۵۷۲
ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۷: | خط ۷: | ||
در سفر سوم ناصرالدین‌شاه به اروپا<ref> ۱۳۰۷ق/ ۱۸۹۰م.</ref> با وساطت «سر هنری درامند ولف» وزیرمختار انگلستان در ایران، مذاکراتی میان شاه و میرزاعلی‌اصغر اتابک معروف به «امین‌السلطان» نخست‌وزیر وقت با «ماژور جرالد تالبوت» درباره امتیاز تجارت توتون و تنباکو صورت گرفت<ref> ناطق، بازرگانان، 86.</ref>. پس از بازگشت ناصرالدین‌شاه به ایران، تالبوت به تهران آمد و با پرداخت ۲۵ هزار لیره رشوه به شاه در ۲۸ رجب ۱۳۰۷ق/ ۲۰ مارس ۱۸۹۰م قراردادی در پانزده فصل به امضای او رساند<ref> تیموری، قرارداد 1890، 29 ـ 32؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 25 ـ 29؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 232 ـ 236.</ref>. بر اساس این قرارداد کشت، خرید و فروش توتون و تنباکو به مدت پنجاه سال در اختیار شرکت انگلیسی قرار گرفت و تاجران و بازرگانان حق صادرات و حمل و نقل توتون و تنباکو بدون اجازه صاحب امتیاز جز به اندازه مصرف خود را نداشتند. افزون بر این، صاحبان این امتیازنامه می‌توانستند تمام حقوق و امتیازها و تعهدهای خود را به غیر واگذار کنند و همه وسایل وارداتی آنان، از عوارض گمرک و غیره تا پایان قرارداد معاف باشد<ref> زنجانی، تحریم تنباکو، 25 ـ 26؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 232 ـ 236؛ ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 1/38 ـ 39.</ref>. این قرارداد در ایران به قرارداد «رژی»<ref> رژی در زبان فرانسه به معنای انحصار در معاملات بازرگانی است.</ref> و شرکت عامل آن نیز به کمپانی رژی معروف شد<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 65 ـ 68.</ref>. | در سفر سوم ناصرالدین‌شاه به اروپا<ref> ۱۳۰۷ق/ ۱۸۹۰م.</ref> با وساطت «سر هنری درامند ولف» وزیرمختار انگلستان در ایران، مذاکراتی میان شاه و میرزاعلی‌اصغر اتابک معروف به «امین‌السلطان» نخست‌وزیر وقت با «ماژور جرالد تالبوت» درباره امتیاز تجارت توتون و تنباکو صورت گرفت<ref> ناطق، بازرگانان، 86.</ref>. پس از بازگشت ناصرالدین‌شاه به ایران، تالبوت به تهران آمد و با پرداخت ۲۵ هزار لیره رشوه به شاه در ۲۸ رجب ۱۳۰۷ق/ ۲۰ مارس ۱۸۹۰م قراردادی در پانزده فصل به امضای او رساند<ref> تیموری، قرارداد 1890، 29 ـ 32؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 25 ـ 29؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 232 ـ 236.</ref>. بر اساس این قرارداد کشت، خرید و فروش توتون و تنباکو به مدت پنجاه سال در اختیار شرکت انگلیسی قرار گرفت و تاجران و بازرگانان حق صادرات و حمل و نقل توتون و تنباکو بدون اجازه صاحب امتیاز جز به اندازه مصرف خود را نداشتند. افزون بر این، صاحبان این امتیازنامه می‌توانستند تمام حقوق و امتیازها و تعهدهای خود را به غیر واگذار کنند و همه وسایل وارداتی آنان، از عوارض گمرک و غیره تا پایان قرارداد معاف باشد<ref> زنجانی، تحریم تنباکو، 25 ـ 26؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 232 ـ 236؛ ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 1/38 ـ 39.</ref>. این قرارداد در ایران به قرارداد «رژی»<ref> رژی در زبان فرانسه به معنای انحصار در معاملات بازرگانی است.</ref> و شرکت عامل آن نیز به کمپانی رژی معروف شد<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 65 ـ 68.</ref>. | ||
