نهضت سوادآموزی: تفاوت میان نسخه‌ها

نهضت سوادآموزی، نهادی شکل‌گرفته در جمهوری اسلامی ایران برای ریشه‌کن‌کردن بی‌سوادی.

 

علم و دانش و سواد خواندن و نوشتن در اسلام جایگاه ویژه‌ای دارد و قرآن کریم<ref> علق، 1.</ref> و سنت<ref> مجلسی، بحار الانوار، 1/177.</ref> مردم را به علم‌آموزی تشویق کرده‌اند. پیامبر اسلام(ص) به اسیران جنگ بدر یادآور شد هر اسیری که توان پرداخت فدیه خود را ندارد با سوادآموختن به چند تن از کودکان مدینه آزاد خواهد شد<ref> احمدبن‌حنبل، مسند، 1/247؛ زرین‌کوب، کارنامه اسلام، 26.</ref>. مساجد و مکتب‌خانه‌ها و کانون‌های آموزش قرآن در طول تاریخ اسلام پرچم‌دار مبارزه با بی‌سوادی بوده‌اند<ref> پیام حوزه، تاریخچه نظام، 23.</ref>.

برابر آخرین سرشماری در سال 1355 نسبت بی‌سوادی جمعیت شش سال به بالا در ایران 2/52 درصد و در جمعیت پانزده تا 49 سال 57 درصد و در جمعیت هفت تا چهارده سال 26 درصد بوده است. این شمار در روستاها به‌مراتب بیشتر از شهر بوده است. در مناطق روستایی نرخ بی‌سوادی زنان در سال 1350<ref> هفت سال به بالا.</ref>، 91 درصد بود. تنها نُه درصد زنان روستایی به‌زحمت قادر به خواندن و نوشتن بودند و در سال 1355 نرخ بی‌سوادی در مناطق روستایی حدود هفتاد درصد و در میان زنان روستایی حدود 83 درصد بود<ref> همایون‌پور، 44 درس، 7.</ref>. نرخ باسوادی در گروه سنی یاد شده<ref> 6 تا 29 ساله.</ref> در سال 1356 به حدود 66 درصد رسید<ref> ازغندی، تاریخ تحولات، 30.</ref> و در سال 1357 در حالی‌که نسبت باسوادی برای جمعیت شش تا 29‌ساله در کشور 8/65 درصد و در مناطق شهری 2/82 درصد بود، تنها 5/48 درصد از روستاییان 6 تا 29‌ساله باسواد بودند<ref> ازغندی، تاریخ تحولات، 30.</ref>. تعداد نیروی آموزشی در سال تحصیلی 1356 ـ 1357 در مناطق روستایی نسبت به سال پیش، حدود یازده درصد کاهش یافت و به نیروی آموزشی و تربیتی مناطق شهری 1/10 درصد افزوده شد<ref> ازغندی، تاریخ تحولات، 32.</ref>.

با وجود آمارهای رژیم پهلوی سطح سواد عمومی در جامعه نگران‌کننده و غیر قابل تحمل بود<ref> هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، 415؛ مهاجری، انقلاب اسلامی، 137؛ واحد فرهنگی، تاریخچه مختصری، 1/280.</ref>. آمارهای یادشده بیانگر نرخ بالای بی‌سوادی و آهنگ نامطلوب سوادآموزی در کشور بود<ref> همایون‌پور، 44 درس، 7 ـ 8.</ref>. این امر حتی با توجه به انتخاب‌های مکرر در پیش‌رو که مردم می‌بایست رأی خود را بر روی برگه‌ها بنویسند، چندان مناسب و زیبنده نبود<ref> هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، 415.</ref>.

از سوی دیگر، امام‌خمینی پیش از انقلاب اسلامی با احساس ضرورت سوادآموزی وعده داد با بی‌سوادی به بهترین شکل ممکن مبارزه خواهد کرد<ref> 5/423 ـ 424.</ref>. دغدغه ایشان در قانون اساسی بازتاب یافت. به موجب بند سوم از اصل سوم و اصل سی‌ام قانون اساسی، دولت موظف شد وسایل آموزش و پرورش رایگان را برای همه ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم سازد و وسایل تحصیلات عالی را تا سر حد خودکفایی کشور به طور رایگان گسترش دهد.

