بعثه حج: تفاوت میان نسخه‌ها

'''بعثه حج'''، هیئت اعزامی به [[حج]] برای سرپرستی حجاج ایرانی و برگزاری حج ابراهیمی از سوی [[امام‌خمینی]].

حج به جهت اهمیت آن در [[اسلام]]، به مدیریتی قوی و کارآمد نیاز دارد؛ از این‌رو در طول تاریخ اسلام، امارت حج را حاکمان اسلامی یا افراد منصوب از سوی آنان بر عهده داشته‌اند. در روزگار [[پیامبر اکرم(ص)]]، «[[عتّاب‌بن‌سید|عَتّاب‌بن‌أَسید]]» نخستین فردی بود که آن حضرت در سال هشتم هجرت به امارت مکه منصوب کرد و امارت حج هم بر عهده او گذاشته شد.<ref>واقدی، المغازی، ۲/۹۵۹؛ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ‏۲/۲۷۳؛ فاکهی، اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، ۳/۱۷۵؛ علی، حجاز در صدر اسلام تحقیقی در اوضاع عمرانی و اداری، ۲۶۷.</ref> پیامبر اکرم(ص)، نخست در سال نهم هجرت [[ابوبکر]] را [[امیرالحاج]] و مسئول ابلاغ آیات آغازین [[سوره برائت]] کرد و به مکه گسیل داشت؛ ولی با نزول [[فرشته وحی]] از سوی [[خداوند]]، این مسئولیت به [[حضرت علی(ع)]]، محوّل گردید و ایشان به دستور پیامبر(ص)، در میانه راه آیات را از ابوبکر گرفت و برای مشرکان قرائت کرد.<ref>طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ‏۵/۱۶۹؛ فخر رازی، مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر)، ‏۱۵/۵۲۳–۵۲۴.</ref> در سال دهم هجرت، یعنی سال «[[حجةالوداع|حَجةالوداع]]» یا «[[حجّةالبلاغ|حَجّةالبلاغ]]» پیامبر اکرم(ص)، امارت حج را خود بر عهده داشت.<ref>مسعودی، التنبیه، ۲۴۰؛ آبیاری، الموسوعة القرآنیه، ۱/۲۷۲.</ref> پس از آن هر سال، خلیفه و حاکم مسلمانان آن را بر عهده داشت یا او شخصی را به امارت حج انتخاب می‌کرد<ref>ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ‏۲/۴۸۹، ۵۶۳ و ۳/۱۲۹؛ جعفریان، سفرنامه‌های حج قاجاری، ۵۶.</ref> چنان‌که ابوبکر، [[عمر]] یا [[عبدالرحمن‌بن‌عوف]] را [[امیر حج]] کرد.<ref>ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۲/۴۰۱.</ref> در دوره عمر و [[عثمان]] نیز گاهی آن را شخص خلیفه بر عهده می‌گرفت و گاهی دیگری را به امارت حج منصوب می‌کرد.<ref>ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ‏۲/۴۰۱، ۴۸۹، ۵۶۳ و ‏۳/۱۲۹.</ref>{{سخ}}

در دوره امیرالمؤمنین علی(ع)، گاه [[عبدالله‌بن‌عباس]] و گاه [[قثم‌بن‌عباس]] امارت حج را از سوی حضرت(ع)، برعهده داشتند<ref>مسعودی، مروج الذهب، ۴/۳۰۲.</ref> در عهد [[امویان]] و [[عباسیان]] نیز آنان امیران حج را منصوب می‌کردند.<ref>← ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ‏۳/۴۷۱، ‏۴۹۰، ۵۰۳ و ۴/۴۴۸، ۴۵۲، ۴۵۶، ۴۶۶، ۵۰۰، ۵۱۵، ۵۳۰، ۵۴۰.</ref> پس از فروپاشی خلافت عباسی، از قرن هفتم هجری تا پیش از روی کارآمدن [[صفویه]]، شیعیان ایرانی که با عنوان حجاج عراق عجم شناخته می‌شدند، دارای امیرالحاجی بودند که حکام ایرانی انتخاب می‌کردند.<ref>جعفریان، سفرنامه‌های حج قاجاری، ۵۶.</ref> در دوران صفویه به دلیل تسلط دولت عثمانی بر [[حجاز]] و رقابت شدید با دولت صفویه، نصب امیرالحاج برای دولت صفوی وجود نداشت؛ ولی در دوره‌های صلح میان دو دولت، درباریانی که به حج می‌رفتند، به نوعی بر کار اداره حج ایرانیان مؤثر بودند،<ref>جعفریان، سفرنامه‌های حج قاجاری، ۵۷.</ref> ولی سازماندهی خاصی برای اداره امور ایرانیان گزارش نشده است.<ref>جعفریان، سفرنامه‌های حج قاجاری، ۵۸.</ref> در فاصله هشتاد سال میان حکومت صفویه و قاجاریه نیز این وضعیت ادامه داشته است و حتی دربارهٔ چند دهه نخست حکومت قاجاریه نیز گزارشی وجود ندارد که بگوید دولت ایران امیرالحاج تعیین کرده است،<ref>جعفریان، سفرنامه‌های حج قاجاری، ۵۸–۵۹.</ref> البته اگر از درباریان به حج می‌رفتند و در میان آنان شخص مهم و معتبری بود، وی به‌طور غیررسمی کارهای حجاج ایرانی را نیز سر و سامان می‌داد،<ref>جعفریان، سفرنامه‌های حج قاجاری، ۵۸–۵۹.</ref> تا اینکه به مرور دولت عثمانی مسئولیت کار حجاج ایرانی در مدینه و مکه را بر عهده برخی از شخصیت‌های معروف از سادات آن نواحی گذاشت.<ref>جعفریان، سفرنامه‌های حج قاجاری، ۶۱؛ سلطانی‌مقدم، برگزاری حج در دوره پهلوی، ۱۱.</ref>

