالم سرمدیت و صقع ربوبی یاد می‌شود.<ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۲/۱۲۳۰.</ref> امام‌خمینی، عالم لاهوت را مبدأ سلسله نزولی می‌داند که از وجود ذات باری‌تعالی آغاز می‌شود و جامع جمیع اسمای حسنای خداوند و منبع فیض مقدس و گستره نور و وجود است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۱/۷۲.</ref> نام‌های دیگر این عالم عبارت‌اند از: عالم ربوبی<ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۲۰.</ref> عالم سرمد و عالم اسما.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۱/۷۷.</ref> امام‌خمینی این عالم را عالمی محیط بر عالم دهر و آنچه پایین‌تر آن است می‌داند، به گونه‌ای که تمام عوالم مبدعات، مخترعات و کائنات و بر تمام کره وجودی محیط است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۱/۷۶–۷۷.</ref>

عالم عقل با نظر به موجوداتی که در آن‌اند، به دو مرتبه تقسیم می‌شود. مرتبه جبروت که مرتبه فوقانی عالم عقل است، جایگاه «کروبیان» است<ref>ملاصدرا، المبدأ و المعاد، ۲۷۷؛ تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ۱/۵۴۹.</ref> و مرتبه دیگر که مرتبه نازله عالم عقل است، جایگاه «روحانیان» و «نفوس ناطقه» است. عالم جبروت را عالم ارواح، عالم مفارقات تامه یا عالم امر و عالم عقول نامیده‌اند. عالم جبروت صریحاً عالم عقول مجرد نامیده می‌شود؛ با این مبنا که عقول کلیه در مرتبه کمال، از عالم اجسام نقائص را جبران می‌کنند.<ref>ملاصدرا، المظاهر الالهیه، ۴۸؛ ملاصدرا، المبدأ و المعاد، ۴۴۲؛ سبزواری، التعلیقات علی الشواهد الربوبیه، ۵۲۵؛ تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ۱/۵۴۹–۵۵۰.</ref> در عالم جبروت، صورت‌های اشیا و حقایق آنها شکل می‌گیرد<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۶/۲۹۴.</ref> و هرچه از آغاز عالم تا انتهای آن خلق شده، از عالم جبروت نشئت می‌گیرد؛ از این‌رو جبروت صورت قضای الهی است که «ام‌الکتاب» خوانده می‌شود.<ref>ملاصدرا، المظاهر الالهیه، ۴۷.</ref>

# برتری، حسن و جمال عالم جبروت نسبت به عالم ماده و [[عالم مثال]]<ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۲۰.</ref>؛

# جامعیت عالم جبروت به این معنا که تمام فعلیات در این عالم به صورت بساطت و اجمال موجود است و با خلق عالم عقل، تمام عالم مادون خلق شده است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۱/۳۴۰.</ref> ایشان در بیان رابطه عالم جبروت با عالم طبیعت معتقد است عالم طبیعت ظهور و [[تجلی]] عالم جبروت است<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۹۲.</ref>؛

# بنابر مشرب [[حکمت متعالیه]] عقول، بسائط و مجردات دارای جنس و فصل حقیقی نیستند، بلکه دارای جنس و فصل اعتباری‌اند<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۱۶۹.</ref>؛ زیرا حد و تعین در نظام وجود غیرقابل تصدیق است و ماهیات و حدود از اوهام و خیالات‌اند.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۱۸۶.</ref> در مفارقات و مجردات صرف، امکان ذاتی برای ایجادشان کافی است، بدون اینکه نیازمند به امکان استعدادی باشند؛ زیرا امکان ذاتی همان مقام ذات شیء است که در تمام موجودات ممکن، هست و آنچه از مجردات نفی می‌شود، امکان استعدادی است که حیثیت بالقوه و حیثیت بالفعل است<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۸۱.</ref> {{ببینید|عقل (موجود مجرد)}}.