امام‌خمینی در 7/10/1358 طی پیامی با ذکر آیه کریمه «ن وَ الْقَلَمِ وَ مَا یسْطُرُونَ‌»<ref> قلم، 1.</ref> و با اشاره به کم‌کاری رژیم پهلوی در آموزش عمومی و محروم‌بودن اکثر افراد کشور از نعمت خواندن و نوشتن، مردم و مسئولان را به نهضت سوادآموزی در کشور فراخواند<ref> 11/446 ـ 447.</ref> و باسوادبودن مردم را از نیازهای اولیه برای هر ملت و در ردیف بهداشت و مسکن، بلکه مهم‌تر از آنها دانست و یادآور شد بی‌سوادی در کشوری که مهد علم و ادب بوده و در سایه دینی که طلب علم را فریضه می‌داند، مایه خجالت است<ref> همان.</ref>. ایشان در ادامه پیام، خواستار بسیج عمومی همه اقشار مردم و نهادهای آموزشی و دینی برای سوادآموزی شد و بر اساس ضرورت یادشده برنامه‌ای درازمدت و طرحی نو و ضربتی را برای سوادآموزی ضروری دانست و به دولت و مردم توصیه کرد بدون فوت وقت و تشریفاتِ خسته‌کننده با بسیج عمومی برای مبارزه با بی‌سوادی قیام کنند، تا در آینده‌ای نزدیک همگان نوشتن و خواندن را بیاموزند. ایشان به ائمه جماعات شهرستان‌ها و روستاها توصیه ‌کرد باسوادان را دعوت کنند تا در مساجد و تکایا نوشتن و خواندن را به خواهران و برادران خود یاد داده و منتظر اقدامات دولت نباشند و یادآور شد اعضای باسواد خانواده اعضای بی‌سواد را آموزش داده و ایران را سراسر مدرسه کنند<ref> همان.</ref>.

مسئولان امر با توجه به پیام امام‌خمینی نام تشکیلات سوادآموزی را نهضت سوادآموزی، به معنای حرکت، تلاش و بسیج همگانی<ref> دهخدا، لغتنامه دهخدا، 14/20250.</ref> در جهت باسوادشدن مردم گذاشتند. یک روز پس از فرمان امام‌خمینی<ref> هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، 415 ـ 416.</ref>، محمدجواد باهنر، نماینده شورای انقلاب در آموزش و پرورش و مسئول نهضت سوادآموزی<ref> ربانی خلخالی، شهدای روحانیت شیعه، 1/563.</ref>، در گفتگو با خبرنگاران از همکاری مسئولان برای آغاز نهضت سوادآموزی خبر داد و ضمن فراخواندن همگان برای همراهی با این نهضت وعده داد جهاد سوادآموزی نیز مانند جهاد سازندگی به دور از چارچوب‌های دست‌وپاگیر اداری آغاز به کار کند و خود را درگیر مقررات دست‌وپاگیر اداری نسازد<ref> هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، 415 ـ 416.</ref>.

از سوی دیگر، حزب جمهوری اسلامی نیز طی اطلاعیه‌ای از مردم خواست در این کار مقدس شرکت کنند<ref> هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، 416.</ref>. جامعه مدرسین حوزه علمیه قم طی پیامی مردم را به شرکت در کلاس‌های نهضت سوادآموزی تشویق کرد<ref> صالح، جامعه مدرسین، 5/45.</ref> و به روحانیان عازم تبلیغ سفارش کرد از این فرصت برای سوادآموزی مردم استفاده کنند<ref> جمهوری اسلامی، روزنامه، 22/10/1358، 10.</ref>. احمد آذری قمی از استادان حوزه قم نیز به طلاب اعزامی یادآور شد تبدیل مساجد به کلاس درس و سوادآموزی از رسالت‌های حوزه علمیه است و حوزه باید از جایگاه و نفوذ خود در شهرها و روستاها برای سوادآموزی استفاده کند و سپس در گزارشی یادآور شد در شهر قم برای سوادآموزی بسیج عمومی ایجاد شده و دبیران و آموزگاران آمادگی خود را اعلام کرده‌اند<ref> جمهوری اسلامی، روزنامه، 22/10/1358، 11.</ref>.

