محمدعلی گرامی: تفاوت میان نسخه‌ها

محمدعلی گرامی (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲ بهمن ۱۴۰۱، ساعت ۰۹:۴۷

۵۱۶ بایت اضافه‌شده ، ‏۲ بهمن ۱۴۰۱

بدون خلاصۀ ویرایش

دیداریویکی‌متن

Shams

Image-reviewer، دیوان‌سالاران، emailconfirmed، مدیران رابط کاربری، مدیران

۲۱٬۱۴۹

ویرایش

@@ خط ۳۳: / خط ۳۳: @@
 == زندگی‌نامه ==
-محمدعلی گرامی مهر ۱۳۱۷ در شهر [[قم]] زاده شد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۱۹؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۵۹۹.</ref> پدرش عباس، خواهر‌زاده [[ابوالقاسم کبیر قمی]] از عالمان وارسته در قم بود و پدر و پدربزرگ گرامی، هر دو از تجار مشهور قم بودند.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۱۹.</ref> وی تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه باقریه آغاز کرد<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۲ و ۲۵.</ref> و پس از آن با تأثیرپذیری از اکبر تربتی واعظ، یکی از منبری‌های شهر، به طلبگی علاقه‌مند شد و در سال ۱۳۲۹، با وجود مخالفت پدر، تحصیلات حوزوی را در قم آغاز کرد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۶ ـ ۲۷؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۵۷؛ طاهری خرم‌آبادی، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، ۲/۱۶۸.</ref> گرامی تا هجده‌سالگی درس‌های سطح حوزه را طی پنج سال و نزد استادانی چون یعقوب زنجانی، محمد مجاهدی، حسین جزایری، محمدتقی ستوده، [[سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی]] و [[علی‌اکبر مشکینی]] گذراند. همچنین درس خارج را از سال ۱۳۳۵ و به مدت شانزده سال، از محضر استادانی چون [[سیدحسین بروجردی]] (چهار سال)، [[امام‌خمینی]]، سیدمحمد محقق داماد، سیدحسن فرید اراکی و به مدت محدودتر از درس [[مرتضی حائری یزدی]]، [[میرزاهاشم آملی]] و [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]] بهره برد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۴ ـ ۳۷؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۵۸؛ روحانی، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی، ۱۱۹.</ref>. در علوم عقلی نیز استادانی چون [[حسینعلی منتظری]] و [[سیدمحمدحسین طباطبایی]] داشت.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۵ و ۶۵.</ref> او در میان استادان خود، به امام‌خمینی و درس ایشان بسیار علاقه‌مند بود.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۱۸۳.</ref>
+محمدعلی گرامی مهر ۱۳۱۷ در شهر [[قم]] زاده شد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۱۹؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۵۹۹.</ref> پدرش عباس، خواهر‌زاده [[ابوالقاسم کبیر قمی]] از عالمان وارسته در قم بود و پدر و پدربزرگ گرامی، هر دو از تجار مشهور قم بودند.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۱۹.</ref> وی تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه باقریه آغاز کرد<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۲ و ۲۵.</ref> و پس از آن با تأثیرپذیری از اکبر تربتی واعظ، یکی از منبری‌های شهر، به طلبگی علاقه‌مند شد و در سال ۱۳۲۹، با وجود مخالفت پدر، تحصیلات حوزوی را در قم آغاز کرد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۶ ـ ۲۷؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۵۷؛ طاهری خرم‌آبادی، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، ۲/۱۶۸.</ref> گرامی تا هجده‌سالگی درس‌های سطح حوزه را طی پنج سال و نزد استادانی چون یعقوب زنجانی، محمد مجاهدی، حسین جزایری، محمدتقی ستوده، [[سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی]] و [[علی‌اکبر مشکینی]] گذراند. همچنین درس خارج را از سال ۱۳۳۵ و به مدت شانزده سال، از محضر استادانی چون [[سیدحسین بروجردی]] (چهار سال)، [[امام‌خمینی]]، [[سیدمحمد محقق داماد]]، سیدحسن فرید اراکی و به مدت محدودتر از درس [[مرتضی حائری یزدی]]، [[میرزاهاشم آملی]] و [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]] بهره برد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۴ ـ ۳۷؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۵۸؛ روحانی، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی، ۱۱۹.</ref>. در علوم عقلی نیز استادانی چون [[حسینعلی منتظری]] و [[سیدمحمدحسین طباطبایی]] داشت.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۵ و ۶۵.</ref> او در میان استادان خود، به امام‌خمینی و درس ایشان بسیار علاقه‌مند بود.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۱۸۳.</ref>
-گرامی که از سال ۱۳۳۴ و در حالی‌که هنوز معمم نشده بود، تدریس را برای طلاب مبتدی آغاز کرده بود،<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۵۲؛ جنتی، ۱۶۹.</ref> از سال ۱۳۴۴ به صورت جدی‌ به تدریس مشغول شد<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۵۳ ـ ۵۴.</ref> و در کنار تدریس فقه، اصول و علوم نقلی، علوم عقلی ازجمله [[شرح منظومه ملاهادی سبزواری]] و [[اسفار ملاصدرا]] را نیز تدریس کرده است.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۵۴ ـ ۵۸؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۵۹.</ref> وی در بهمن ۱۳۴۰ از امام‌خمینی در [[امور حسبیه]] اجازه‌نامه گرفت<ref>← امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۷۵.</ref> و ازجمله فضلای حوزه بود که در سال ۱۳۴۱ هم‌زمان با آغاز نهضت امام‌خمینی، به صف مبارزان پیوست<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۵۶؛ ربانی شیرازی، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌عبدالرحیم ربانی شیرازی، ۳۶۳؛ باقری، خاطرات ۱۵ خرداد، ۲/۱۶۵.</ref> و در این راه چند بار زندانی، تبعید و شکنجه شد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۸۷؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۰۰، ۳۲۱، ۳۲۹ و ۳۸۱.</ref> او در زمان حضور امام‌خمینی در قم، ارتباط بسیاری با ایشان داشت.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۷۳ ـ ۲۷۴.</ref>
