عرش: تفاوت میان نسخه‌ها

از الفاظ مرتبط با عرش، کرسی است که به معنای چیزی است که بر آن می‌نشینند <ref>طریحی، مجمع البحرین، ۴/۹۹.</ref> و بر آن تکیه می‌زنند <ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۶/۱۹۳.</ref>. در اصطلاح فلسفی فلک اقصای جسمانی <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۶/۳۰۴ ـ ۳۰۵.</ref> و محل امر و نهی <ref>جرجانی، کتاب التعریفات، ۱۱۹.</ref> و نفس کلی <ref>ملاصدار، مجموعه رسائل، ۴۴۶.</ref> است.

عرش در متون ادیان آسمانی به‌کار رفته است. در [[کتاب مقدس]] اوصافی درباره عرش الهی، تعداد آنها و افراد هر عرش آمده است <ref>کتاب مقدس، مکاشفه یوحنا، ب ۴ و ۵.</ref>. در فرهنگ و معارف اسلامی به این بحث توجه خاصی شده است، به گونه‌ای که در [[قرآن کریم]] در موارد متعددی از عرش سخن به میان آمده و از آن به مقام اقتدار و سلطنت الهی یاد شده است <ref>اعراف، ۵۴؛ غافر، ۱۵؛ طباطبایی، المیزان، ۸/۱۴۸.</ref>؛ چنان‌که از خداوند متعال به صاحب عرش عظیم یاد شده است <ref>انبیاء(ع)، ۲۲؛ نمل، ۲۶؛ توبه، ۱۲۹.</ref>. روایات متعددی به تبیین عرش و کرسی و بیان حاملان عرش پرداخته‌اند و در کتب روایی بابی به آن دو اختصاص یافته است <ref>کلینی، کافی، ۱/۱۲۹ ـ ۱۳۳؛ صدوق، التوحید، ۳۱۵ ـ ۳۲۶؛ مجلسی، مرآة العقول، ۲/۶۸ ـ ۸۱؛ مجلسی، بحار الانوار، ۵۵/۱.</ref>. برخی متکلمان عرش و کرسی را به گونه‌ای معنا کرده‌اند که منجر به تجسیم و تشبیه حق‌تعالی می‌شود <ref>←شهرستانی، الملل و النحل، ۱/۱۲۱؛ ← طباطبایی، المیزان، ۸/۱۵۴.</ref>.

حکمای اسلامی عرش را به معنای ظاهری آن حمل نکرده <ref>اخوان‌الصفاء، رسائل، ۳/۳۴۳.</ref> و به معنای تدبیر در ملک <ref>غزالی، مجموعة رسائل، ۳۱۲.</ref> یا فلک اول در افلاک عالم <ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات، ۳/۴۱۸.</ref> و کرسی را فلک هشتم از افلاک <ref>اخوان‌الصفاء، رسائل، ۴/۲۲۴.</ref> یا علم <ref>ملاصدرا، شرح اصول الکافی، ۳/۳۴۹.</ref> گرفته‌اند و دراین‌باره براهینی بیان کرده‌اند <ref>اخوان‌الصفاء، رسائل، ۳/۳۰۷.</ref>. [[عارفان]] تفاسیر دیگری از آن به دست داده و آن را محل استقرار [[اسمای الهی]] <ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۲/۱۲۵۱.</ref> و [[قلب]] مؤمن <ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۱/۲۱۶.</ref> شمرده‌اند. [[ابن‌عربی]] ازجمله عارفانی است که در آثار مختلف خود به ‌طور مفصل به موضوع عرش پرداخته است <ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۱/۱۴۷ ـ ۱۴۹؛ ابن‌عربی، عقلة المستوفز، ۵۲ ـ ۶۵.</ref>.  