پس از تأسیس نهضت سوادآموزی نخستین طرح و آئین‌نامه را شورای انقلاب به تصویب رساند و بر اساس آن دفاتر نهضت سوادآموزی در سراسر کشور تأسیس شد<ref> واحد فرهنگی، تاریخچه مختصری، 1/281.</ref>. نهضت سوادآموزی در سه سال نخست، در فاصله زمانی صدور فرمان امام‌خمینی تا انتخاب محسن قرائتی به نمایندگی در سال 1361، به صورت شورایی از سوی آموزش و پرورش، جهاد سازندگی، جامعه روحانیت، جهاد دانشگاهی و نهضت سوادآموزی در تهران اداره می‌شد<ref> سازمان نهضت سوادآموزی، پایگاه اطلاع‌رسانی۔</ref>. امام‌خمینی در اردیبهشت 1361 محسن قرائتی را به نمایندگی خود در نهضت سوادآموزی برگزید و مساعدت دست‌اندرکاران نهضت و وزارت آموزش و پرورش را برای پیروزی وی بر عفریت بی‌سوادی، که از میراث‌های نظام طاغوتی است خواستار شد<ref> 16/248.</ref>.

در سال 1363 مجلس شورای اسلامی اساسنامه جدیدی برای نهضت تصویب کرد. طبق این اساسنامه نهضت سوادآموزی زیرمجموعه آموزش و پرورش قرار گرفت و ریاست این سازمان به عنوان معاون وزارت آموزش و پرورش و رئیس سازمان انجام وظیفه می‌کرد و نظارت بر حسن امور و انطباق فعالیت‌های نهضت با موازین اسلام بر عهده نماینده مقام رهبری بود. برابر اساسنامه، وظایف نهضت عبارت بود از:

* آموزش بزرگسالان در حد خواندن و نوشتن و آموختن حساب؛  

* تربیت و بالابردن سطح فرهنگ و نشر فرهنگ اسلامی مناسب با سوادآموزان در محدوده ضوابط نهضت سوادآموزی؛  

* تهیه و تدوین آئین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌ها و قراردادهای مورد لزوم به منظور سوادآموزی کارکنان دولت و نهادهای انقلابی؛  

* تهیه کتاب‌‌های لازم با استفاده از متخصصان متعهد و تدوین برنامه و تهیه مواد آموزشی و کمک‌آموزشی منطبق با فرهنگ اسلامی؛  

* گزینش اعضای نهضت و تربیت آنان در زمینه‌های عقیدتی و آموزشی و تعلیم مهارت‌های لازم طبق تعالیم عالی اسلام با استفاده از رهنمودهای مقام رهبری؛  

* ایجاد انگیزه مادی و معنوی در مردم برای شرکت در کلاس‌های نهضت سوادآموزی و تشویق آموزشیاران و بی‌سوادان و دیگر افرادی که به گونه‌ای با نهضت همکاری دارند<ref> اداره کل، مجموعه قوانین، 626 ـ 627.</ref>. بر اساس اهداف یادشده راهبردهای سوادآموزی دارای دو هدف بود:

آموختن برای خواندن و خواندن برای آموختن. به افراد آموزش داده می‌شود تا بخوانند و از آن برای بهتر زندگی‌کردن سود برند و خواندن و نوشتن وسیله‌ای باشد برای خودکفایی، استقلال سیاسی و اقتصادی<ref> رزمگیر، نهادها، 1/354.</ref>.

بر اساس ماده 5 اساسنامه نهضت، نهضت سوادآموزی برای پیشبرد اهداف خود باید از این امکانات بهره‌مند می‌شد:

* استفاده از همه امکانات و نیروهای موجود جامعه به منظور ریشه‌کن‌کردن بی‌سوادی با برنامه‌ریزی مناسب به‌خصوص در مناطق محروم و روستاها به صورت ضربتی و از طریق بسیج عمومی مردم و ایجاد امکانات و تسهیلات لازم دیگری که برای تأمین اهداف نهضت ضروری باشد؛  

* استفاده از اعضای نهادهای انقلابی و ارگان‌های دولتی به‌خصوص معلمان با توافق نهادهای مربوطه؛  

* استفاده از رسانه‌های گروهی به منظور آموزش بزرگسالان و تشویق به سوادآموزی؛  

* گنجاندن شیوه تدریس سوادآموزی در برنامه‌های درسی و تمرینی دانشگاه‌های تربیت معلم<ref> اداره کل، مجموعه قوانین، 627؛ رشد معلم، مجله، 71.</ref>. در تبصره 1 و 2 ماده 5 همه ارگان‌های دولتی و نهاد‌های انقلابی موظف شده‌اند تا جایی که به وظایف قانونی آنها خلل وارد نشود، امکانات خود را در اختیار نهضت قرار دهند. رسانه‌های گروهی نیز موظف به همکاری با این نهاد شده‌اند<ref> اداره کل، مجموعه قوانین، 627.</ref>.