+گرامی که از سال ۱۳۳۴ و در حالی‌که هنوز معمم نشده بود، تدریس را برای طلاب مبتدی آغاز کرده بود،<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۵۲؛ جنتی، ۱۶۹.</ref> از سال ۱۳۴۴ به صورت جدی‌ به تدریس مشغول شد<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۵۳ ـ ۵۴.</ref> و در کنار تدریس فقه، اصول و علوم نقلی، علوم عقلی ازجمله شرح منظومه ملاهادی سبزواری و اسفار ملاصدرا را نیز تدریس کرده است.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۵۴ ـ ۵۸؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۵۹.</ref> وی در بهمن ۱۳۴۰ از امام‌خمینی در [[امور حسبیه]] اجازه‌نامه گرفت<ref>← امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۷۵.</ref> و ازجمله فضلای حوزه بود که در سال ۱۳۴۱ هم‌زمان با آغاز [[انقلاب اسلامی ایران|نهضت امام‌خمینی]]، به صف مبارزان پیوست<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۵۶؛ ربانی شیرازی، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌عبدالرحیم ربانی شیرازی، ۳۶۳؛ باقری، خاطرات ۱۵ خرداد، ۲/۱۶۵.</ref> و در این راه چند بار زندانی، تبعید و [[شکنجه]] شد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۸۷؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۰۰، ۳۲۱، ۳۲۹ و ۳۸۱.</ref> او در زمان حضور امام‌خمینی در قم، ارتباط بسیاری با ایشان داشت.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۷۳ ـ ۲۷۴.</ref>
 == فعالیت‌ها قبل از انقلاب ==
-با مطرح‌شدن [[لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی]] از سوی [[رژیم پهلوی]] در سال ۱۳۴۱، گرامی به همراه برخی علما با شرکت در جلساتی که در خانه علمای قم و گاه با حضور امام‌خمینی برگزار می‌شد، به آن اعتراض کرد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۱۴.</ref> پس از دستگیری امام‌خمینی در شب ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ش/ محرم ۱۳۸۳ق، جلسه‌ای عمومی با حضور مراجع تقلید وقت [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]]، [[سیدکاظم شریعتمداری]]، [[میرزاهاشم آملی]] و... در خانه سیداحمد زنجانی تشکیل شد. گرامی در این جلسه، ازجمله کسانی بود که [[قیام]] و اعتراض به این دستگیری را درخواست کرد. پس از جلسه نیز به همراه [[مرتضی حائری یزدی]] به سوی حرم حرکت کردند که درگیری و تیراندازی شد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۵۰ ـ ۲۵۱.</ref> او در آغاز حصر امام‌خمینی در داوودیه [[تهران]]، در ۴/۵/۱۳۴۲ به دیدار ایشان رفت و با ایشان مکاتباتی داشت.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۶۴.</ref> وی که پیش از این نیز با نوشتن نامه به امام‌خمینی، سؤالات فقهی خود را می‌پرسید،<ref>← امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۳۷.</ref> در مدت حصر که امکان ارتباط با امام‌خمینی دشوار بود نیز به بهانه طرح چند پرسش فقهی، در نامه‌ای محبت‌آمیز و طولانی در ۲۹/۱۰/۱۳۴۲، به ایشان ابراز علاقه و دلتنگی کرد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۶۴ ـ ۲۶۵؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۱۵۵.</ref> امام‌خمینی در پاسخ نامه، با آرزوی توفیق علم و عمل صالح برای همه، عواطف دوستان و علاقه‌مندان را بار سنگینی بر دوش خود خواند و تأکید کرد رحمت‌هایی که به صورت نقمت بروز می‌کند، شاید از رحمت‌های ظاهر، لطیف‌تر و به عواطف نزدیک‌تر باشد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۵۹.</ref> ایشان در همین نامه به استفتائات گرامی نیز پاسخ داد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۶۶.</ref>
+با مطرح‌شدن [[لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی]] از سوی [[رژیم پهلوی]] در سال ۱۳۴۱، گرامی به همراه برخی علما با شرکت در جلساتی که در خانه علمای قم و گاه با حضور امام‌خمینی برگزار می‌شد، به آن اعتراض کرد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۱۴.</ref> پس از [[دستگیری امام‌خمینی]] در شب ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ش/ محرم ۱۳۸۳ق، جلسه‌ای عمومی با حضور مراجع تقلید وقت [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]]، [[سیدکاظم شریعتمداری]]، [[میرزاهاشم آملی]] و... در خانه [[سیداحمد زنجانی]] تشکیل شد. گرامی در این جلسه، ازجمله کسانی بود که [[قیام]] و اعتراض به این دستگیری را درخواست کرد. پس از جلسه نیز به همراه [[مرتضی حائری یزدی]] به سوی حرم حرکت کردند که درگیری و تیراندازی شد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۵۰ ـ ۲۵۱.</ref> او در آغاز حصر امام‌خمینی در داوودیه [[تهران]]، در ۴/۵/۱۳۴۲ به دیدار ایشان رفت و با ایشان مکاتباتی داشت.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۶۴.</ref> وی که پیش از این نیز با نوشتن نامه به امام‌خمینی، سؤالات فقهی خود را می‌پرسید،<ref>← امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۳۷.</ref> در مدت حصر که امکان ارتباط با امام‌خمینی دشوار بود نیز به بهانه طرح چند پرسش فقهی، در نامه‌ای محبت‌آمیز و طولانی در ۲۹/۱۰/۱۳۴۲، به ایشان ابراز علاقه و دلتنگی کرد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۶۴ ـ ۲۶۵؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۱۵۵.</ref> امام‌خمینی در پاسخ نامه، با آرزوی توفیق علم و عمل صالح برای همه، عواطف دوستان و علاقه‌مندان را بار سنگینی بر دوش خود خواند و تأکید کرد رحمت‌هایی که به صورت نقمت بروز می‌کند، شاید از رحمت‌های ظاهر، لطیف‌تر و به عواطف نزدیک‌تر باشد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۵۹.</ref> ایشان در همین نامه به استفتائات گرامی نیز پاسخ داد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۶۶.</ref>
-با ادامه‌یافتن حصر امام‌خمینی، در اسفند ۱۳۴۲ گرامی به همراه جمعی از علمای حوزه علمیه، در نامه‌ای به [[حسنعلی منصور]]، نخست‌وزیر وقت توجه دولت به خواسته‌های ملی ازجمله آزادی زندانیان، لغو مصوبه‌های ضد دینی و رسیدگی به وضعیت نامناسب اقتصادی کشور را درخواست کردند.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۰۹ ـ ۱۱۰؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۴۱ ـ ۴۲.</ref> امام‌خمینی پس از بازگشت به قم در فروردین ۱۳۴۳، از گرامی خواست با مطالعه [[مطبوعات]]، از آنها برای ایشان گزارش تهیه کند.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۷۲.</ref> پس از تصویب لایحه مصونیت مستشاران امریکایی، معروف به [[کاپیتولاسیون]] در مهر ۱۳۴۳ نیز گرامی در جلسات اعتراض امام‌خمینی به تصویب این لایحه، حضور داشت.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۸۰.</ref> او پیش از تبعید امام‌خمینی به [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|ترکیه]]، با تشکیل جلسات پنهانی به همراه افرادی چون حسینعلی منتظری، [[احمد آذری قمی]] و [[حسین نوری همدانی]]، برای سفرهای تبلیغی ماه رمضان، معرفی امام‌خمینی و تکثیر و پخش نوارهای سخنرانی ایشان در شهرهای مختلف، برنامه‌ریزی ‌می‌کردند.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۱۹۸.</ref>