از سال‌های اول دهه ۱۳۴۰ تا پیش از [[انقلاب اسلامی]]، مراجع تقلید نمایندگانی به حج اعزام می‌کردند تا مسائل و نیازهای حاجیان را سامان دهند.<ref>سلطانی‌مقدم، برگزاری حج در دوره پهلوی، ۶۴؛ موسوی خوئینی‌ها، بعثه امام، ۴۲.</ref> امام‌خمینی پیش از انقلاب نیز نمایندگانی در حج داشته است که شاهد آن، ارسال پیام از سوی ایشان به حجاج در سال ۱۳۴۹ است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ‏۲/۳۲۲.</ref>{{سخ}}

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با توجه به نگرش همه‌جانبه و ژرف امام‌خمینی به حج، امارت حج معنای حقیقی خود را بازیافت. اهداف و وظایفی که ایشان برای نمایندگان خویش در امر حج معین می‌کرد، گویای آن بود که ایشان در صدد احیای حج ابراهیمی است.<ref>قاضی‌عسکر، امرای حج، ۷۳.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| حج ابراهیمی}} بدین جهت از سال ۱۳۵۸، نخستین سال برگزاری حج پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بعثه حج امام‌خمینی شکل گرفت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۶۱–۶۳؛ موسوی خوئینی‌ها، بعثه امام، ۴۲.</ref> افزون بر بعثه ایشان، ستاد حج که نهادی دولتی بود وجود داشت و وظایف تدارکات، خدمات حج و امور بهداشت و درمان حاجیان را عهده‌دار بود. دیگر کشورها تنها مرکزی شبیه ستاد حج ایران داشتند و خدماتی همانند خدمات ستاد حج ایران به حجاج خود می‌رساندند.<ref>موسوی خوئینی‌ها، بعثه امام، ۴۲ و ۴۶.</ref>

تشکیل بعثه امام‌خمینی و تعیین سرپرست حجاج، به چند منظور بود: تحقق محتوای معنوی حج، احیای ابعاد سیاسی ـ اجتماعی حج، برگزاری هرچه باشکوه‌تر [[مراسم حج]] و بهره‌برداری هرچه بیشتر از این اجتماع عظیم دینی.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۶۱؛ ۱۳/۳۷ و ۱۴/۴۱۰.</ref>