در زمستان 1359 مسئولان نهضت سوادآموزی سراسر کشور با امام‌خمینی دیدار و از کم‌توجهی مورد انتظار از سوادآموزی شکوه کردند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، 13/447 ـ 448.</ref>. امام‌خمینی از همه مردم ایران خواست که به این امر بزرگ و حیاتی کمک کنند و بی‌سوادان را نیز به سوادآموزی تشویق کرد و سوادآموزی را برای دین و دنیای مردم ضروری شمرد و خدمت در این نهاد را بالاترین خدمت‌ها به انسان دانست<ref> 13/452.</ref>. ایشان در ادامه، جهالت را موجب عقب‌ماندگی و وابستگی شمرد و قلم و علم و بیان را زمینه‌ساز رشد و تمدن و معنویت و قدرت و استقلال و با اشاره به آیه کریمه «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ»<ref> علق، 1.</ref> و حدیث نبوی(ص) «طلب‌ العلم فریضة علی کل مسلم»<ref> مجلسی، بحار الانوار، 1/177.</ref>، تاکید کرد اسلام به علم و دانش اهمیت داده و دانش‌اندوزی را با معنویت و پرورش و تربیت قرین ساخته است؛ بر این اساس باید آموزشیاران نهضت سوادآموزی همان‌گونه که در کلاس‌ها به مردم سواد یاد می‌دهند، به معنویت و تربیت آنها نیز توجه داشته باشند<ref> 13/452.</ref>.

امام‌خمینی با اشاره به برخی پارچه‌نوشته‌هایی که جمعیت دیدارکننده با خود داشتند و در آنها آمده بود در صورت ادامه تجاوز، قلم‌ها را به مسلسل تبدیل می‌کنند، ابراز امیدورای کرد روزی فرارسد که مسلسل‌ها به قلم تبدیل شوند و هماهنگی دانش و پرورش و علم و ادب، رشد و تمدن و بهروزی را برای بشریت به ارمغان ‌آورد. ایشان از مردم خواست که به کار سوادآموزی اهمیت دهند و کوشش کنند میدان را به قلم‌ها واگذارند<ref> 13/447 ـ 448.</ref>.

پس از سفارش‌های چندباره امام‌خمینی به سوادآموزی، استقبال مردم از کلاس‌های نهضت سیر فزونی گرفت؛ چنان‌که زنان خانه‌دار و دارای بچه کوچک نیز در کلاس‌های درس حاضر می‌شدند<ref> جمهوری اسلامی، روزنامه، 28/12/1358، 7.</ref>. پیروی از دستور امام‌خمینی، خدمت به جامعه، آگاهی از مسائل جهان اسلام، سهیم‌شدن در انقلاب از انگیزه‌های مهم بی‌سوادان در استقبال از نهضت سوادآموزی بود<ref> جمهوری اسلامی، روزنامه، 28/12/1358، 7.</ref>. جمله «ایران را سراسر مدرسه کنیم» که از شعارهای اصلی نهضت سوادآموزی و برگرفته از سخنان امام‌خمینی بود<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 11/447.</ref> و سروده شاعر مدرسه و جنگ، سپیده کاشانی «سحر رسید مادرم...»<ref> هنر، مجله، 79.</ref> در تشویق نوآموزان به مکتب و مدرسه مؤثر بود و روحیه درس‌آموزی را در کنار دفاع از مرزها به رزمندگان یادآور می‌شد<ref> هنر، مجله، 79.</ref>. آموزگارانِ نهضت در کنار آموزش خط فارسی و خواندن و نوشتن، مسائل دینی و مهارت‌های زندگی را نیز به نوآموزان یاد می‌دادند<ref>جعفرآقایی، زندگینامه، 251 ـ 259.</ref>. بسیاری از فارغ‌التحصیلان این کلاس‌ها درس را ادامه دادند و به مدارج برتر علمی دست یافتند<ref> جعفرآقایی، زندگینامه، 259؛ قرائتی، کیهان، 13.</ref>.

امام‌خمینی در آستانه بازگشایی مدارس در سال 1361 در دیدار با مسئولان آموزش و پرورش کشور ازجمله محسن قرائتی نماینده خود در نهضت سوادآموزی و آموزش‌یاران نهضت، سوادآموزی را شغلی شریف و مورد تأیید قرآن کریم خواند و تأکید کرد به آموزشِ تنها بسنده نکنند و در کنار آن پرورش و دعوت به تقوا هم باشد و در ادامه مدرک‌گرایی را نفی و دانش و تجربه را معیار ارزش معرفی کرد<ref> 16/496.</ref>.