+با ادامه‌یافتن حصر امام‌خمینی، در اسفند ۱۳۴۲ گرامی به همراه جمعی از علمای حوزه علمیه، در نامه‌ای به [[حسنعلی منصور]]، نخست‌وزیر وقت توجه دولت به خواسته‌های ملی ازجمله آزادی زندانیان، لغو مصوبه‌های ضد دینی و رسیدگی به وضعیت نامناسب اقتصادی کشور را درخواست کردند.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۰۹ ـ ۱۱۰؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۴۱ ـ ۴۲.</ref> امام‌خمینی پس از بازگشت به قم در فروردین ۱۳۴۳، از گرامی خواست با مطالعه [[مطبوعات]]، از آنها برای ایشان گزارش تهیه کند.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۷۲.</ref> پس از تصویب لایحه مصونیت مستشاران امریکایی، معروف به [[کاپیتولاسیون]] در مهر ۱۳۴۳ نیز گرامی در جلسات اعتراض امام‌خمینی به تصویب این لایحه، حضور داشت.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۸۰.</ref> او پیش از [[تبعید امام‌خمینی]] به [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|ترکیه]]، با تشکیل جلسات پنهانی به همراه افرادی چون [[حسینعلی منتظری]]، [[احمد آذری قمی]] و [[حسین نوری همدانی]]، برای سفرهای تبلیغی ماه رمضان، معرفی امام‌خمینی و تکثیر و پخش نوارهای سخنرانی ایشان در شهرهای مختلف، برنامه‌ریزی ‌می‌کردند.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۱۹۸.</ref>{{ببینید|کاپیتولاسیون}}
-:{{ببینید|کاپیتولاسیون}}
-در سال‌های ۱۳۴۳ تا ۱۳۴۴، گرامی و گروهی دیگر از علمای حوزه علمیه قم، در نامه‌هایی به [[امیرعباس هویدا]]، نخست‌وزیر وقت، با اعتراض به وضع کشور، آزادی امام‌خمینی و دیگر علما و استادان حوزه را درخواست کردند.<ref>مشکینی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۳۷ ـ ۳۹؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۲۸ ـ ۱۳۰، ۱۴۹ ـ ۱۵۰، ۱۶۱ ـ ۱۶۴ و ۱۸۵ ـ ۱۸۸؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۹/۲۷۴ ـ ۲۷۷؛ مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۳/۳۲۵ ـ ۳۲۸.</ref>
+در سال‌های ۱۳۴۳ تا ۱۳۴۴، گرامی و گروهی دیگر از علمای [[حوزه علمیه قم]]، در نامه‌هایی به [[امیرعباس هویدا]]، نخست‌وزیر وقت، با اعتراض به وضع کشور، آزادی امام‌خمینی و دیگر علما و استادان حوزه را درخواست کردند.<ref>مشکینی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۳۷ ـ ۳۹؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۲۸ ـ ۱۳۰، ۱۴۹ ـ ۱۵۰، ۱۶۱ ـ ۱۶۴ و ۱۸۵ ـ ۱۸۸؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۹/۲۷۴ ـ ۲۷۷؛ مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۳/۳۲۵ ـ ۳۲۸.</ref>
 پس از انتقال امام‌خمینی از [[ترکیه]] به [[نجف اشرف]] در مهر ۱۳۴۴، گرامی به همراه گروهی از فضلا و مدرسان حوزه علمیه قم، در تلگرامی که خطاب به ایشان نوشتند، با اظهار شادمانی از حضور ایشان در محیطی مناسب‌تر، بازگشت ایشان به قم را نیز آرزو کردند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۲۶۷ ـ ۲۶۸ و ۳۹۸؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۷۷ ـ ۷۸.</ref> گرامی که ممنوع‌الخروج بود و امکان و توان خروج غیر قانونی از کشور را نیز نداشت، در زمان حضور امام‌خمینی در نجف، با وجود دعوت [[سیدمصطفی خمینی]] از وی، نتوانست به نجف سفر کند؛ با این حال مکاتبات خود با امام‌خمینی را ادامه داد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۵۳.</ref> [[سازمان اطلاعات و امنیت کشور]] ([[ساواک]])، در بهمن ۱۳۴۴، به دلیل واریز پول به حساب برخی مبارزان ازجمله گرامی و هزینه آن به نفع مبارزه، پیگیری و نظارت بر فعالیت این افراد را درخواست کرد.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۹/۲۹۶ ـ ۲۹۷.</ref> افزون بر این، سخنرانی‌های او در جلسات اعتراضی که در اسفند ۱۳۴۴ با حضور برخی علما و برای اعتراض به اقدامات رژیم مانند تبعید امام‌خمینی و جمع‌آوری رساله ایشان، وضع اوقاف و اعدام [[محمد بخارایی]] (از اعضای هیئت‌های مؤتلفه پس از قتل حسنعلی منصور)، تشکیل شده<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۱۶؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۲۱۴؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۸۷، ۲۹۸.</ref> و گاه به [[تظاهرات]] پس از سخنرانی به سمت خانه مراجع منجر می‌شد،<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۸۷، ۳۰۰؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۲۱۰ ـ ۲۱۱.</ref> حساسیت ساواک را برانگیخت<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۱۶، ۱۴۲؛ مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۳/۴۴۰.</ref> و نام گرامی در فهرست مبارزانی قرار گرفت که تبعید یا اخراج آنان درخواست شده بود.<ref>ربانی املشی، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌مهدی ربانی املشی، ۹۰.</ref>
-گرامی که در فروردین ۱۳۴۵، به همراه فضلا و محصلان [[حوزه علمیه]]، در نامه‌ و تلگرامی به [[مراجع تقلید عراق]]، به بازداشت حسینعلی منتظری و ادامه تبعید امام‌خمینی اعتراض کرده، به اقدامات غیر قانونی رژیم که مقدمات انفجار عمیق در کشور را فراهم می‌کرد، هشدار داده بود،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۹۵ ـ ۱۹۶ و ۱۹۹؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۱۰۲ ـ ۱۰۳ و ۱۰۶ ـ ۱۰۷.</ref> به عنوان یکی از محرکان و عاملان اصلی بعضی تحرکات شناخته شد<ref>جنتی، ۵۶؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۲۳۰.</ref> و در اردیبهشت ۱۳۴۵ به مدت چهارماه به گنبدکاووس تبعید شد.<ref>ربانی املشی، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌مهدی ربانی املشی، ۱۰۲؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۲۳۳.</ref> او در دوره تبعید نیز سخنرانی و ارتباط با جوانان را ترک نکرد؛ همچنین در سالگرد [[قیام پانزده خرداد]]، به همراه فضلا و استادان حوزه علمیه قم، نامه‌ای به امام‌خمینی نوشت و در آن با اعتراض به وضع اختناق در کشور و حبس و تبعید علما، به پایان تبعید ایشان، ابراز امیدواری کرد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۰۵ ـ ۳۰۶؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۰۱ ـ ۲۰۲؛ مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۴/۱۴ ـ ۱۷.</ref> گرامی در این دوره، جزوه‌ای از شرح حال خود با نام مستعار «علی ابومحمد» منتشر کرد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۱۹.</ref> او پس از پایان تبعید نیز به فعالیت خود ادامه داد و گاه با محدودیت‌هایی مانند محدودیت در منبر و سخنرانی روبه‌رو شد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۸۷.</ref>