به موجب قرارداد رژی که به امضای سر هنری ولف وزیرمختار انگلستان نیز رسید، شاه ایران در برابر دریافت سالانه پانزده هزار لیره و یک‌چهارم سود خالص سالانه، این امتیاز را واگذار کرد. تالبوت برای گرفتن این امتیاز علاوه بر شاه، مبالغی گزاف به صدر اعظم و نایب‌السلطنه و تنی چند از درباریان رشوه داد<ref> فووریه، 220؛ تیموری، قرارداد 1890، 28.</ref>. پیش‌بینی می‌شد سود خالص رژی از این امتیاز بیش از پانصد هزار پوند<ref> لیره.</ref> باشد. دولت عثمانی در واگذاری این امتیاز به رژی630 هزار پوند<ref> لیره.</ref> دریافت کرد و ایران تنها پانزده هزار پوند<ref> لیره.</ref><ref> فوران، 250 ـ 251.</ref>. روسیه نخستین واکنش را به این امتیاز نشان داد و آن را مخالف اصل آزادی تجارت که در معاهده ترکمن‌چای بود شمرد؛ ولی ایران و انگلستان این ادعا را رد کردند<ref> همان، 251.</ref>. | به موجب قرارداد رژی که به امضای سر هنری ولف وزیرمختار انگلستان نیز رسید، شاه ایران در برابر دریافت سالانه پانزده هزار لیره و یک‌چهارم سود خالص سالانه، این امتیاز را واگذار کرد. تالبوت برای گرفتن این امتیاز علاوه بر شاه، مبالغی گزاف به صدر اعظم و نایب‌السلطنه و تنی چند از درباریان رشوه داد<ref> فووریه، سه سال در دربار ایران، 220؛ تیموری، قرارداد 1890، 28.</ref>. پیش‌بینی می‌شد سود خالص رژی از این امتیاز بیش از پانصد هزار پوند<ref> لیره.</ref> باشد. دولت عثمانی در واگذاری این امتیاز به رژی630 هزار پوند<ref> لیره.</ref> دریافت کرد و ایران تنها پانزده هزار پوند<ref> لیره.</ref><ref> فوران، 250 ـ 251.</ref>. روسیه نخستین واکنش را به این امتیاز نشان داد و آن را مخالف اصل آزادی تجارت که در معاهده ترکمن‌چای بود شمرد؛ ولی ایران و انگلستان این ادعا را رد کردند<ref> همان، 251.</ref>. | ||
پیامدهای این قرارداد باعث نفوذ بیگانگان به داخل کشور بود و استقلال کشور و حکومت را در سرزمین خود زیر سلطه قرار می‌داد<ref> آقابزرگ، هدایة الرازی، 238.</ref>. انگلیسی‌ها با ورود به ایران به تمام شهرهای کشور، مأموران خود را که مسلّح هم بودند، فرستادند تا قرارداد را اجرا کنند و دولت ایران هم به حاکمان خود در شهرها دستور داد تا با شعبه‌های کمپانی انگلیسی همکاری کنند<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 83؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 39؛ تیموری، قرارداد 1890، 43.</ref>. | پیامدهای این قرارداد باعث نفوذ بیگانگان به داخل کشور بود و استقلال کشور و حکومت را در سرزمین خود زیر سلطه قرار می‌داد<ref> آقابزرگ، هدایة الرازی، 238.</ref>. انگلیسی‌ها با ورود به ایران به تمام شهرهای کشور، مأموران خود را که مسلّح هم بودند، فرستادند تا قرارداد را اجرا کنند و دولت ایران هم به حاکمان خود در شهرها دستور داد تا با شعبه‌های کمپانی انگلیسی همکاری کنند<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 83؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 39؛ تیموری، قرارداد 1890، 43.</ref>. | ||