امام‌خمینی در دی 1361 در دیدار با مسئولان نهضت سوادآموزی با دروغ‌خواندن ادعاهای محمدرضا پهلوی در رسیدن به دروازه تمدن با اشاره به سخن منسوب به پیامبر(ص) «اطلبوا العلم من المهد الی اللحد»<ref> نهج‌الفصاحه، 218.</ref>، علم را گوهری شمرد که زمان و مرد و زن و سن نمی‌شناسد و شایسته است مردم از گهواره تا گور در پی دانش باشند. ایشان با شریف‌خواندن شغل معلمی{{ببینید|‌معلم|آموزش و پرورش}} حرفه آموزگاران نهضت را پراهمیت و حساس و ظریف خواند و از آنان خواست در کار خود صبر و حوصله به خرج دهند و در ادامه با اشاره به حدیث نبوی «إِنّما بعثْت لِأُتمّم مکارِم الْأخْلاق‏»<ref> نوری، مستدرک الوسائل، 11/187.</ref> از سوادآموزان خواست در کنار علم و هنر، تعلیم تقوا و اخلاقِ نیک را از یاد نبرند<ref> 17/183 ـ 188.</ref>{{ببینید|معلم}}

در سال‌های آغازین تشکیل نهضت سوادآموزی با اینکه شور و شوق مردم برای مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی قوی بود و در نخستین اساسنامه نهضت، مصوب شورای انقلاب فرهنگی نیز پیش‌بینی شده بود که حداکثر تا سه سال آینده یعنی تا سال 1363 میزان باسوادی از مرز نود درصد بالاتر برود، اما به سبب عواملی ازجمله درگیری‌های داخلی، جنگ تحمیلی و در نتیجه نبود ثبات در کشور، از توان مردم و دولت در حد مطلوب بهره‌گیری نشد. از آمار فعالیت‌های نهضت در سال‌های ۱۳۵۹ و ۱۳۶۰ اطلاع دقیقی در دست نیست. تنها اعلام شده است طی این سال‌ها ۷۴۱ هزار تن زیر پوشش برنامه‌های سوادآموزی قرار گرفته‌اند. در سال‌های بعد نهضت سوادآموزی طرح‌های ضربتی سوادآموزی، «طرح خانه به خانه»، «گامی به سوی نور»، «سرباز معلم»، « لازم‌التعلیم» و «مساجد» را اجرا کرد که در نتیجه آمار باسوادان افزایش یافت. تبعیض جنسی در جمعیت باسواد کشور و تبعیض منطقه‌ای نیز در جمعیت باسواد کاهش یافت و با اجرای طرح لازم‌التعلیم، ورودی بی‌سواد به جمعیت کشور مسدود شد و بسیاری از سوادآموزان به سطوح آموزش رسمی ارتقا یافتند<ref> راسخون، به‌سوی روشنایی؛ دنیای اقتصاد، بررسی تحولات؛ رزمگیر، نهادها، 1/354 ـ 355.</ref>. حوزه آموزش عمومی نهضت گسترش پیدا کرد و افزون بر توده مردم و مدارس و مساجد در ادارات دولتی، پادگان‌های نیروهای مسلح، زندان‌ها و اردوگاه‌های مهاجران عراقی و افغانی را دربر گرفت و با اسارت هزاران تن سرباز عراقی در عملیات‌های بهار 1361، کلاس‌های نهضت در اردوگاه‌های اسرای جنگی نیز برپا گردید<ref> رشد معلم، مجله، 74.</ref>.

نهضت سوادآموزی از آموزش رزمندگان بی‌سواد نیز غافل نبود و در جبهه‌های جنگ به کمک رزمندگانِ باسواد کلاس نهضت سوادآموزی برگزار می‌شد<ref> مهربان، زندگینامه، 301 ـ 302؛ قرائتی، رسالت، 12.</ref>. به طور متوسط سالانه نزدیک به نهصد هزار تن در کلاس‌های سوادآموزی شرکت می‌کردند. بر اساس آمار همواره تعداد زنان تقریباً دوبرابر تعداد مردان بوده است. میزان متوسط قبولی در دوره‌های سوادآموزی طی سال‌های ۱۳۵۸ تا 1368 برابر چهل‌درصد بوده است. همواره میزان قبولی زنان از مردان بیشتر بوده است<ref> دنیای اقتصاد) .