==حقیقت عرش==

دیدگاه اندیشمندان درباره حقیقت عرش مختلف است و هر کدام بنابر مشرب خود به تبیین آن پرداخته‌اند. گروهی از متکلمان؛ از قبیل مجسّمه و مشبّهه قائل به [[جسم|تجسم]] خداوند بوده و معنای لغوی عرش را اختیار کرده‌اند و معتقدند عرش تختی است که خداوند بر آن نشسته است <ref>←آمدی، ابکار الافکار، ۱/۴۶۱.</ref>. درمقابل برخی از [[معتزله]] تشبیه در عرش را نپذیرفته اما در توضیح و [[تأویل]] آن به بیراهه رفته‌اند و آن را مجرد تخیل و تمثیل معنا کرده‌اند که مقصود بیان عظمت و کبریای حق است <ref>←ملاصدرا، شرح اصول الکافی، ۳/۳۱۰.</ref>. بعضی مفسران همانند زمخشری <ref>زمخشری، الکشاف، ۳/۵۲.</ref>، [[فخر رازی]] <ref>فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴/۲۵۸ ـ ۲۷۶.</ref>، بیضاوی <ref>بیضاوی، تفسیر، ۳/۱۶.</ref> و نیشابوری <ref>نیشابوری، تفسیر غرائب القرآن، ۳/۲۴۷ ـ ۲۶۴.</ref> در این امر از معتزله متأثر بوده‌اند <ref>←ملاصدرا، شرح اصول الکافی، ۳/۳۱۱.</ref>. آنان بر اساس مشرب تفسیری خود، تفاسیرِ متعددی چون ملک <ref>زمخشری، الکشاف، ۳/۵۲.</ref> و عالم جسمانی <ref>فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱/۱۳۷.</ref> از عرش ارایه کرده‌اند <ref>مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲/۱۷۲۷.</ref>، اما برخی متکلمان شیعی طبق بعضی [[روایات]] <ref>صدوق، التوحید، ۳۲۷.</ref>، عرش را به [[علم]] <ref>فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۱/۲۸۲؛ مجلسی، مرآة العقول، ۲/۷۳.</ref> یا ماسوی‌الله <ref>مجلسی، مرآة العقول، ۲/۶۹ و ۷۳.</ref> معنا کرده‌اند. بنابر نظر [[ملاصدرا]] این نوع بیانات بازکردن باب سفسطه و تعطیل و فتح باب تأویل در [[معاد جسمانی]]، [[عذاب قبر]]، [[صراط]]، [[میزان]] و [[حساب]] است <ref>ملاصدرا، شرح اصول الکافی، ۳/۳۱۱.</ref>. برخی با تطبیق آن بر هیئت بطلمیوسی آن را بر فلک‌الافلاک منطبق کردند <ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۳/۱۴۳۷.</ref> و برخی با رد این نظریه در علوم جدید ناگزیر از تفسیر دیگری در این زمینه شدند <ref>←طباطبایی، المیزان، ۸/۱۵۴.</ref>.

برخی از [[حکما]] عرش را بر فلک و آسمان نهم تطبیق داده و بر این باورند که جهان دارای نه [[فلک]] می‌باشد که فلک نهم را محددالجهات، فلک‌الافلاک، فلک اقصی و فلک اطلس نیز می‌نامند <ref>میرداماد، مصنفات، ۱/۵۶۶.</ref>. برخی آن را به معنای جسم کل، علم حق‌تعالی و وجود منبسط او دانسته‌اند <ref>سبزواری، اسرار الحکم، ۶۴۸.</ref>. عده‌ای به مناسبت معنای لغوی که به معنای تخت پادشاهی است، عرش را کنایه از محل سلطنت و اقتدار محل تدبیر عوالم مادون می‌دانند و بیانگر مقامی است که زمام همه امور به آن منتهی می‌شود <ref>طباطبایی، المیزان، ۸/۱۴۸، ۱۵۰ و ۱۵۶.</ref>.

[[عرفا]] تفسیرهای مختلفی از عرش بیان کرده‌اند و عرش را محیط بر جمیع [[جسم|اجسام]] <ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۲/۱۷۴.</ref> و آن را محل استقرار [[اسما و صفات|اسمای الهی]] <ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۲/۱۲۹.</ref> می‌دانند. قلب مؤمن از معانی دیگری است که برای عرش ذکر کرده‌اند <ref>لاهیجی، مفاتیح الأعجاز، ۱۸۴ ـ ۱۸۶؛ حسن‌زاده، ممدّ الهمم، ۱۰۷.</ref>؛ از این جهت قلب [[انسان کامل]] را عرش اکبر نامیده‌اند <ref>←تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات ‌الفنون و العلوم، ۲/۱۱۷۱.</ref>.

[[امام‌خمینی]] علاوه بر معانی مزبور دو معنای دیگر به عرش نسبت می‌دهد که به اعتقاد ایشان در کلمات عرفا مشاهده نمی‌شود. معنای اول [[احدیت و واحدیت|حضرت واحدیت]] است که محل اقتدار و سلطنت [[فیض اقدس و مقدس|فیض اقدس]] است و معنای دوم فیض مقدس است که محل سلطنت [[اسم اعظم]] است. به اعتقاد ایشان اختلاف ظواهر اخبار در معنای عرش و همچنین حاملان آن، به تعدد معانی عرش بر می‌گردد و در واقع میان اخبار اختلاف و تعارضی نیست <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۳.</ref> {{ببینید|احدیت و واحدیت|فیض اقدس و مقدس}}.