| خط ۲۹: | خط ۲۹: | ||
==واکنش‌ها در برابر حکم تحریم== | ==واکنش‌ها در برابر حکم تحریم== | ||
تحریم تنباکو جنبشی سراسری و گسترده در میان مردم بود که سلطه خارجی و استبداد را به گونه‌ای مستقیم و هم‌زمان نشانه می‌گرفت<ref> فوران، 249 ـ 250.</ref>. تمام طبقات مردم حکم تحریم تنباکو را با شور و هیجان، سرعت و دقت و انضباط کامل به کار بستند<ref> فووریه، 231.</ref> و این حرکت به نماد همبستگی ملی تبدیل گردید. کسانی که چندان پایبند رعایت احکام شرعی نبودند و در منظر خاص و عام مرتکب هر نوع گناه می‌شدند<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 108 ـ 110.</ref>، اقلیت‌های مذهبی<ref> کدی، تحریم تنباکو، 127؛ تیموری، قرارداد 1890، 108.</ref>، درباریان و دولت‌مردان<ref> ملک‌آرا، 116.</ref> و حتی همسران ناصرالدین‌شاه<ref> فووریه، 231؛ اعتمادالسلطنه، 781.</ref>، نیز با التزام کامل، حکم تحریم را رعایت کردند. اعتمادالسلطنه پس از ستایش از میرزای شیرازی، تأثیر قلم و حکم ایشان را از سرنیزه دولت ایران بیشتر دانست<ref> همان، 791.</ref>. گزارش لاسلز، وزیرمختار انگلستان در تهران به سالیسبوری، نخست‌وزیر انگلستان نیز بیانگر اهمیت حکم است. وی در این گزارش می‌گوید کسانی که مدت زیادی در ایران اقامت دارند، به او گفته‌اند آنان از این تنفیذ قدرت ملایان<ref> روحانیان.</ref>، هم از جهت مخالفت با دولت و هم از جهت اطاعت بی‌چون و چرای مردم از اوامر آنان در موردی که شرع آن را حرام شمرده، دچار شگفتی شده‌اند<ref> کدی، تحریم تنباکو، 130.</ref>. | تحریم تنباکو جنبشی سراسری و گسترده در میان مردم بود که سلطه خارجی و استبداد را به گونه‌ای مستقیم و هم‌زمان نشانه می‌گرفت<ref> فوران، 249 ـ 250.</ref>. تمام طبقات مردم حکم تحریم تنباکو را با شور و هیجان، سرعت و دقت و انضباط کامل به کار بستند<ref> فووریه، سه سال در دربار ایران، 231.</ref> و این حرکت به نماد همبستگی ملی تبدیل گردید. کسانی که چندان پایبند رعایت احکام شرعی نبودند و در منظر خاص و عام مرتکب هر نوع گناه می‌شدند<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 108 ـ 110.</ref>، اقلیت‌های مذهبی<ref> کدی، تحریم تنباکو، 127؛ تیموری، قرارداد 1890، 108.</ref>، درباریان و دولت‌مردان<ref> ملک‌آرا، 116.</ref> و حتی همسران ناصرالدین‌شاه<ref> فووریه، سه سال در دربار ایران، 231؛ اعتمادالسلطنه، 781.</ref>، نیز با التزام کامل، حکم تحریم را رعایت کردند. اعتمادالسلطنه پس از ستایش از میرزای شیرازی، تأثیر قلم و حکم ایشان را از سرنیزه دولت ایران بیشتر دانست<ref> همان، 791.</ref>. گزارش لاسلز، وزیرمختار انگلستان در تهران به سالیسبوری، نخست‌وزیر انگلستان نیز بیانگر اهمیت حکم است. وی در این گزارش می‌گوید کسانی که مدت زیادی در ایران اقامت دارند، به او گفته‌اند آنان از این تنفیذ قدرت ملایان<ref> روحانیان.</ref>، هم از جهت مخالفت با دولت و هم از جهت اطاعت بی‌چون و چرای مردم از اوامر آنان در موردی که شرع آن را حرام شمرده، دچار شگفتی شده‌اند<ref> کدی، تحریم تنباکو، 130.</ref>. | ||