## بیان مواضع انقلاب در برابر استکبار جهانی؛

## تعامل و برادری میان مسلمان‌ها و پیشگیری از ایجاد مسائل تفرقه‌انگیر میان مسلمانان در حج؛

امام‌خمینی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی دو پیام برای حجاج صادر کرد؛ یکی در بهمن ۱۳۴۹ از [[نجف]] و دومی در مهر ۱۳۵۷ از [[پاریس]]. ایشان در پیام اول ضمن برشمردن مشکلات فراوان فرهنگی، اقتصادی و سیاسی کشور ایران و نفوذ [[آمریکا]] و [[اسرائیل]] در ایران، مسلمانان را به [[وحدت]] دعوت و خطر تفرقه‌افکنان در [[سرزمین وحی]] و نیز خطر آمریکا و اسرائیل را به شرکت‌کنندگان در مراسم حج گوشزد کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۲۲.</ref> ایشان در پیام دوم با ارائه گزارشی مختصر از اوضاع و شرایط ایران و گرفتاری‌های مردم ایران، از دیگر مسلمانان خواست، به مردم ایران کمک کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۳.</ref> ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز در مجموع، یازده پیام در ایام حج خطاب به مسلمانان جهان و شرکت‌کنندگان در مراسم حج صادر کرد و در این پیام‌ها مطالبی متناسب با شرایط ایران، کشورهای اسلامی و توطئه دشمنان اسلام بیان کرد. از قبیل تبیین فلسفه و اسرار حج، شناساندن محتوای عبادی، سیاسی و اجتماعی حج، بیان مصیبت‌ها و مشکلات مسلمانان، افشای سیاست آمریکا و وابستگان به آن در جهت ایجاد اختلاف میان ملت‌های اسلامی، هشدار دربارهٔ فاجعه توسعه سیاست‌های سازشکارانه سران عرب با [[رژیم صهیونیستی]]، بیان وظایف مسلمانان در کشورهای اسلامی و رسالت حجاج در کنگره عظیم عبادی ـ سیاسی حج و توصیه‌های اخلاقی به زایران بیت‌الله الحرام<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۱۵۸، ۳۳۸؛ ‏۱۳/۲۰۷؛ ‏۱۵/۱۶۸؛ ‏۱۶/۵۱۰؛ ‏۱۸/۸۶؛ ‏۱۹/۲۰، ۳۳۳؛ ‏۲۰/۸۶، ‏۳۱۱ و ‏۲۱/۷۴.</ref> توصیه به مسلمانان جهت ایجاد تفاهم و تحکیم برادری میان یکدیگر و پرهیز از کارهای جاهلانه‌ای که موجب جدایی صفوف مسلمانان می‌شود. امام‌خمینی از شیعیان خواست در جماعات [[اهل سنت]] شرکت کنند و از برگزاری [[نماز جماعت]] جداگانه اجتناب کنند و طبق وظیفه شرعی خود از هر گونه عمل تفرقه‌انگیز خودداری و در وقوفین، طبق حکم قضات برادران اهل سنت عمل کنند؛ اگرچه قطع به خلاف داشته باشند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ‏۱۰/۶۱–۶۳ و ‏۱۴/۴۱۰–۴۱۱.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| حج ابراهیمی}} ایشان همچنین ضمن محکوم‌کردن جنایات اسرائیل در [[لبنان]] حجاج را به فراگیری احکام و مناسک از علمای دین توصیه کرد و پیروی از پیشنهادهای سرپرست حجاج ایرانی را امری ضروری دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۵۱۲–۵۱۴.</ref>

امام‌خمینی برای نخستین مراسم حج پس از پیروزی انقلاب اسلامی، [[محی‌الدین انواری]] و [[فضل‌الله محلاتی]] را در ۱۳۵۸/۶/۲۹ به سرپرستی حجاج منصوب کرد و به آنان دستور داد هیئتی از افراد صالح، متعهد و باایمان انتخاب و با همکاری آنان بر همه امور مربوط به حج نظارت کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۶۱–۶۳.</ref> ایشان در این حکم بر روحانیان کاروان‌ها لازم دانست پیش از حرکت به حج، حجاج را با مسائل شرعی و وظایف انسانی‌شان آشنا سازند. ایشان ضمن تذکر به همه حاجیان جهت ایجاد تفاهم میان همدیگر و تحکیم برادری میان مسلمانان، به عنوان فلسفه مهم حج، بر دانشمندان و روحانیان لازم دانست مشکلات مهم سیاسی و اجتماعی خود را با دیگر برادران در میان گذاشته، برای رفع آنها طرح‌هایی تهیه کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۶۱–۶۳.</ref>{{سخ}}

امام‌خمینی در دومین مراسم حج در ۱۳۵۹/۴/۲۷ [[محمدرضا توسلی محلاتی]] را به سرپرستی حجاج منصوب کرد تا با همکاری [[سیدعلی هاشمی گلپایگانی]] و افراد منتخب سرپرست حجاج، بر امور مربوط به حج نظارت کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ‏۱۳/۳۷.</ref> ایشان در سومین مراسم حج در ۱۳۶۰/۳/۱۸ [[سیدعبدالمجید ایروانی]]، [[سیدعلی هاشمی گلپایگانی]]، محمدرضا توسلی محلاتی، [[حیدرعلی جلالی خمینی]] و [[سیدحسن طاهری خرم‌آبادی]] را برای رسیدگی به کار حجاج منصوب کرد و به آنان دستور داد با هم‌فکری و مشورت در رفع نیازمندی‌های حجاج بکوشند و آنان را به حساسیت زمان و موقعیت خطیری که دشمنان اسلام با همه توان برای ایجاد تفرقه و اختلاف میان جوامع اسلامی به هدف تسلط کامل و مجدد بر کشورهای اسلامی تلاش می‌کنند، آگاه سازند؛ از این‌رو وظیفه شرعی همگان دانست از هر گونه عمل تفرقه‌انگیز خودداری کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ‏۱۴/۴۱۰–۴۱۱.</ref>{{سخ}}

