تظاهرات عید فطر ۱۳۵۷ش: تفاوت میان نسخه‌ها

پس از گسترش قیام مردم، رژیم پهلوی با اینکه ادعای فضای باز سیاسی داشت و آن را از سال ۱۳۵۵ تبلیغ می‌کرد، سیاست سرکوب خونین را در سراسر ایران در پیش گرفت و این سیاست توانست در اواخر بهار تا وسط تابستان ۱۳۵۷، تا حد زیادی از شدت و گستره اعتراض‌ها بکاهد <ref>ملایی توانی، بررسی تحلیلی رویداد ۱۷ شهریور ۱۳۵۷، ۲۶۹؛ مؤسسه مطالعات، اسناد لانه جاسوسی آمریکا، ۹/۱۰۵.</ref>. در ۱۳/۴/۱۳۵۷ و در آستانه شعبان ۱۳۹۸ق، امام‌خمینی در پیامی از عموم مردم خواست ضمن خودداری از برگزاری جشن‌های سوم و پانزدهم شعبان، با برپایی اجتماعات گسترده، به بیان مصیبت‌های واردشده بر ملت بپردازند و کارهای ضد اسلامی رژیم را افشا کنند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۲۷.</ref>. در عین حال پس از اوج‌گیری انقلاب و پیام‌های پی‌درپی امام‌خمینی از [[نجف]] در سال ۱۳۵۶، تعدادی از روحانیان مانند [[مرتضی مطهری]]، [[محمدرضا مهدوی کنی]]، [[محمدجواد باهنر]]، [[سیدمحمد حسینی بهشتی]]، [[اکبر هاشمی رفسنجانی]]، [[سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی]]، [[علی‌اکبر ناطق نوری]] و [[مهدی کروبی]] که از سال‌های نخست نهضت با هم مرتبط بودند، تلاش کردند با برپایی جلسات متعدد در نقاط مختلف تهران، مقدمات تشکیل گروهی منسجم از روحانیان را فراهم آورند که منجر به تشکیل جامعه روحانیت مبارز تهران شد <ref>ناطق نوری، خاطرات، ۱/۱۱۱ ـ ۱۱۳؛ طحان، تاریخ شفاهی قیام هفده شهریور ۱۳۵۷، ۳۵؛ محلاتی، خاطرات و مبارزات شهید فضل‌الله محلاتی، ۹۲.</ref> {{ببینید|جامعه روحانیت مبارز تهران}}. این تشکل که با امام‌خمینی در ارتباط بود، با یکپارچه‌کردن گروه‌های اسلامی مبارز، توانست در هدایت اعتراض‌ها و تظاهرات مردمی و نیز سازماندهی روحانیت در حوزه‌ها و شهرهای مختلف، نقش مؤثری ایفا کند <ref>موحدی ساوجی، خاطرات، ۲۱۲؛ طحان، تاریخ شفاهی قیام هفده شهریور ۱۳۵۷، ۳۷ ـ ۳۸.</ref>؛ همچنین در تهران با تقسیم مناطق مختلف به هشت منطقه و تعیین نماینده برای هر منطقه و تشکیل جلسات شورای مرکزی، هدایت [[مبارزه]] را به دست گرفت و با تشکیل روحانیت مبارز در شهرستان‌ها، ارتباط روحانیان در سراسر ایران با یکدیگر و با امام‌خمینی در نجف اشرف ممکن و آسان شد <ref>محلاتی، خاطرات و مبارزات شهید فضل‌الله محلاتی، ۹۳.</ref>.