ناصرالدین‌شاه به مأموران حکومتی دستور داد از انتشار حکم در میان مردم جلوگیری کنند. در برابر، مردم به‌ویژه علما و روحانیان در نشر و پخش آن کوشش فراوان کردند و همین باعث تظاهرات و راهپیمایی‌های مردمی علیه حکومت و شاه شد. جنبش اعتراضی به دربار شاه هم نفوذ پیدا کرد. درباریان قلیان‌ها و چُپُق‌ها را شکستند و بازاریان و کاسبان دکان‌های خود را بستند و افراد متدین و غیر متدین با توجه به حکم میرزا که آن را جنگ با امام زمان(ع) می‌دانست، از استفاده دخانیات اجتناب کردند<ref> تیموری، قرارداد 1890، 104؛ آدمیت، 75.</ref>. این جنبش اعتراضی به گفته فووریه پزشک فرانسوی، به طور کل در اختیار روحانیت قرار گرفت<ref> تیموری، قرارداد 1890، 104 ـ 105.</ref>. ناصرالدین‌شاه در برابر این اعتراض‌ها، به شایعه جعلی‌بودن حکم میرزای شیرازی دست زد؛ ولی این اقدام نیز نتوانست از ادامه اعتراض‌ها جلوگیری کند<ref> همان، 112.</ref>. | ناصرالدین‌شاه به مأموران حکومتی دستور داد از انتشار حکم در میان مردم جلوگیری کنند. در برابر، مردم به‌ویژه علما و روحانیان در نشر و پخش آن کوشش فراوان کردند و همین باعث تظاهرات و راهپیمایی‌های مردمی علیه حکومت و شاه شد. جنبش اعتراضی به دربار شاه هم نفوذ پیدا کرد. درباریان قلیان‌ها و چُپُق‌ها را شکستند و بازاریان و کاسبان دکان‌های خود را بستند و افراد متدین و غیر متدین با توجه به حکم میرزا که آن را جنگ با امام زمان(ع) می‌دانست، از استفاده دخانیات اجتناب کردند<ref> تیموری، قرارداد 1890، 104؛ آدمیت، 75.</ref>. این جنبش اعتراضی به گفته فووریه پزشک فرانسوی، به طور کل در اختیار روحانیت قرار گرفت<ref> تیموری، قرارداد 1890، 104 ـ 105.</ref>. ناصرالدین‌شاه در برابر این اعتراض‌ها، به شایعه جعلی‌بودن حکم میرزای شیرازی دست زد؛ ولی این اقدام نیز نتوانست از ادامه اعتراض‌ها جلوگیری کند<ref> همان، 112.</ref>. | ||
| خط ۳۷: | خط ۳۷: | ||
حکم تحریم تنباکو، به انقلابی علیه دولت و شخص ناصرالدین‌شاه تبدیل شد<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 140 ـ 146.</ref>. همین امر شاه را بر آن داشت تا پس از دو هفته از صدور حکم تحریم تنباکو، به لغو انحصاری داخلی قرارداد تنباکو، رأی صادر کند؛ ولی علما و مردم با مقاومت خویش خواستار لغو کامل امتیاز تنباکو و فسخ قرارداد شدند<ref> آقابزرگ، هدایة الرازی، 261 ـ 262.</ref>. شاه خواستار تشکیل جلسه‌ای دیگر با حضور علمای بزرگ و برخی از دولتیان شد؛ ولی علمای حاضر در جلسه ازجمله میرزاحسن آشتیانی، سیدعلی‌اکبر تفرشی، شیخ‌فضل‌الله نوری، میرسیدزین‌العابدین امام‌جمعه، سیدمحمدرضا طباطبایی، سیدعبدالله بهبهانی و ملامحمدتقی کاشانی<ref> تیموری، قرارداد 1890، 125 ـ 127؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 155.</ref>، بر فسخ کامل قرارداد پافشاری کردند<ref> ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 1/37 ـ 38؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 262.