با توجه به ضرورت تمرکز در مسائل حج، امام‌خمینی در چهارمین مراسم حج در ۱۳۶۱/۵/۱۴ [[سیدمحمد موسوی خوئینی‌ها]] را به سرپرستی حجاج منصوب کرد. ایشان در این حکم با اشاره به این موضوع که حج از امور عبادی، سیاسی و اجتماعی است، یکی از اهداف تشریع آن را آگاهی مسلمانان از مسائل سیاسی و اجتماعی کشورها دانست و از وی خواست ضمن رسیدگی به امور حجاج، برای احیای این سنت بزرگ الهی در خطابه‌ها و مراسم دینی، مسلمانان را به وحدت کلمه و اتحاد دعوت کند و آنان را از آنچه در ایران، لبنان و [[افغانستان]] می‌گذرد آگاه سازد و حجاج دیگر کشورها را به وظایف بزرگ خود در مقابله با چپاولگران بین‌المللی و تجاوزکاران آشنا کند. به حجاج ایرانی نیز تذکر داد به راهنمایی‌های سرپرست حج توجه و از دستورهای وی پیروی کنند تا فریضه عظیم حج با محتوا و ابعاد متعددش به جا آورده شود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۴۰۰–۴۰۱.</ref> چنان‌که کمی بعد، در دیدار روحانیان کاروان‌های حج با ایشان بر لزوم آموزش مسائل و [[احکام حج]] به حجاج با توجه به اهمیت آنها و نیز اهتمام حجاج به فراگیری آنها تأکید کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۴۲۹–۴۳۰.</ref>{{سخ}}

موسوی خوئینی‌ها تا سال ۱۳۶۴ به مدت سه سال سرپرستی حجاج را عهده‌دار بود؛ ولی به دلیل گمارده‌شدن به دادستانی کل کشور، امام‌خمینی در ۱۳۶۴/۴/۲۸ [[مهدی کروبی]] را به‌طور موقت به سرپرستی حجاج منصوب کرد و در این حکم ضمن یادآوری فلسفه سیاسی حج، به وی تذکر داد به آنچه در حکم موسوی خوئینی‌ها آمده عمل کند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ‏۱۹/۳۲۱–۳۲۲.</ref> ایشان در ۱۳۶۴/۷/۷ طی حکمی دیگر وی را برای سال‌های بعد نیز به نمایندگی و سرپرستی حجاج منصوب کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۹۴.</ref> همچنین در ۱۳۶۶/۶/۱۸ پس از وقوع کشتار خونین حجاج در مکه، ایشان جهت تأیید [[مراسم برائت از مشرکان]] در مکه و تشکر و ابراز رضایت از عملکرد سرپرست حجاج در برابر برخورد رژیم سعودی با این مراسم، وی را دوباره به نمایندگی خود در حج و سرپرستی حجاج منصوب کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ‏۲۰/۳۷۸.</ref> که تا رحلت ایشان وی سرپرست حجاج بود.

## سازماندهی و هدایت حرکت‌های مذهبی و سیاسی مانند [[دعای کمیل]] و نیز انجام مراسم برائت از مشرکان در مکه و [[عرفات]].<ref>جمهوری اسلامی، ۱۱؛ موسوی خوئینی‌ها، بعثه امام، ۴۳–۴۵.</ref>

با توجه به تقابل و مبارزه انقلاب اسلامی ایران با استکبار جهانی و رژیم اشغالگر اسرائیل و وابستگی حکومت عربستان به آمریکا و تقابل فکری ایران انقلابی با [[فرقه وهابیت]]<ref>موسوی خوئینی‌ها، مراسم حج، ۱۰.</ref> و نیز همراهی رژیم سعودی با [[رژیم عراق]] در [[جنگ تحمیلی علیه ایران]]<ref>توکلی‌بینا، حج‌گزاری در سال‌های آغازین انقلاب، خاطرات دکتر توکلی بینا، ۱۵۴، ۱۵۶، ۱۵۸ و ۱۶۵.</ref> حکومت عربستان معمولاً با بعثه امام‌خمینی برخورد مناسبی نداشت؛ برای نمونه عربستان در سال ۱۳۶۱ پس از مراسم حج، موسوی خوئینی‌ها را به خاطر برگزاری مراسم برائت از مشرکان و بزرگداشت هفته دفاع مقدس دستگیر کرد و به ایران بازگرداند.<ref>اطلاعات، ۱–۲؛ جمهوری اسلامی، ۱۱؛ موسوی خوئینی‌ها، مراسم حج، ۱۰.</ref>{{سخ}}