+گرامی که در فروردین ۱۳۴۵، به همراه فضلا و محصلان حوزه علمیه، در نامه‌ و تلگرامی به مراجع تقلید عراق، به بازداشت حسینعلی منتظری و ادامه [[تبعید امام‌خمینی]] اعتراض کرده، به اقدامات غیر قانونی رژیم که مقدمات انفجار عمیق در کشور را فراهم می‌کرد، هشدار داده بود،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۹۵ ـ ۱۹۶ و ۱۹۹؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۱۰۲ ـ ۱۰۳ و ۱۰۶ ـ ۱۰۷.</ref> به عنوان یکی از محرکان و عاملان اصلی بعضی تحرکات شناخته شد<ref>جنتی، ۵۶؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۲۳۰.</ref> و در اردیبهشت ۱۳۴۵ به مدت چهارماه به گنبدکاووس تبعید شد.<ref>ربانی املشی، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌مهدی ربانی املشی، ۱۰۲؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۲۳۳.</ref> او در دوره تبعید نیز سخنرانی و ارتباط با جوانان را ترک نکرد؛ همچنین در سالگرد [[قیام پانزده خرداد]]، به همراه فضلا و استادان حوزه علمیه قم، نامه‌ای به امام‌خمینی نوشت و در آن با اعتراض به وضع اختناق در کشور و حبس و تبعید علما، به پایان تبعید ایشان، ابراز امیدواری کرد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۰۵ ـ ۳۰۶؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۰۱ ـ ۲۰۲؛ مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۴/۱۴ ـ ۱۷.</ref> گرامی در این دوره، جزوه‌ای از شرح حال خود با نام مستعار «علی ابومحمد» منتشر کرد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۱۹.</ref> او پس از پایان تبعید نیز به فعالیت خود ادامه داد و گاه با محدودیت‌هایی مانند محدودیت در منبر و سخنرانی روبه‌رو شد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۸۷.</ref>
-گرامی در طول سال‌های ۱۳۴۵ ـ ۱۳۴۸ در نامه‌هایی که به امام‌خمینی می‌نوشت، مشکلات نهضت، وضع حوزه و طلاب، همچنین لزوم تقویت روحانیان را شرح می‌داد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۵۵ ـ ۳۵۶.</ref> امام‌خمینی در پاسخ‌های جداگانه به نامه‌های او، با تشکر از ابراز محبت وی و تأیید وضع حوزه و مشکلات فضلا، شرایط جهان اسلام و بلاهایی که به نام اسلام بر سر [[اسلام]] می‌آورند را موجب تأسف دانست و در عین حال تأکید کرد پیروزی نزدیک است و این عوامل نباید باعث سستی در مبارزه شود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۱۱۲.</ref>. ایشان با اشاره به اهمیت [[امتحان الهی]] در این مبارزه، ضرورت عمل به [[تکلیف الهی]]، صرف‌نظر از اینکه نتیجه چه خواهد بود را یادآوری کرد و با بی‌اهمیت‌خواندن مشکلاتی چون نرسیدن وجوه شرعی، هر گونه پیشامد در راه خدمت به دیانت و اسلام را مطلوب دانست و بر تقویت روحیه فضلا و مقاومت در برابر فشارها تأکید کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۱۶۷.</ref> ایشان همچنین با ابراز لطف به سفرهای تبلیغی گرامی به شهرهای کوچک، ارزش [[تبلیغات]] او را بزرگ شمرد و برای موفقیت او دعا کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۲۴۱.</ref>
+گرامی در طول سال‌های ۱۳۴۵ ـ ۱۳۴۸ در نامه‌هایی که به امام‌خمینی می‌نوشت، مشکلات نهضت، وضع [[حوزه‌های علمیه|حوزه]] و [[طلاب]]، همچنین لزوم تقویت روحانیان را شرح می‌داد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۵۵ ـ ۳۵۶.</ref> امام‌خمینی در پاسخ‌های جداگانه به نامه‌های او، با تشکر از ابراز محبت وی و تأیید وضع حوزه و مشکلات فضلا، شرایط جهان اسلام و بلاهایی که به نام اسلام بر سر [[اسلام]] می‌آورند را موجب تأسف دانست و در عین حال تأکید کرد پیروزی نزدیک است و این عوامل نباید باعث سستی در مبارزه شود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۱۱۲.</ref>. ایشان با اشاره به اهمیت [[امتحان الهی]] در این مبارزه، ضرورت عمل به [[تکلیف الهی]]، صرف‌نظر از اینکه نتیجه چه خواهد بود را یادآوری کرد و با بی‌اهمیت‌خواندن مشکلاتی چون نرسیدن وجوه شرعی، هر گونه پیشامد در راه خدمت به دیانت و اسلام را مطلوب دانست و بر تقویت روحیه فضلا و مقاومت در برابر فشارها تأکید کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۱۶۷.</ref> ایشان همچنین با ابراز لطف به سفرهای تبلیغی گرامی به شهرهای کوچک، ارزش [[تبلیغات]] او را بزرگ شمرد و برای موفقیت او دعا کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۲۴۱.</ref>
+گرامی و گروهی از مدرسان حوزه علمیه قم، پس از درگذشت [[سیدمحسن حکیم]] در خرداد ۱۳۴۹، پیام تسلیتی خطاب به امام‌خمینی نوشتند و ایشان را «مرجع بزرگ شیعه» خطاب کردند.<ref>مشکینی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۱۶۲؛ جنتی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۱۳۵؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۲۲؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۱۲۸ ـ ۱۲۹.</ref> گرامی در سال ۱۳۵۰ در نامه‌ای به امام‌خمینی، با اشاره به مطالبی درباره خود و نهضت، نظر ایشان را درباره [[انجمن حجتیه]] و جلسات [[محمود حلبی]] و سخنرانی‌های این انجمن که با وجود فعالیت علیه [[انقلاب اسلامی ایران|نهضت اسلامی]]، سهم امام نیز دریافت می‌کردند و پیش از این مورد تأیید ایشان بودند، جویا شد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۵۸.</ref> امام‌خمینی در پاسخ درباره جلسات حلبی، تأکید کرد از زمان اطلاع بر آن، دیگر این گروه را تأیید نکرده و نخواهد کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۳۵۷.</ref> او همچنین در ادامه نامه‌‌های خود، امام‌خمینی را از وضع [[روحانیت]] در ایران و مشکلاتی که از جانب برخی از آنان ایجاد می‌شد، باخبر ‌کرد. امام‌خمینی در پاسخ، با اظهار تأسف از مشکلات گفته‌شده که خود از بسیاری از آنها باخبر بوده است، از گرامی خواست با نوشتن نامه‌ای بدون امضا، درباره برخی جزئیات، توضیح بیشتری دهد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۴۸۰.</ref>{{ببینید|مرجعیت امام‌خمینی|انجمن حجتیه}}