امام‌خمینی معانی و کاربردهای دیگری برای عرش ذکر کرده است: ماسوی‌الله، جسم کل، علم (علم فعلی) <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۳.</ref>، علم قضایی <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۵۴۷.</ref>، جسم کل محیط، مجموع عالم، علم مفاض به [[پیامبران(ع)|انبیا(ع)]] و حجج(ع) و فیض منبسط <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۰ ـ ۳۱.</ref>. همچنین ایشان با استناد به برخی [[روایات]] <ref>مجلسی، بحار الانوار، ۵۸/۳۹.</ref>، قلب مؤمن را عرش رحمان می‌داند و معتقد است چون قلب مؤمن منزلگاه و محل سلطنت حق است، توجه و [[محبت و عشق|محبت]] به غیر حق و اولیا او در مشرب [[عرفان]] جایز نیست <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۸۰.</ref>.

==استوای خداوند بر عرش==

در [[قرآن|قرآن کریم]] استوای خداوند بر عرش ذکر شده و این گاهی به اسم «الله» <ref>رعد، ۲.</ref> و گاهی به اسم «رحمن» <ref>طه، ۵.</ref> نسبت داده شده است. برخی متکلمان مانند [[مجسمه]] از حنابله <ref>امین، کشف الارتیاب، ۳۸۶ ـ ۳۸۷.</ref> و اهل حدیث <ref>ابن‌قیم، شرح القصیدة النونیه، ۲/۲۷۲؛ سبحانی، بحوث، ۲/۳۴.</ref> آیه را به همان معنای ظاهری‌اش تفسیر کرده‌اند. حکمای الهی استوا را در آیه به معنای ظاهری آن نگرفته و آن را به معنای تدبیر در ملک <ref>غزالی، مجموعة رسائل، ۳۱۲.</ref>، استیلای معنوی بر عرش، تمکن در الوهیت و ظهور رحمانیت <ref>ملاصدرا، تفسیر القرآن، ۵/۳۱۱.</ref> تفسیر کرده‌اند.

# قصد و توجه؛ مانند: «ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ» <ref>بقره، ۲۹.</ref> که به معنای قصد حق‌تعالی به خلق آن است <ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۱/۹۸.</ref>؛

# تمامیت و رسیدن به غایت <ref>فرغانی، منتهی المدارک، ۱/۸۳؛ فناری، ۴۵۷.</ref>؛

# اعتدال <ref>فرغانی، منتهی المدارک، ۱/۸۳.</ref>.

آنان استوای خداوند بر عرش را به معنای اشتمال قدرت او بر ملک خود <ref>قشیری، ۲/۲۱۶.</ref>، استقرار امر وجود بر تمکن از ایجاد عالم <ref>فرغانی، منتهی المدارک، ۱/۸۳.</ref> و یا تجلی تام الهی به تمام صفات خود بر قلب محمدی(ص) <ref>ابن‌عربی، تفسیر، ۱/۲۳۷.</ref> دانسته‌اند.

==اقسام عرش==

[[قرآن کریم]] با تعبیرهای مختلفی به عرش اشاره کرده است؛ مانند عرش کریم <ref>مؤمنون، ۱۱۶.</ref>، عرش عظیم <ref>توبه، ۱۲۹.</ref> و عرش مجید <ref>بروج، ۱۵.</ref>. [[عرفا]] برای عرش انواع متعددی ذکر کرده‌اند <ref>ابن‌ترکه، شرح فصوص الحکم، ۱/۲۸۷؛ حسن‌زاده، ممدّ الهمم، ۶۵۲.</ref>. برخی عرش را به عرش روحانی و عرش جسمانی تقسیم می‌کنند و عرش روحانی را همان عقل اول که محیط بر همه حقایق روحانی و جسمانی است و عرش جسمانی را محیط بر جمیع اجسام می‌دانند <ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۱۱۸۱.</ref>.

# عرش کریم که همان کرسی در لسان شرع می‌باشد <ref>عقلة المستوفز، ۵۲ ـ ۵۹.</ref> {{ببینید|فلک}}.

برخی دیگر قائل به سه عرش می‌باشند: عرش عقلی که همان عقل اول می‌باشد؛ عرش نفسی یا فلک اول و عرش جسمانی یا فلک اعلی <ref>شهرزوری، شرح حکمة الاشراق، ۴۰۱.</ref>.