[[امام‌خمینی]] همسو با برخی [[حکما]]<ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ۲/۱۴۴–۱۴۵ و ۱۵۵.</ref> از عقول به اسامی و اوصاف دیگری چون عقول کلیه،<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۱/۷۶.</ref> انوار قاهره،<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۱۳۶ و ۳/۱۱۱.</ref> عقول مفارقه،<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۱۹.</ref> قلم،<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۲۸۴؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۴۰.</ref> عقول مقدسه<ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۳۲.</ref> و سرادقات جمال<ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۸۲.</ref> و از عالم آنها به عالم امر<ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۳۲.</ref> و عالم دهر<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۱/۷۱.</ref> تعبیر می‌کند. عقول به اعتقاد ایشان کلمات تامات الهی‌اند که هر یک مراتبی دارند که از نقص تعین و [[وحدت و کثرت|کثرت]] منزه‌اند و ظلمت و ماهیات در آنها راه ندارد.<ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۵۴.</ref> ایشان عقول را موجوداتی مجرد از مواد و صور می‌داند که باقی به بقای الهی‌اند.<ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۸۰–۸۲.</ref>

[[عالم مثال]] که مرتبه و نشئه‌ای برتر از عالم طبیعت است، دارای صور و ابعاد است؛ اما فاقد [[حرکت]]، [[زمان]] و تغییر است.<ref>غفاری، فرهنگ اصطلاحات آثار شیخ اشراق، ۴۴.</ref> این عالم به مرتبه‌ای از وجود گفته می‌شود که واسطه میان عالم عقلی و عالم جسمانی است؛ در واقع موجودات این عالم اگرچه مادی نیستند، اما برخی از آثار ماده مانند کم و کیف را دارند. نام‌های دیگر این عالم، عالم اشباح مجرده<ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ۲/۲۳۴؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۳/۵۰۲.</ref> عالم صور معلقه،<ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ۲/۲۳۰–۲۳۱.</ref> عالم مُثُل معلقه،<ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ۲/۲۳۲؛ شهرزوری، شرح حکمة الاشراق، ۵۴۹.</ref> عالم خیال منفصل<ref>ملاصدرا، المبدأ و المعاد، ۳۳۰؛ دشتکی، اشراق هیاکل النور، ۲۵۹.</ref> و اقلیم ثامن<ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ۲/۲۵۴.</ref> است.

یکی از مسائل مهم [[فلسفه]] و [[عرفان]] مسئله عالم مثال (منفصل) و برزخ نزولی است. در میان حکمای اسلامی برخی وجود این عالم را منکر شده‌اند.<ref>میرداماد، جذوات و مواقیت، ۶۲–۶۷؛ لاهیجی، گوهر مراد، ۶۰۱–۶۰۵.</ref> [[شیخ اشراق]] ضمن اذعان به وجود عالم مثال، با مطرح‌کردن دلیل‌هایی کوشیده است وجود آن را با [[امکان اشرف|قاعده امکان اشرف]] به اثبات برساند.<ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ۱/۴۳۴ و ۲/۱۴۵؛ ← قطب‌الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، ۳۳۷.</ref>

بحث از عالم مثال از جهات متعددی دارای اهمیت است؛ از جهت هستی‌شناسی، بیانگر حلقه اتصال میان عالم مجردات تام و عالم طبیعت است و از جهت معرفت‌شناسی بیانگر منبع الهام حقایق و افاضه معارف به قوه خیال انسانی است. همچنین راه را برای مباحثی همچون رؤیا، اطلاع بر غیب و تمثل [[فرشتگان]] هموار می‌کند.<ref>کربن، فلسفه ایرانی و فلسفه تطبیقی، ۸۵–۹۳؛ آشتیانی، شرح بر زاد المسافر، ۳۸۴.</ref> حکمای [[اشراق]] و اهل [[تصوف]] بر وجود این عالم دلیل اقامه کرده‌اند؛ اما به صورت کامل از عهده آن بر نیامده‌اند. در این میان [[ملاصدرا]] براهین بسیاری در این زمینه اقامه کرده است<ref>آشتیانی، شرح مقدمه قیصری، ۴۸۳–۴۸۴.</ref> {{ببینید|برزخ}}.

[[امام‌خمینی]] به تبع عرفا و [[حکما]]<ref>فرغانی، منتهی المدارک، ۲/۱۱۹؛ ملاصدرا، الشواهد الربوبیه، ۳۴۴؛ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۳۳۹–۳۴۰؛ ملاصدرا، اسرار الآیات، ۱۰۷؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۶/۳۰۵.</ref> عالم ملکوت را به دو قسم اعلی و اسفل تقسیم کرده و قائل شده است ملکوت اعلی عالم نفوس کلیه<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۱/۷۶.</ref> و عالم بهشت است که نفوس سعیده در آنجا هستند.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۶۳.</ref> هر [[نفس]] در ارتباطی که با عالم ملکوت اعلی و [[فرشتگان مقرب]] پیدا می‌کند، علوم حقیقی به آنها القا و افاضه می‌شود.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۷۲.</ref> این عالم، مظهر تفصیلی عالم ارواح (عقول) و محل اخذ عهد و میثاق ربوبیت است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۲۵۶.</ref> عالم ملکوت اسفل همان مُثل معلقه و عالم [[قبر]]، عالم [[جن]]، [[شیطان]] و [[جهنم]] است که نفوس شقیه به سوی آن مسافرت می‌کنند<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۱/۷۶؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۶۳ و ۴۰۰.</ref> و هر یک از نفوس که ارتباط با این عالم (اسفل) و عالم جن و شیطان و نفوس خبیثه پیدا می‌کند، القائات آن شیطانی است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۷۲.</ref>