-گرامی و گروهی از مدرسان حوزه علمیه قم، پس از درگذشت [[سیدمحسن حکیم]] در خرداد ۱۳۴۹، پیام تسلیتی خطاب به امام‌خمینی نوشتند و ایشان را «مرجع بزرگ شیعه» خطاب کردند.<ref>مشکینی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۱۶۲؛ جنتی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۱۳۵؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۲۲؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۱۲۸ ـ ۱۲۹.</ref> گرامی در سال ۱۳۵۰ در نامه‌ای به امام‌خمینی، با اشاره به مطالبی درباره خود و نهضت، نظر ایشان را درباره [[انجمن حجتیه]] و جلسات محمود حلبی و سخنرانی‌های این انجمن که با وجود فعالیت علیه [[نهضت اسلامی]]، سهم امام نیز دریافت می‌کردند و پیش از این مورد تأیید ایشان بودند، جویا شد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۵۸.</ref> امام‌خمینی در پاسخ درباره جلسات حلبی، تأکید کرد از زمان اطلاع بر آن، دیگر این گروه را تأیید نکرده و نخواهد کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۳۵۷.</ref> او همچنین در ادامه نامه‌‌های خود، امام‌خمینی را از وضع روحانیت در ایران و مشکلاتی که از جانب برخی از آنان ایجاد می‌شد، باخبر ‌کرد. امام‌خمینی در پاسخ، با اظهار تأسف از مشکلات گفته‌شده که خود از بسیاری از آنها باخبر بوده است، از گرامی خواست با نوشتن نامه‌ای بدون امضا، درباره برخی جزئیات، توضیح بیشتری دهد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۴۸۰.</ref>
-:{{ببینید|مرجعیت امام‌خمینی|انجمن حجتیه}}
 گرامی در سال ۱۳۵۱ با سفر به کرمانشاه، تنکابن و شاهرود، در حمایت از نهضت امام‌خمینی سخنرانی کرد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۵۰؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۵۰ ـ ۳۵۱.</ref> او در اردیبهشت همین سال، به همراه [[محمدمهدی ربانی املشی]]، [[محمد یزدی]]، [[احمد جنتی]] و [[احمد آذری قمی]] به اتهام تبلیغ و فعالیت به نفع امام‌خمینی، تحریک علما و تلاش برای ممانعت از اعدام [[محمد حنیف‌نژاد]]، یکی از اعضای اصلی [[سازمان مجاهدین خلق]]، به مدت یک ماه بازداشت شد.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۴۴۰؛ ربانی املشی، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌مهدی ربانی املشی، ۱۴۱؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۲۱ و ۳۳۰.</ref>
-گرامی پس از آزادی از زندان، در بخشی از فعالیت‌های سیاسی خود، به برخی افراد سازمان مجاهدین خلق، کمک‌های مؤثری کرد؛ به همین دلیل در میانه سال ۱۳۵۲، در حالی‌که پیش از آن نام او در فهرست محکومان به تبعید قرار گرفته بود، پس از مدتی تعقیب‌وگریز، دستگیر و زندانی شد. او در این دوره از بازداشت، شکنجه‌های سختی تحمل کرد و سرانجام با وساطت‌هایی که صورت گرفت، به دو سال زندان محکوم شد و بعدها یک‌ونیم سال دیگر به آن اضافه شد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۹۱ ـ ۳۹۲.</ref> وی در سال آخر حبس، با حسینعلی منتظری، [[سیدمحمود طالقانی]]، [[اکبر هاشمی رفسنجانی]]، [[محمدباقر انواری]] و [[حسن لاهوتی]] هم‌بند بود و ازجمله امضاکنندگان فتوای مشهور لزوم اجتناب از مارکسیست‌ها بود که پس از اعلام تغییر مواضع ایدئولوژی سازمان مجاهدین خلق، از سوی گروهی از روحانیان در زندان صادر شد.
+گرامی پس از آزادی از زندان، در بخشی از فعالیت‌های سیاسی خود، به برخی افراد سازمان مجاهدین خلق، کمک‌های مؤثری کرد؛ به همین دلیل در میانه سال ۱۳۵۲، در حالی‌که پیش از آن نام او در فهرست محکومان به تبعید قرار گرفته بود، پس از مدتی تعقیب‌وگریز، دستگیر و زندانی شد. او در این دوره از بازداشت، شکنجه‌های سختی تحمل کرد و سرانجام با وساطت‌هایی که صورت گرفت، به دو سال زندان محکوم شد و بعدها یک‌ونیم سال دیگر به آن اضافه شد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۹۱ ـ ۳۹۲.</ref> وی در سال آخر حبس، با [[حسینعلی منتظری]]، [[سیدمحمود طالقانی]]، [[اکبر هاشمی رفسنجانی]]، [[محمدباقر انواری]] و [[حسن لاهوتی]] هم‌بند بود و ازجمله امضاکنندگان فتوای مشهور لزوم اجتناب از [[مارکسیسم|مارکسیست‌ها]] بود که پس از اعلام تغییر مواضع ایدئولوژی سازمان مجاهدین خلق، از سوی گروهی از روحانیان در زندان صادر شد.{{ببینید|سازمان مجاهدین خلق ایران}}
-:{{ببینید|سازمان مجاهدین خلق ایران}}
-از دیگر فعالیت‌های مهم گرامی در دوران زندان، مطالعه، نگارش، تدریس و توضیح مباحث اسلامی، [[منطق]] و [[فلسفه]] بود.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۹۲ ـ ۳۹۳.</ref> بر اساس اسناد ساواک، نام گرامی در فهرست امضاکنندگان اعلامیه‌های مختلف علما علیه رژیم در سال‌های ۱۳۵۲ و ۱۳۵۳ وجود دارد؛ ازجمله تسلیت شهادت روحانیون مبارز، مخالفت با اعمال ضد دینی و مفاسد حکومت، کشتار مردم، برپایی جشن‌های ۲۵۰۰ساله، حمله به دانشگاه‌ها و تبعید بسیاری از علما و روحانیون و درخواست قیام مردم و برقراری [[حکومت اسلامی]].<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۴/۲۵۴ ـ ۲۵۶؛ ۲۷۲ ـ ۲۷۶ و ۲۷۹ ـ ۲۸۱.</ref> او در سال ۱۳۵۵ از زندان آزاد شد و مبارزات خود را پی‌گرفت.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۹۳.</ref>
+از دیگر فعالیت‌های مهم گرامی در دوران زندان، مطالعه، نگارش، تدریس و توضیح مباحث اسلامی، [[منطق]] و [[فلسفه]] بود.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۹۲ ـ ۳۹۳.</ref> بر اساس اسناد [[ساواک]]، نام گرامی در فهرست امضاکنندگان اعلامیه‌های مختلف علما علیه رژیم در سال‌های ۱۳۵۲ و ۱۳۵۳ وجود دارد؛ ازجمله تسلیت شهادت روحانیون مبارز، مخالفت با اعمال ضد دینی و مفاسد حکومت، کشتار مردم، برپایی [[جشن‌های ۲۵۰۰ساله شاهنشاهی ایران|جشن‌های ۲۵۰۰ساله]]، حمله به دانشگاه‌ها و تبعید بسیاری از علما و روحانیون و درخواست قیام مردم و برقراری [[حکومت اسلامی]].<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۴/۲۵۴ ـ ۲۵۶؛ ۲۷۲ ـ ۲۷۶ و ۲۷۹ ـ ۲۸۱.</ref> او در سال ۱۳۵۵ از زندان آزاد شد و مبارزات خود را پی‌گرفت.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۹۳.</ref>
 پس از درگذشت مشکوک [[سیدمصطفی خمینی]] در اول آبان ۱۳۵۶، گرامی با حضور در مجالس ختم، صدور اعلامیه تسلیت و تحصن در مقابل [[مسجد اعظم قم]]، با نهضت همراهی کرد<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۶/۶۹؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۲۹؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۱۵۹ ـ ۱۶۰.</ref> و سخنرانی وی در مراسم چهلم فرزند امام‌خمینی در کرمانشاه با استقبال فراوان روبه‌رو شد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۷۸؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۶/۹۶.</ref> او همچنین به دعوت [[بهاءالدین محلاتی]] و [[سیدعبدالحسین دستغیب]]، در مسجد جامع بازار شیراز که زیر نظر شدید ساواک بود، درباره زندگی امام‌خمینی سخنرانی کرد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۷۸ ـ ۳۷۹.</ref>