از سال ۱۳۵۶، مبارزات مردم رنگ و بوی مذهبی بیشتری گرفت و اجتماعات سیاسی مردم در تشکل‌های مذهبی و اسلامی صورت می‌گرفت و راهپیمایی‌ها نیز بر همین اساس برنامه‌ریزی می‌شد <ref>منصوری، سیر تکوینی انقلاب، ۳۱۳.</ref>. [[امام‌خمینی]] در آستانه ماه مبارک رمضان سال ۱۳۵۷، در پیامی با هشت بند، وظایف مبارزان به‌ویژه سخنرانان مذهبی را گوشزد و بر اسلامی‌بودن نهضت تأکید کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۳۱ ـ ۴۳۵.</ref>. تشکیلات نسبتاً منسجم و مذهبی در سراسر کشور، با وجود هزاران [[مسجد]] و حسینیه و روحانی، در صورت نیاز می‌توانست همه اقشار ملت را مخاطب قرار دهد و با بسیج سیاسی به صحنه بکشاند <ref>ملایی توانی، بررسی تحلیلی رویداد ۱۷ شهریور ۱۳۵۷، ۲۷۱.</ref>. با آغاز ماه مبارک رمضان در ۱۵ مرداد ۱۳۵۷ و سفر روحانیان مبارز به شهرهای مختلف و سخنرانی‌کردن بر ضد رژیم پهلوی، دامنه انقلاب در شهرهای مختلف گسترده‌تر شد و [[سخنرانی‌های امام‌خمینی|سخنرانی‌ها]] و [[پیام‌ها و اعلامیه‌های امام‌خمینی|پیام‌های]] پیاپی امام‌خمینی مقدمات یک قیام فراگیر را فراهم کرد <ref>صالح، یاران صادق آفتاب، ۱۳۳؛ ملایی توانی، بررسی تحلیلی رویداد ۱۷ شهریور ۱۳۵۷، ۲۷۰.</ref>. ایشان به مناسبت کشته و زخمی‌شدن مردم [[اصفهان]] به دست نیروهای رژیم، در اول رمضان ضمن تسلیت به مردم اصفهان، این فاجعه را نمونه‌ای از جنایت‌های رژیم پهلوی دانست که در سراسر ایران در حال اجراست. ایشان در این پیام با اظهار امیدواری به ادامه نهضت تا سرنگونی [[رژیم پهلوی]]، بر هوشیاری مردم و پرهیز جدی از هر گفتگوی انحرافی که مسیر نهضت را منحرف کند، تأکید کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۳۶ ـ ۴۳۷.</ref>.

در میانه تابستان ۱۳۵۷، رژیم پهلوی در طرحی ناموفق، تلاش کرد با نسبت‌دادن حوادث خرابکارانه، مانند آتش‌سوزی سینما رکس آبادان به انقلابیان، زمینه سرکوب بیشتر را فراهم کند <ref>اطلاعات، ۲۹/۵/۱۳۵۷، ۴؛ نعمتی، شهید دکتر محمدجواد باهنر، ۱۲۴ ـ ۱۲۵.</ref> {{ببینید|سینما رکس}}؛ اما گسترش بحران و تنش داخلی که مخصوصاً پس از آتش‌سوزی سینما رکس شدت یافت، رژیم را به بازنگری در سیاست‌های موجود وادار کرد و در ۵/۶/۱۳۵۷ جعفر شریف‌امامی به جای [[جمشید آموزگار]] با شعار دولت آشتی ملی به نخست‌وزیری برگزیده شد <ref>مهدوی، انقلاب ایران به روایت رادیو بی بی سی، ۲۴۴؛ سولیوان و پارسونز، خاطرات دو سفیر، ۳۴۳.</ref> {{ببینید|جعفر شریف‌امامی}}. در عین حال در این زمان که مصادف با دهه آخر ماه رمضان بود، محور سخنرانی‌ها در بیشتر مجالس و منبرها افشاگری علیه خفقان و [[ظلم]] رژیم بود <ref>طحان، تاریخ شفاهی قیام هفده شهریور ۱۳۵۷، ۳۸.</ref> و همین زمینه‌ای ایجاد کرد تا در ۱۳/۶/۱۳۵۷ مصادف با [[عید فطر]]، نخستین [[تظاهرات]] بزرگ تهران در نهایت آرامش و بی‌هیچ برخورد خشونت‌آمیزی برگزار شود <ref>مهدوی، انقلاب ایران به روایت رادیو بی بی سی، ۲۴۵؛ مرکز بررسی اسناد، تصمیم شوم، ۹.</ref>. برگزاری این راهپیمایی در شهرهای مختلف، نشانه تأکید مردم بر ادامه مبارزه تا سرنگونی رژیم پهلوی بود <ref>صالح، یاران صادق آفتاب، ۱۳۵.</ref>.

هم‌زمان با سازماندهی روحانیت مبارز در سراسر کشور <ref>محلاتی، خاطرات و مبارزات شهید فضل‌الله محلاتی، ۹۳؛ طحان، تاریخ شفاهی قیام هفده شهریور ۱۳۵۷، ۳۸.</ref>، و تعیین چند [[مسجد]] در تهران به عنوان مرکز [[مبارزه]] <ref>طحان، تاریخ شفاهی قیام هفده شهریور ۱۳۵۷، ۳۸.</ref>، [[مسجد قبا]] از اصلی‌ترین کانون‌های مبارزه مردم در تهران شد که با تلاش روحانی برجسته، محمد مفتح {{ببینید|محمد مفتح}} نقش مهمی در اوج‌گیری [[انقلاب اسلامی ایران]]، به‌خصوص در سال ۱۳۵۷ ایفا کرد <ref>ناطق نوری، خاطرات، ۱/۱۳۰؛ نیکبخت، رمضان ۱۳۵۷، ۶۰.</ref>. می‌توان سخنرانی‌ها و برنامه‌های شب‌های ماه رمضان در این مسجد را که با تأکید بر ادامه مبارزه و هشدار درباره آزادی‌های ظاهری رژیم ادامه داشت، یکی از دلایل برگزاری باشکوه [[نماز]] و تظاهرات عید فطر در سال ۱۳۵۷ دانست <ref>ناطق نوری، خاطرات، ۱/۱۳۰؛ نیکبخت، رمضان ۱۳۵۷، ۶۰.</ref>.