امام‌خمینی در اثبات [[عالم مثال]] با استناد به [[قاعده امکان اشرف]] قائل است چون میان عالم نور و عقل و عالم طبیعت ظلمانی هیچ تناسب و ارتباطی نیست، از این‌رو عالم متوسطی باید میان آنها باشد که عالم مثال و برزخ است<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۲۷.</ref> و از یک طرف به عالم طبیعت متصل است که با آخرین مرتبه از عالم طبیعت هم‌افق است و از طرف دیگر آخرین مرتبه‌اش با نازلترین مرتبه عقل هم‌افق است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۱۷.</ref>

[[حکما]] در اصطلاحات خود آن‌گاه که این عالم را در مقابل دیگر عوالم هستی نام می‌برند، کلمه ناسوت بر آن می‌گذارند.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۶/۱۰۵۷.</ref> عالم ناسوت یا طبیعت را می‌توان عالم شهادت، عالم ماده، عالم [[جسم|اجسام]]، عالم ملک،<ref>تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ۲/۱۱۵۹.</ref> عالم عناصر و عالم کون و فساد نامید.<ref>تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ۲/۱۱۵۸.</ref> پایین‌تر از عالم طبیعت عالم دیگری نیست؛ زیرا وجود عالمی پایین‌تر از عالم طبیعت مستلزم این است که ماده طبیعی قادر بر ایجاد یک شیء از [[عدم]] باشد؛ افزون بر اینکه عالم طبیعت، عالم قوه و فعل، [[حرکت]]، [[زمان]] و مکان است و موجودی ضعیف‌تر از قوه، هیولی و زمان قابل تصور نیست.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۶/۱۰۵۸.</ref> عالم طبیعت عالم حس و حضور است که [[فلک‌الافلاک]] محیط آن است. این عالم آخرین مرتبه عوالم در قوس نزول و ظلّ‌الاظلال و حاشیه عدم و آخرین مرتبه نور وجود است<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۱/۷۶.</ref> و آخرین درجه آن، هیولی است که صرف‌القوه و وجود ضعیف است<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۱/۷۲.</ref>؛ از این‌رو عالم ناسوت محاط با عوالم بالاتر است و قوس نزول عوالم هستی به عالم ناسوت ختم می‌شود.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۱/۷۷.</ref> عالم طبیعت عالم فرق بلکه فرق‌الفرق و [[وحدت و کثرت|کثرت]] است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۶۳.</ref> از ویژگی‌های این عالم بنابر نظر [[امام‌خمینی]] آن است که این عالم برخلاف دیگر عوالم هستی، در حال حرکت، تغییر و تبدیل است و به حرکت جوهری، وجودی بعد از عدم دارد و بلکه عین حرکت است<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۱/۱۱۰.</ref>؛ همچنین مجموع عالم طبیعت دارای مکان نیست؛ زیرا تمام عالم طبیعت در خارج از خود، یک شیء هم‌عرض ندارد و دارای جهت و مشرق و مغرب نیست تا قابل اشاره حسی باشد<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۵۹۶.</ref> {{ببینید|دنیا و آخرت|جسم}}.

یکی از اصطلاحات مهم در عرفان اسلامی [[حضرات خمس]] است. از نگاه عرفانی هر موجودی به قدر سعه و ضیق هویت خویش، مظهر حق‌تعالی است و خداوند در او ظهور کرده است و صفات و کمالات حق و به تبع آنها ذات مقدسش در آن حضور خواهد داشت؛ بنابراین همه اشیا در کل نظام هستی، محضر خداوندند و حق‌تعالی در آنها حضور دارد. تعینات کلی الهی به دو قسم تقسیم می‌شوند: تعین حقی و خلقی. تعین‌های حقی یعنی تعین اول و تعین ثانی که دو مرحله از ظهور در صقع ربوبی‌اند، درمجموع یک حضرت به‌شمار می‌آیند و در پی آن هر یک از عوالم سه‌گانه که تعین‌های خلقی را تشکیل می‌دهند، حضرت‌های دوم (عالم عقول)، سوم ([[عالم مثال]]) و چهارم (عالم طبیعت) را سامان می‌دهند. حضرت پنجم نیز که جامع همه حضرات پیشین است و از جهتی تمام قوس صعود در آن معنا می‌یابد، کون جامع یا [[انسان کامل]] نام دارد.<ref>قونوی، اعجاز البیان، ۸۱؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، ۸۹–۹۱؛ جامی، نقد النصوص، ۳۰.</ref>