بعثه امام‌خمینی در ایام حج، مراسم برائت از مشرکان را در مکه اجرا می‌کرد. این مراسم با سخنرانی سرپرست حجاج ایرانی، قرائت پیام امام‌خمینی برای حجاج، ندای الله اکبر و لا اله الا الله، شعارهایی علیه استکبار جهانی و اسرائیل و دعوت مسلمانان به وحدت و راهپیمایی به سوی [[مسجدالحرام]] برگزار می‌شد، اما هر سال با واکنش منفی دولت عربستان و گاه برخورد نیروی انتظامی این کشور مواجه می‌شد. در حج سال ۱۳۶۶ دولت عربستان ایران را تهدید کرد و خواستار برگزارنشدن این مراسم شد. به‌رغم خواست دولت عربستان، این مراسم عصر [[روز جمعه]] ۶ [[ذی‌الحجه]] ۱۴۰۷ق/ ۱۳۶۶/۵/۹ش در مقابل بعثه امام‌خمینی با قرائت بخش‌هایی از پیام ایشان به [[زبان عربی]] و با سخنرانی کروبی سرپرست حجاج ایرانی آغاز شد و با راهپیمایی حجاج به سوی مسجدالحرام ادامه یافت که پیش از رسیدن به مسجدالحرام، به کشتار خونین حجاج در مکه منجر شد.<ref>← میردامادی، آن سوی حج، ۱۳–۲۰.</ref> طبق بیانیه رسمی وزارت کشور سعودی در هشتم ذیحجه، کشته‌شدگان این حادثه ۴۰۲ نفر اعلام شد که ۲۷۵ نفر آنان ایرانی و بیشتر آنان زن بودند. همچنین تعداد زخمیان ۶۴۹ نفر اعلام شد.<ref>میردامادی، آن سوی حج، ۳۳.</ref> البته رسانه‌های ایرانی در آمار اعلام‌شده کشته‌های ایرانی تشکیک کردند و از کشته‌شدن ۳۲۵ نفر ایرانی با تفکیک ۲۰۳ زن و ۱۲۲ مرد خبر دادند.<ref>جام جم، ۱۱؛ میردامادی، جنایت وهابیت، ۶۹۱.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| کشتار حجاج ایرانی}}{{سخ}}

در پی وقوع این فاجعه خونین و کشتار حجاج، امام‌خمینی پیام مفصلی در ۱۳۶۶/۵/۱۲ش/ ۷ ذی‌الحجه ۱۴۰۷ق صادر کرد و ضمن ابلاغ سلام به زایرانی که مورد تهاجم قرار گرفته بودند، مسبب اصلی این فاجعه خونین را آمریکا و اسرائیل دانست که از آستین ریاکاران و سردمداران کشور عربستان و خائنین به [[حرمین شریفین]] به درآمد و آن را نشانه درماندگی، خشم و ضعف آمریکا و عجز و ناامیدی سرسپردگان آنان دانست. همچنین آن را لکه ننگی دانست که آمریکا بر دامن حکومت سعودی نهاده است و تا قیامت با [[آب زمزم]] و کوثر پاک نمی‌شود. امام‌خمینی همچنین در این پیام اعلام کرد چنین حرکت‌های کور سبب قوّت و تبلیغ انقلاب اسلامی ایران، معرّف مظلومیت ملت ایران و موجب ارتقای مکتب و کشور ایران است. ایشان این حادثه را وسیله‌ای برای تشخیص مرز اسلام راستین و اسلام آمریکایی و بیانگر عدم صلاحیت حکومت عربستان برای اداره حرمین شریفین دانست و از مسلمانان، علما و روشنفکران جهان خواست دراین‌باره چاره‌اندیشی کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ‏۲۰/۳۴۹–۳۵۴.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| کشتار حجاج ایرانی}} پس از این واقعه خونین به مدت سه سال اعزام حجاج از ایران به مکه تعطیل شد تا اینکه دو سال پس از ارتحال امام‌خمینی در سال ۱۳۷۰ با انتخاب [[محمد محمدی ری‌شهری]] برای سرپرستی حجاج از سوی [[مقام رهبری]]، دوباره اعزام به مکه آغاز شد.<ref>قاضی‌عسکر، امرای حج، ۸۴.</ref>