</ref>. دولت که از عقب‌نشینی‌های خود نتیجه نگرفته بود به آشتیانی اعلام کرد یا در انظار مردم قلیان بکشد یا شهر را ترک کند<ref> اعتمادالسلطنه، 785.</ref>. | حکم تحریم تنباکو، به انقلابی علیه دولت و شخص ناصرالدین‌شاه تبدیل شد<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 140 ـ 146.</ref>. همین امر شاه را بر آن داشت تا پس از دو هفته از صدور حکم تحریم تنباکو، به لغو انحصاری داخلی قرارداد تنباکو، رأی صادر کند؛ ولی علما و مردم با مقاومت خویش خواستار لغو کامل امتیاز تنباکو و فسخ قرارداد شدند<ref> آقابزرگ، هدایة الرازی، 261 ـ 262.</ref>. شاه خواستار تشکیل جلسه‌ای دیگر با حضور علمای بزرگ و برخی از دولتیان شد؛ ولی علمای حاضر در جلسه ازجمله میرزاحسن آشتیانی، سیدعلی‌اکبر تفرشی، شیخ‌فضل‌الله نوری، میرسیدزین‌العابدین امام‌جمعه، سیدمحمدرضا طباطبایی، سیدعبدالله بهبهانی و ملامحمدتقی کاشانی<ref> تیموری، قرارداد 1890، 125 ـ 127؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 155.</ref>، بر فسخ کامل قرارداد پافشاری کردند<ref> ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 1/37 ـ 38؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 262.</ref>. دولت که از عقب‌نشینی‌های خود نتیجه نگرفته بود به آشتیانی اعلام کرد یا در انظار مردم قلیان بکشد یا شهر را ترک کند<ref> اعتمادالسلطنه، 785.</ref>. | ||
پس از تصمیم میرزای آشتیانی برای ترک شهر، مردم و علما با تجمع و حمایت از میرزای آشتیانی ناصرالدین‌شاه را بر آن داشتند تا تبعید ایشان را لغو و در پنجم جمادی‌الثانی 1309ق<ref> شانزده دی 1270.</ref> لغو کامل قرارداد امتیاز توتون و تنباکو را امضا و ابلاغ کند<ref> همان، 786 ـ 787؛ فووریه، 236 ـ 239؛ آدمیت، 120؛ تیموری، قرارداد 1890، 150؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 195 ـ 196.</ref>. پس از لغو قرار داد و اطمینان میرزای شیرازی از لغو کامل آن، وی در 25 جمادی‌الثانی 1309ق/ 6 بهمن 1270 حکم به حلال‌بودن استفاده از توتون و تنباکو داد<ref> آدمیت، 125؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 130 ـ 131؛ تیموری، قرارداد 1890، 192.</ref>. | پس از تصمیم میرزای آشتیانی برای ترک شهر، مردم و علما با تجمع و حمایت از میرزای آشتیانی ناصرالدین‌شاه را بر آن داشتند تا تبعید ایشان را لغو و در پنجم جمادی‌الثانی 1309ق<ref> شانزده دی 1270.</ref> لغو کامل قرارداد امتیاز توتون و تنباکو را امضا و ابلاغ کند<ref> همان، 786 ـ 787؛ فووریه، سه سال در دربار ایران، 236 ـ 239؛ آدمیت، 120؛ تیموری، قرارداد 1890، 150؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 195 ـ 196.</ref>. پس از لغو قرار داد و اطمینان میرزای شیرازی از لغو کامل آن، وی در 25 جمادی‌الثانی 1309ق/ 6 بهمن 1270 حکم به حلال‌بودن استفاده از توتون و تنباکو داد<ref> آدمیت، 125؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 130 ـ 131؛ تیموری، قرارداد 1890، 192.</ref>. | ||
==ارزیابی و تحلیل امام‌خمینی== | ==ارزیابی و تحلیل امام‌خمینی== | ||