امام‌خمینی رابطه عوالم را با حضرات خمس رابطه ظل و ذی‌الظل و عوالم کلیه را ظل حضرات خمس می‌داند و بر این باور است که انسان کامل، ظل حضرت جامع الهی است و عالم اعیان، ظل حضرت غیب مطلق و عالم عقول و نفوس، ظل حضرت غیب مضاف و عالم خیال و مثال مطلق، ظل حضرت شهادت مضاف و عالم ملک، ظل حضرت شهادت مطلق است.<ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۱۲۰–۱۲۱.</ref> ایشان در تقریری دیگر با استناد به آیه «أَلَمْ تَرَ إِلی رَبِّکَ کَیفَ مَدَّ الظِّلَّ»<ref>فرقان، ۴۵.</ref> دو حضرت اسمائی و اعیانی را ظل [[فیض اقدس]] و دو حضرت ملکوت و شهادت را ظل فیض مقدس می‌شمارد.<ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۱۲۱.</ref> {{ببینید|حضرات خمس}}

[[امام‌خمینی]] نیز با اصول و مبانی چون بساطت وجود، [[تشکیک در وجود]] و اصل [[علیت]] به تبیین تطابق عوالم پرداخته است و از آنجاکه با توجه به مبانی عرفانی، علیت به تشأّن و تشکیک در مراتب وجود، جای خود را به تشکیک در مراتب ظهور می‌دهد، عوالم ظهور به جای عوالم وجود می‌نشیند؛ یعنی [[تجلی]] و ظهور حق‌تعالی دارای مراتبی است که اختلاف و اشتراکشان در شدت و ضعف ظهور است. عالم پایین‌تر تنزل‌یافته و رقیقه عالم بالاتر است<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۸۴؛ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۴۸.</ref> و در ظرف تجلی، عالم بالا به صورت اعلا و اشرف موجود است و همه فعلیت‌های عالم پایین در عالم بالا به صورت بساطت و اجمال موجود است<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۱/۳۴۰–۳۴۱.</ref>؛ از این‌رو هر مرتبه بالاتر، دارای کمالات مرتبه پایین‌تر به صورت اعلی و اشدّ است و هر مرتبه پایین‌تر هم دارای کمالات مرتبه بالاتر به صورت ضعیف‌تر و ناقص‌تر است<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۱۳.</ref> و هر آنچه در معلول از حیث کمال هست، به صورت کامل‌تر در مبدأ آن (علت) نیز هست؛ پس تمام کمالات و حیثیات وجودی عالم شهادت در عالم غیب هست و هیچ کمالی در عالم پایین‌تر نیست که از حیطه وجود عالم بالا خارج باشد<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۱۹–۳۲۰.</ref> و از آنجاکه خداوند قیوم بالذات و صرف‌الوجود است و مرتبه صرف، تمام علت مراتب نازله و دارای کمالات آنهاست<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ‏۲/۲۱۴–۲۱۵.</ref>؛ از این‌رو از جهت فلسفی پس از ذات باری‌تعالی، عوالم هستی از حیث وجودی از سلسله‌ای طولی برخوردارند که در آنها یک عالم، علت عالم پس از خود است و رابطه‌ای علّی و معلولی بر عوالم هستی حاکم است؛ به این صورت که در عالم جبروت، عقل اول ـ که معلول حقیقی مبدأ اعلی است ـ علت عقل ثانی است تا آخر عالم عقل و پس از آن نوبت به عالم ملکوت می‌رسد که معلول وجودی عالم جبروت است و عالم طبیعت نیز معلول عالم ملکوت به‌شمار می‌آید، تا نوبت به آخرین مرتبه وجود، یعنی هیولای اولی برسد.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ‏۲/۱۹۹.</ref>

* باقر صاحبی، [https://books.khomeini.ir/10007/books/471/ عوالم هستی]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۷، ص۴۷۱–۴۷۸.