-در این روزها، جلسات [[جامعه مدرسین حوزه علمیه قم]] که گرامی از بدو تأسیس، به عضویت آن درآمده بود، برگزار می‌شد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۷۹؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۶۱.</ref> وی پس از چاپ [[مقاله روزنامه اطلاعات|مقاله توهین‌آمیز روزنامه اطلاعات در ۱۷ دی ۱۳۵۶]] علیه امام‌خمینی، در جلسه‌ای که در خانه حسین نوری همدانی و با حضور چند تن از علما مانند [[حسین وحید خراسانی]] و [[ناصر مکارم شیرازی]] تشکیل شد، شرکت کرد؛ نتیجه این جلسه، تعطیلی مجلس درس علما و مراجع تقلید در اعتراض به این رویداد بود.<ref>طاهری خرم‌آبادی، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، ۲/۱۶۸ ـ ۱۶۹.</ref> او همچنین پس از [[قیام نوزده دی|رویداد ۱۹ دی ۱۳۵۶ در قم]]، در ضمن اعلامیه استادان این حادثه را به پیش‌گاه [[حضرت ولی عصر(ع)]]، روحانیت و عموم مسلمانان تسلیت گفت و درباره اعمال وحشیانه رژیم، اعلام انزجار کرد.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۳۸ ـ ۲۳۹.</ref> این اعلامیه که سقوط نزدیک [[رژیم پهلوی]] را نوید داده بود،<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۸۱.</ref> در سطح گسترده توزیع شد؛ همچنین ادامه جلسات جامعه مدرسین، حساسیت ساواک را برانگیخت<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۸۰.</ref> و گرامی به اتهام تحریک مردم به تظاهرات و اخلال در نظم، طبق رأی کمیسیون اجتماعی، به سه سال اقامت اجباری در شوشتر محکوم شد.<ref>ربانی املشی، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌مهدی ربانی املشی، ۳۱۹؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۸۴؛ جنتی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۱۶۹.</ref>
+در این روزها، جلسات [[جامعه مدرسین حوزه علمیه قم]] که گرامی از بدو تأسیس، به عضویت آن درآمده بود، برگزار می‌شد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۷۹؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۶۱.</ref> وی پس از چاپ [[مقاله توهین‌آمیز روزنامه اطلاعات علیه امام‌خمینی|مقاله توهین‌آمیز روزنامه اطلاعات در ۱۷ دی ۱۳۵۶ علیه امام‌خمینی]]، در جلسه‌ای که در خانه [[حسین نوری همدانی]] و با حضور چند تن از علما مانند [[حسین وحید خراسانی]] و [[ناصر مکارم شیرازی]] تشکیل شد، شرکت کرد؛ نتیجه این جلسه، تعطیلی مجلس درس علما و مراجع تقلید در اعتراض به این رویداد بود.<ref>طاهری خرم‌آبادی، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، ۲/۱۶۸ ـ ۱۶۹.</ref> او همچنین پس از [[نوزده دی|رویداد ۱۹ دی ۱۳۵۶ در قم]]، در ضمن اعلامیه استادان این حادثه را به پیش‌گاه [[امام زمان(ع)|حضرت ولی عصر(ع)]]، روحانیت و عموم مسلمانان تسلیت گفت و درباره اعمال وحشیانه رژیم، اعلام انزجار کرد.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۳۸ ـ ۲۳۹.</ref> این اعلامیه که سقوط نزدیک [[رژیم پهلوی]] را نوید داده بود،<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۸۱.</ref> در سطح گسترده توزیع شد؛ همچنین ادامه جلسات جامعه مدرسین، حساسیت ساواک را برانگیخت<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۸۰.</ref> و گرامی به اتهام تحریک مردم به تظاهرات و اخلال در نظم، طبق رأی کمیسیون اجتماعی، به سه سال اقامت اجباری در شوشتر محکوم شد.<ref>ربانی املشی، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌مهدی ربانی املشی، ۳۱۹؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۸۴؛ جنتی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۱۶۹.</ref>{{ببینید|جامعه مدرسین حوزه علمیه قم|نوزده دی}}
-:{{ببینید|جامعه مدرسین حوزه علمیه قم|نوزده دی}}
-سخنرانی‌های گرامی در محل تبعید، با وجود ممنوعیت منبر ادامه یافت و در مرداد ۱۳۵۷، با انتشار اعلامیه‌ای، به جزئیاتی از طرح استعماری و ظالمانه کشت و صنعت [[ایران]] و [[امریکا]] در خوزستان، برنامه ضد مذهبی و غیر قانونی رژیم در منطقه، محروم‌شدن دانشجویان دختر از تحصیل در دانشگاه به جرم داشتن حجاب و بازداشت‌های بی‌دلیل و فضای ارعاب اشاره کرد و ملت ایران را به قیام و تشکیل حکومت اصیل اسلامی فراخواند.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۸۶ ـ ۴۸۷؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۲/۳۲۴ ـ ۳۲۶.</ref> او در ۱۵ مرداد ۱۳۵۷ هم‌زمان با [[محمدمهدی ربانی املشی]]، [[سیدعلی خامنه‌ای]]، [[عبدالرحیم ربانی شیرازی]] و [[عبدالمجید معادیخواه]] از شوشتر به جیرفت منتقل شد<ref>ربانی املشی، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌مهدی ربانی املشی، ۳۸۲ ـ ۳۸۳؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۸۳ ـ ۳۸۴؛ شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، ۱۷۴؛ باقری، خاطرات ۱۵ خرداد، ۲/۱۶۵؛ معادیخواه، جام شکسته خاطرات حجت‌الاسلام عبدالمجید معادیخواه، ۳/۳۹۲.</ref> و با اوج‌گیری نهضت در مهر ۱۳۵۷، تبرئه شد و در میان استقبال مردم به [[قم]] بازگشت و مبارزه خود را پی گرفت.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۸۸؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۸۵؛ شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، ۱۸۰.</ref>
-پس از ورود [[امام‌خمینی]] به [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|پاریس]] در ۱۳ مهر ۱۳۵۷، گرامی به همراه گروهی از علما، در نامه‌ای خطاب به رئیس‌جمهور فرانسه، مهمان‌نوازی و احترامی درخور امام‌خمینی را از وی خواستند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۵۹۵؛ مشکینی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۴۰۷.</ref> او همچنین به همراه علما و روحانیان [[حوزه علمیه]]، درباره حوادث سیاسی ایران و چهلمین روز شهدای هفده شهریور ۱۳۵۷،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۰۳ ـ ۴۰۵؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۲۱۳ ـ ۲۱۵.</ref> هشدار به توطئه‌های رژیم پهلوی در میان ملت مسلمان،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۱۸ ـ ۴۲۰؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۲۱۶ ـ ۲۱۸.</ref> پیام به کارکنان نفت و اعلام حمایت و همراهی با [[اعتصاب کارکنان صنعت نفت|اعتصاب]] آنان،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۳۳ ـ ۴۳۴؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۲۳۱ ـ ۲۳۲.