حاصل فعالیت‌های سوادآموزی در طول سال‌های ۱۳۵۸ ـ 1368 نشان می‌دهد در مجموع بالغ بر 3/9 میلیون تن موفق به گرفتن کارنامه قبولی از نهضت سوادآموزی شده‌اند<ref> همان.</ref>. بر اساس نتایج سرشماری عمومی در سال 1365 آمار باسودان 78/61 و در سال 1375 آمار باسوادان به حدود هشتاد درصد<ref> 51/79.</ref> رسیده است<ref> مرکز آمار ایران، 8.</ref> که بخش قابل توجهی از آن نتیجه اقدامات نهضت سوادآموزی بوده است.

{{پانویس|۲}}

{{منابع}}

*احمدبن‌حنبل، مسند الامام‌احمدبن‌حنبل، بیروت، دارالصادر، بی‌تا؛ اداره کل امور فرهنگی و روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، مجموعه قوانین، اولین دوره مجلس شورای اسلامی (7 خرداد 1359 تا 6 خرداد 1363ش)، تهران، چاپ اول، 1378ش.

*ازغندی، علیرضا، تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران، تهران، سمت، چاپ دوم، 1383ش.

*امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، 1389ش.

*پیام حوزه، مجله، تاریخچه نظام آموزش اسلامی، شماره 22، 1378ش.

*جعفرآقایی، محمدرضا، زندگینامه و خدمات حجت‌الاسلام و المسلمین محسن قرائتی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول، 1389ش.

*جمهوری اسلامی، روزنامه، 22/10/1358 و 28/12/1358ش.

*دنیای اقتصاد، پایگاه اطلاع‌رسانی، بررسی تحولات جمعیت باسواد کشور در سه دهه گذشته، 14/11/1388ش.

*دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، 1373ش.

*راسخون، پایگاه اطلاع‌رسانی، به‌سوی روشنایی، تأسیس نهضت سوادآموزی و روز سوادآموزی، 5/11/1387ش.

*ربانی خلخالی، علی، شهدای روحانیت شیعه، قم، مکتب الحسین(ع)، چاپ دوم، 1402ق.

*رزمگیر، سیدمحمد، نهادها و ارگان‌هایی که به حکم امام‌خمینی تاسیس شده‌اند، چاپ‌شده در رسول آفتاب، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، 1389ش.

*رشد معلم، مجله، نهضت سوادآموزی، شماره 60، 1368ش.

*زرین‌کوب، عبدالحسین، کارنامه اسلام، تهران، امیرکبیر، چاپ هشتم، 1380ش.

*سازمان نهضت سوادآموزی، پایگاه اطلاع‌رسانی، 23/11/1396ش.

*صالح، سیدمحسن، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1385ش.

*قرائتی، محسن، مصاحبه، روزنامه رسالت، 4/10/1391ش.

*قرائتی، مصاحبه، روزنامه کیهان، 7/10/1379ش.

*مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.

*مرکزآمار ایران، مقایسه گزیده نتایج سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن، 1365 ـ 1375 کل کشور، مجله جمعیت، شماره 19 ـ 20، 1376ش.

*مهاجری، مسیح، انقلاب اسلامی راه آینده ملت‌ها، تهران، اوج، چاپ دوم، 1360ش.

*مهربان، غلامعلی، زندگینامه و خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین غلامعلی مهربان، تدوین وحید کارگرجهرمی، شیراز، کتاب آسمان هشتم، چاپ اول، 1392ش.

*نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، 1408ق.

*نهج ‌الفصاحه، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، دنیای دانش، چاپ چهارم، 1382ش.

*واحد فرهنگی بنیاد شهید انقلاب اسلامی، تاریخچه مختصری از تشکیل نهضت سوادآموزی چاپ‌شده در شهید دکتر باهنر الگوی مقاومت، تهران، چاپ اول، 1361ش.

*هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال‌های 1357 ـ 1358، انقلاب و پیروزی، به کوشش عباس بشیری، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، 1383ش.

*همایون‌پور، پرویز، 44 درس از تجربه سوادآموزی ایران در سالهای 155 ـ 1356، تهران، پژوهشکده علوم ارتباطی و توسعه ایران، 1358ش.

*هنر، مجله، سرود نهضت سوادآموزی، شماره 5، 1362ش.

 

اکرم کربلایی، [https://books.khomeini.ir/books/10010/193/ نهضت سوادآموزی] دانشنامه امام‌خمینی(ره)، ج۱۰، ص 193-197.