[[امام‌خمینی]] نیز در آثار مختلف خود به اقسامی از عرش اشاره می‌کند؛ مانند عرش ذات و عرش صفات <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۰۲ ـ ۳۰۳.</ref>، عرش الله، عرش رحمان و عرش استوا <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۵۸.</ref>، عرش وحدانیت و عرش تحقق <ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۵۶.</ref>؛ همچنین ایشان عرش ذات را به عرش ذات احدی و عرش ذات الهی تقسیم می‌کند. به اعتقاد ایشان عرش ذات احدی مقر سلطنت اراده ذاتی خداوند است؛ اما عرش ذاتی الهی منشأ وجود عینی اشیا در عالم خارج است <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۹۸ ـ ۱۹۹.</ref>. منظور از عرش ذات احدی قرارگاه سلطنت ذاتی خداوند و اسم جامع احدی است که به وسیله آن مقام واحدیت و کثرت اسمائی ظاهر می‌شود <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۰۲ ـ ۳۰۳.</ref>. ایشان عرش صفات را عین ثابت احدی جمعی می‌داند که [[اعیان ثابته]] و صور اسمای الهی به سبب آن ظاهر می‌شوند <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۰۲ ـ ۳۰۳.</ref>.

==حاملان عرش==

در فرهنگ و معارف اسلامی از حاملان عرش سخن به میان آمده است. [[قرآن کریم]] <ref>مؤمن، ۷؛ حاقه، ۱۷.</ref> حاملان عرش را هشت نفر می‌داند. روایات نیز حاملان عرش را [[اهل بیت(ع)]] و علما دانسته‌اند <ref>کلینی، کافی، ۱/۱۳۱؛ مجلسی، مرآة العقول، ۲/۸۰.</ref>. البته مراد از حمل عرش در قرآن و روایات حمل ظاهری نیست؛ بلکه حمل معنوی و دارابودن علم است <ref>صدوق، الاعتقادات، ۴۶؛ طباطبایی، الرسائل، ۱۲۱.</ref>.

[[حکما]]، [[عرفا]] و مفسران نیز به تبع آیات و روایات برای عرش حاملانی قائل شده‌اند. آنان [[ملائکه]] <ref>فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۲۷/۴۸۷.</ref>، [[پیامبران(ع)|انبیا الهی(ع)]] <ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۱/۱۴۹؛ آملی، ممدّ الهمم، ۳/۵۰۴.</ref> و [[امامان معصوم(ع)]] <ref>صدوق، الاعتقادات، ۴۶؛ مجلسی، مرآة العقول، ۲/۸۰.</ref> را حاملان عرش معرفی کرده‌اند. متکلمان در مسئله حاملان عرش اختلاف دارند <ref>←ملاصدرا، شرح اصول الکافی، ۳/۳۶۳.</ref>.

امام‌خمینی نیز به پیروی دیگر ‌اندیشمندان اسلامی برای عرش حاملانی برشمرده است؛ با این تفاوت که برای هر یک از معانی عرش حاملان خاصی قائل می‌باشد <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۳.</ref>. ایشان معتقد است منظور از حاملان عرش این است که تدبیر عرش و قبض و بسط امور عالم ملک بر عهده آنهاست و آنان بر عالم ملک، مالکیت قهریه الهی دارند <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۵۰ ـ ۵۱.</ref>. ایشان افزون بر ملائکه، انبیای الهی(ع) و امامان معصوم(ع)، [[اسما و صفات|اسمای الهی]] را نیز از حاملان عرش الهی می‌داند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۳.</ref>.

به باور امام‌خمینی اگر مراد از عرش حضرتِ [[احدیت و واحدیت|واحدیت]] باشد، امهات اسما که اول و آخر، [[ظهور و بطون|ظاهر]] و باطن‌اند، حاملان این عرش می‌باشند. اما اگر عرش به معنای فیض مقدس در نظر گرفته شود، رحمن و رحیم و رب و مالک حامل این عرش‌اند و اگر از عرش ماسوی‌الله اراده شود، حاملان آن [[اسرافیل(ع)]]، [[جبرئیل(ع)]]، [[میکائیل(ع)]] و [[عزرائیل(ع)]] ‌می‌باشند. اسمِ ربّ، باطنِ میکائیل(ع) و موکل ارزاق است و اسم رحمان، باطنِ اسرافیل(ع) و نفخ صور و بسط [[ارواح]] به عهده اوست و اسم رحیم، باطنِ جبرئیل(ع) است که موکل بر تعلیم و تکمیل موجودات است و اسم مالک، باطنِ عزرائیل(ع) است که موکل بر قبض ارواح می‌باشد <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۳ ـ ۲۷۴.</ref> {{ببینید|ملائکه}}.