</ref> محکومیت کشتار رژیم در [[تهران]] و سایر شهرها (آذر ۱۳۵۷)<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۵۹ ـ ۴۶۲؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۲۵۱ ـ ۲۵۳.</ref> و اعتراض به دیدار [[سیدابوالقاسم خویی]] با [[فرح دیبا]] و اعلام نگرانی از این دیدار (آذر ۱۳۵۷)<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۷۱ ـ ۴۷۳؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۲۳۷ ـ ۲۳۹.</ref> اعلامیه‌هایی صادر کردند و پس از تشکیل دولت [[غلامرضا ازهاری]] نیز طبق نظر امام‌خمینی، در بیانیه‌ای دولت او را غیر قانونی و غیر شرعی اعلام کرده، خواستار زنده نگاه‌داشتن نهضت، از سوی مردم شدند.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۲۵ ـ ۴۲۷؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۲۲۳ ـ ۲۲۵.</ref> گرامی در ماه‌های آخر [[نهضت اسلامی]]، بحثی درباره «قانون اساسی اسلام» در خانه شخصی خود برگزار کرد و نتیجه این بحث، انتشار جزوه‌ای با نام «دولت جمهوری اسلامی ایران» بود.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۵۹۲.</ref> او همچنین در بهمن ۱۳۵۷، ازجمله روحانیان متحصّن بود که در اعتراض به بستن فرودگاه و ممانعت از بازگشت امام‌خمینی، در دانشگاه تهران تحصن کردند.<ref>جنتی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۱۶۹؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۶۱۱.</ref>
+سخنرانی‌های گرامی در محل تبعید، با وجود ممنوعیت منبر ادامه یافت و در مرداد ۱۳۵۷، با انتشار اعلامیه‌ای، به جزئیاتی از طرح استعماری و ظالمانه کشت و صنعت [[ایران]] و [[امریکا]] در خوزستان، برنامه ضد مذهبی و غیر قانونی رژیم در منطقه، محروم‌شدن دانشجویان دختر از تحصیل در دانشگاه به جرم داشتن [[حجاب و نگاه|حجاب]] و بازداشت‌های بی‌دلیل و فضای ارعاب اشاره کرد و ملت ایران را به قیام و تشکیل حکومت اصیل اسلامی فراخواند.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۸۶ ـ ۴۸۷؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۲/۳۲۴ ـ ۳۲۶.</ref> او در ۱۵ مرداد ۱۳۵۷ هم‌زمان با [[محمدمهدی ربانی املشی]]، [[سیدعلی خامنه‌ای]]، [[عبدالرحیم ربانی شیرازی]] و [[عبدالمجید معادیخواه]] از شوشتر به جیرفت منتقل شد<ref>ربانی املشی، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌مهدی ربانی املشی، ۳۸۲ ـ ۳۸۳؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۸۳ ـ ۳۸۴؛ شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، ۱۷۴؛ باقری، خاطرات ۱۵ خرداد، ۲/۱۶۵؛ معادیخواه، جام شکسته خاطرات حجت‌الاسلام عبدالمجید معادیخواه، ۳/۳۹۲.</ref> و با اوج‌گیری نهضت در مهر ۱۳۵۷، تبرئه شد و در میان استقبال مردم به [[قم]] بازگشت و مبارزه خود را پی گرفت.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۸۸؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۸۵؛ شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، ۱۸۰.</ref>
-:{{ببینید|بازگشت امام‌خمینی}}
+پس از ورود [[امام‌خمینی]] به [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|پاریس]] در ۱۳ مهر ۱۳۵۷، گرامی به همراه گروهی از علما، در نامه‌ای خطاب به رئیس‌جمهور فرانسه، مهمان‌نوازی و احترامی درخور امام‌خمینی را از وی خواستند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۵۹۵؛ مشکینی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۴۰۷.</ref> او همچنین به همراه علما و روحانیان [[حوزه علمیه]]، درباره حوادث سیاسی ایران و چهلمین روز شهدای [[هفده شهریور ۱۳۵۷]]،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۰۳ ـ ۴۰۵؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۲۱۳ ـ ۲۱۵.</ref> هشدار به توطئه‌های رژیم پهلوی در میان ملت مسلمان،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۱۸ ـ ۴۲۰؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۲۱۶ ـ ۲۱۸.</ref> پیام به کارکنان نفت و اعلام حمایت و همراهی با [[اعتصاب کارکنان صنعت نفت|اعتصاب]] آنان،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۳۳ ـ ۴۳۴؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۲۳۱ ـ ۲۳۲.</ref> محکومیت کشتار رژیم در [[تهران]] و سایر شهرها (آذر ۱۳۵۷)<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۵۹ ـ ۴۶۲؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۲۵۱ ـ ۲۵۳.</ref> و اعتراض به دیدار [[سیدابوالقاسم خویی]] با [[فرح دیبا]] و اعلام نگرانی از این دیدار (آذر ۱۳۵۷)<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۷۱ ـ ۴۷۳؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۲۳۷ ـ ۲۳۹.</ref> اعلامیه‌هایی صادر کردند و پس از تشکیل دولت [[غلامرضا ازهاری]] نیز طبق نظر امام‌خمینی، در بیانیه‌ای دولت او را غیر قانونی و غیر شرعی اعلام کرده، خواستار زنده نگاه‌داشتن نهضت، از سوی مردم شدند.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۲۵ ـ ۴۲۷؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۲۲۳ ـ ۲۲۵.</ref> گرامی در ماه‌های آخر [[انقلاب اسلامی ایران|نهضت اسلامی]]، بحثی درباره «قانون اساسی اسلام» در خانه شخصی خود برگزار کرد و نتیجه این بحث، انتشار جزوه‌ای با نام «[[نظام جمهوری اسلامی ایران|دولت جمهوری اسلامی ایران]]» بود.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۵۹۲.</ref> او همچنین در بهمن ۱۳۵۷، ازجمله روحانیان متحصّن بود که در اعتراض به بستن فرودگاه و ممانعت از [[بازگشت امام‌خمینی به ایران|بازگشت امام‌خمینی]]، در دانشگاه تهران تحصن کردند.<ref>جنتی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۱۶۹؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۶۱۱.</ref>{{ببینید|بازگشت امام‌خمینی}}
 == فعالیت‌ها پس از انقلاب ==
-پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]]، گرامی در ۲۵/۱/۱۳۵۸ از سوی امام‌خمینی مأمور شد با سفر به شهرکرد و بازدید از کمیته‌های این شهر و شهرهای اطراف، به وضع آنان رسیدگی کند و مردم را از اختلاف و تفرقه در شرایط خاص کشور پرهیز دهد؛<ref>امام‌خمینی، سیدروح الله، صحیفه امام، ۷/۱۵.</ref> اما این سفر به دلایلی منتفی شد. وی دلیل نرفتن خود به این سفر را پیام تلفنی [[سیدهاشم رسولی محلاتی]] از دفتر امام‌خمینی، دو روز پس از ارسال نامه برای خود می‌داند که حاکی از انصراف یا تردید امام‌خمینی از این تصمیم بود. پس از این پیام، گرامی نامه را به امام‌خمینی بازگرداند.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۸۹.</ref> او همچنین در کرج جمعیتی با نام «المراقبون» تشکیل داد تا ضمن دفاع‌ از وضع‌ شهر، توطئه‌های‌ گروه‌های مخالف را نیز خنثی‌ کنند؛ اما تأکید بیشتر اعضای گروه به کار نظامی بیش از فعالیت فرهنگی، موجب فاصله‌گرفتن گرامی از این گروه شد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۸۸ ـ ۳۸۹؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۶۱.</ref> او در نخستین انتخابات ریاست‌جمهوری، از [[سیدابوالحسن بنی‌صدر]] حمایت کرد، اما با تغییر رویه بنی‌صدر، در نامه‌ای از تبدیل مبارزات تاکتیکی او به مبارزات ایدئولوژیک، ابراز نگرانی کرد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۹۰ ـ ۳۹۱.</ref>
+پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]]، گرامی در ۲۵/۱/۱۳۵۸ از سوی امام‌خمینی مأمور شد با سفر به شهرکرد و بازدید از کمیته‌های این شهر و شهرهای اطراف، به وضع آنان رسیدگی کند و مردم را از اختلاف و تفرقه در شرایط خاص کشور پرهیز دهد؛<ref>امام‌خمینی، سیدروح الله، صحیفه امام، ۷/۱۵.</ref> اما این سفر به دلایلی منتفی شد. وی دلیل نرفتن خود به این سفر را پیام تلفنی [[سیدهاشم رسولی محلاتی]] از [[دفتر امام‌خمینی]]، دو روز پس از ارسال نامه برای خود می‌داند که حاکی از انصراف یا تردید امام‌خمینی از این تصمیم بود. پس از این پیام، گرامی نامه را به امام‌خمینی بازگرداند.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۸۹.</ref> او همچنین در کرج جمعیتی با نام «المراقبون» تشکیل داد تا ضمن دفاع‌ از وضع‌ شهر، توطئه‌های‌ گروه‌های مخالف را نیز خنثی‌ کنند؛ اما تأکید بیشتر اعضای گروه به کار نظامی بیش از فعالیت فرهنگی، موجب فاصله‌گرفتن گرامی از این گروه شد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۸۸ ـ ۳۸۹؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۶۱.</ref> او در نخستین انتخابات ریاست‌جمهوری، از [[سیدابوالحسن بنی‌صدر]] حمایت کرد، اما با تغییر رویه بنی‌صدر، در نامه‌ای از تبدیل مبارزات تاکتیکی او به مبارزات ایدئولوژیک، ابراز نگرانی کرد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۹۰ ـ ۳۹۱.</ref>
 گرامی که مجذوب شخصیت امام‌خمینی بود، ایشان را دارای روحی بلند، در اوج آرامش و اطمینان و در برابر دشمن، توفنده و خروشنده می‌دانست و ویژگی‌های ایشان، مانند روشن‌بینی اجتماعی، [[خضوع]]، بی‌اعتنایی به دنیا، [[ساده‌زیستی]]، احترام به مراجع و دیگران، حفظ حرمت روحانیت و دوری‌جستن از شهرت را می‌ستود (۱۸۷ ـ ۱۸۹، ۱۹۱ ـ ۱۹۲، ۱۹۵ ـ ۱۹۶ و ۱۹۸).
 == فعالیت‌های علمی ==
-گرامی تلاش اصلی خود را پس از پیروزی انقلاب، صرف فعالیت‌های علمی ـ فرهنگی و تدریس کرد<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۶۱.</ref> و سال‌ها به تدریس درس خارج فقه و اصول اشتغال داشته است. وی در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی، دارای آثار تألیفی فراوانی است؛<ref>روحانی، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی، ۱۱۹؛ ربانی شیرازی، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌عبدالرحیم ربانی شیرازی، ۳۶۳؛ باقری، خاطرات ۱۵ خرداد، ۲/۱۶۵.</ref> ازجمله: تعلیقه بر تحریر الوسیله دو جلد (مؤسسه تنظیم، کتابخانه تخصصی)، مالکیت خصوصی در اسلام،<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۵۹ ـ ۳۶۰؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۶۱.</ref> مقدمه‌ای بر امامت،<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۵۹ ـ ۳۶۰؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۶۳.</ref>، منطق مقارن، خدا در نهج البلاغه، شناخت قرآن، نگاهی به بردگی، شرح عروۀ الوثقی،<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۵۹ ـ ۳۶۰؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۶۸ ـ ۶۹.</ref> رساله توضیح ‌المسائل، مناسک حج و عمره، عدالت اجتماعی در اسلام و خاطرات.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۵۹ ـ ۳۶۰.</ref> محمدعلی گرامی همچنین، ترجمه برخی آثار مانند نحو الدستور الاسلامی از ابوالاعلی مودودی و بدایة ‌الحکمه سیدمحمدحسین طباطبایی را در فهرست آثار خود دارد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۶۰ و ۶۶.</ref> گرامی در سال ۱۳۴۰ ازدواج کرده و چهار فرزند (دو دختر و دو پسر) دارد<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۵.</ref> و یکی از پسران وی در شمار روحانیون حوزه علمیه قم می‌باشد.
+گرامی تلاش اصلی خود را پس از [[انقلاب اسلامی ایران|پیروزی انقلاب]]، صرف فعالیت‌های علمی ـ فرهنگی و تدریس کرد<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۶۱.</ref> و سال‌ها به تدریس درس خارج فقه و اصول اشتغال داشته است. وی در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی، دارای آثار تألیفی فراوانی است؛<ref>روحانی، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی، ۱۱۹؛ ربانی شیرازی، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌عبدالرحیم ربانی شیرازی، ۳۶۳؛ باقری، خاطرات ۱۵ خرداد، ۲/۱۶۵.</ref> ازجمله: تعلیقه بر تحریر الوسیله دو جلد (مؤسسه تنظیم، کتابخانه تخصصی)، مالکیت خصوصی در اسلام،<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۵۹ ـ ۳۶۰؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۶۱.</ref> مقدمه‌ای بر امامت،<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۵۹ ـ ۳۶۰؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۶۳.</ref>، منطق مقارن، خدا در نهج البلاغه، شناخت قرآن، نگاهی به بردگی، شرح عروۀ الوثقی،<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۵۹ ـ ۳۶۰؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۶۸ ـ ۶۹.</ref> رساله توضیح ‌المسائل، مناسک حج و عمره، عدالت اجتماعی در اسلام و خاطرات.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۵۹ ـ ۳۶۰.</ref> محمدعلی گرامی همچنین، ترجمه برخی آثار مانند نحو الدستور الاسلامی از ابوالاعلی مودودی و بدایة ‌الحکمه سیدمحمدحسین طباطبایی را در فهرست آثار خود دارد.<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۶۰ و ۶۶.</ref> گرامی در سال ۱۳۴۰ ازدواج کرده و چهار فرزند (دو دختر و دو پسر) دارد<ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۵.</ref> و یکی از پسران وی در شمار روحانیون [[حوزه علمیه قم]] می‌باشد.
 ==پانویس==
 {{پانویس|۲}}