به اعتقاد امام‌خمینی اگر عرش بر علم گفته شود، مراد از [[علم]]، علم فعلی حق‌تعالی و مقام ولایت کبری است و حاملان آن [[نوح(ع)]]، [[ابراهیم(ع)]]، [[موسی(ع)]]، [[عیسی(ع)]] و چهار نفر از کمّل این امت، [[پیامبر اکرم(ص)|رسول‌الله(ص)]]، [[امیرمؤمنان(ع)]] و [[امام حسن‌ مجتبی(ع)|امام‌حسن(ع)]] و [[امام حسین(ع)|امام‌حسین‌(ع)]] هستند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۷۳ ـ ۲۷۴.</ref> و این سخن برگرفته از بعضی روایات <ref>قمی، تفسیر، ۲/۳۸۴.</ref> است. ایشان درباره مشاهده حاملان عرش می‌نویسد حاملانِ عرش براساس برخی از روایات چهار ملک مقرّب، مجرّد هستند و رؤیت آنها ممکن نمی‌باشد و تنها کسانی مانند حضرت ابراهیم(ع) و پیامبر اسلام(ص) که دارای نفس مجردند، می‌توانند حاملان عرش را ببینند <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۵۱.</ref>.

==کرسی==

[[قرآن‌کریم]] کرسی را محیط بر آسمان‌ها و زمین معرفی کرده است <ref>بقره، ۲۵۵.</ref>. روایات کرسی را علمی می‌دانند که احدی از [[پیامبران(ع)|انبیا(ع)]] و رسل(ع) و حجت‌های الهی(ع) از آن اطلاع ندارند <ref>صدوق، معانی الاخبار، ۲۹.</ref>؛ همچنین کرسی به باب ظاهر از غیب که مبدأ پیدایش اشیاست، تفسیر شده است <ref>صدوق، التوحید، ۳۲۲.</ref>. ‌اندیشمندان در تفسیر کرسی اختلاف دارند؛ بعضی آن را جسم عظیمی می‌دانند که آسمان‌ها و زمین را دربر گرفته است <ref>فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۷/۱۳.</ref>؛ بعضی آن را فلک هشتم از افلاک نه‌گانه یا فلک کواکب <ref>اخوان‌الصفاء، رسائل، ۲/۲۶؛ بهایی، تشریح الافلاک، ۶؛ سبزواری، اسرار الحکم، ۴۹۰.</ref>، علم <ref>گنابادی، تفسیر بیان السعادة، ۱/۲۲۲.</ref> یا صدر عالم و انسان کبیر <ref>ملاصدرا، اسرار الآیات، ۱۱۸.</ref> می‌دانند و بعضی آن را ظاهر عالم تجرد و [[عالم عقول]] عرضیه و مادون آن تفسیر کرده‌اند <ref>طباطبایی، الرسائل، ۱۲۵.</ref>. [[امام‌خمینی]] کرسی را [[علم]] قدری خداوند می‌داند؛ چنان‌که عرش علم قضایی حق‌تعالی در اصطلاح [[شریعت، طریقت و حقیقت|شریعت]] است <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۵۴۷.</ref> که صورت‌های مثالی‌اند که در [[حکمت اشراق]] از آن به مثل معلقه یاد می‌شود. این صور، قدرِ علمی حق‌تعالی محسوب می‌شوند؛ چنان‌که اعیان موجودات و صور طبیعی، قدر عینی حق شمرده می‌شوند <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۲۸۵.</ref> {{ببینید|قضا و قدر}}.

==پانویس==

==منابع==

* آمدی، سیف‌الدین، ابکار الافکار فی اصول الدین، تحقیق احمد محمد مهدی، قاهره، دارالکتب، ۱۴۲۳ق.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تنقیح الاصول، تقریر حسین تقوی اشتهاردی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، سرّ الصلاة (معراج السالکین و صلاة العارفین)، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ ششم، ۱۳۸۶ش.

* تهانوی، محمد علی، موسوعة کشاف اصطلاحات ‌الفنون و العلوم، تحقیق علی دحروج، لبنان، ناشرون، چاپ اول، ۱۹۹۶م.

* شیخ اشراق، ‌سهروردی، شهاب‌الد‌ین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.

* صدوق، محمد‌بن‌علی، الاعتقادات، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.

* صدوق، محمد‌بن‌علی، التوحید، تحقیق سیدهاشم حسینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.

* صدوق، محمد‌بن‌علی، معانی الاخبار، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.

* کتاب مقدس، بی‌جا، ‌دارالکتاب المقدس، ۱۹۸۰م.

==پیوند به بیرون==

* محمدهادی زاهد غروی، [https://books.khomeini.ir/10007/books/262/ عرش]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۷، ص۲۶۲-۲۶۸.