[[هادی غفاری]] فرزند عالم [[شهید حسین غفاری]]، یکی از کسانی بود که در شب سی‌ام رمضان در دیداری با محمد مفتح به او اطلاع داد فردا به همراه نمازگزاران مسجد الهادی در نماز عید فطر مسجد قبا شرکت خواهد کرد <ref>غفاری، خاطرات، ۲۷۹.</ref>؛ بنابراین صبح دوشنبه ۱۳/۶/۱۳۵۷ که نماز عید در مساجد سراسر کشور برگزار می‌شد <ref>کیهان، ۱۴/۶/۱۳۵۷، ۲۶.</ref>، به دعوت مفتح، حدود ۵۰۰۰ نفر، برای رفتن به محل برگزاری نماز در تپه‌های قیطریه، در مسجد قبا جمع شدند و ساعت ۷:۳۰ با دردست‌داشتن پارچه‌نوشته‌هایی با عناوینی «سلام بر امام‌خمینی»، «ما خواهان تشکیل حکومت اسلامی هستیم» و «در کشور اسلامی شاه مفهومی ندارد»، برای شرکت در نماز عید فطر حرکت کردند <ref>غفاری، خاطرات، ۲۷۹؛ مفتح، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۴۸۶.</ref>. نماز به امامت مفتح و با حضور حدود دوازده هزار نفر در تپه‌های قیطریه (شمال تهران) برگزار و حدود ۹:۳۰ صبح به پایان ‌رسید <ref>مفتح، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۴۸۴؛ کیهان، ۱۴/۶/۱۳۵۷، ۴ و ۲۶؛ براتی، خاطرات، ۷۷.</ref>. پس از نماز، [[محمدجواد باهنر]] درباره [[نهضت اسلامی]] و قیام مردم مسلمان ایران سخنرانی و از عملکرد حکومت پهلوی انتقاد کرد <ref>غفاری، خاطرات، ۲۷۹؛ باهنر، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۶۵۶ ـ ۶۵۷؛ طحان، تاریخ شفاهی قیام هفده شهریور ۱۳۵۷، ۴۰.</ref> و پس از آن در ساعت ۹:۴۵ مفتح در سخنانی بیان کرد که آنان تنها امام‌خمینی را سخنگوی [[روحانیت]] می‌دانند و این خواسته را به خبرنگاران خارجی نیز گفته‌اند؛ سپس بیانیه [[جامعه روحانیت مبارز تهران]] که در اعتراض به کشتار روزهای پیش از عید در خیابان ژاله، روز پنجشنبه ۱۶/۶/۱۳۵۷ را تعطیل اعلام کرده بود خوانده شد <ref>مفتح، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۴۸۵ و ۴۸۹؛ اطلاعات، ۱۴/۶/۱۳۵۷، ۴؛ نیکبخت، رمضان ۱۳۵۷، ۶۰.</ref>. در تهران افزون بر برپایی نماز عید فطر در شمال (تپه‌های قیطریه) به امامت مفتح، در شرق (خیابان ژاله) نیز به امامت [[یحیی نوری]] و در غرب تهران (حاشیه بزرگراه محمدعلی جناح) به امامت [[علی‌اصغر مروارید]] برگزار شد <ref>طحان، تاریخ شفاهی قیام هفده شهریور ۱۳۵۷، ۳۹ ـ ۴۰.</ref>.

پس از تمام‌شدن نماز عید فطر و سخنرانی، در حالی‌که روحانیت مبارز تهران اعلام کرد برنامه‌ای برای راهپیمایی ندارد <ref>غفاری، خاطرات، ۲۸۰؛ مفتح، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۴۸۵.</ref>، [[هادی غفاری]] با دیدن جمعیت زیاد، این جمله معروف را «إنّ الحیاةَ عقیدةٌ و جهادٌ» به صورت [[شعار]] گفت و مردم با او همراهی کردند. پس از رسیدن جمعیت به خیابان کوروش (شریعتی) شعارهای دیگر آغاز شد <ref>غفاری، خاطرات، ۲۸۰.</ref>. حرکت مردم با سردادن صلوات و تکبیر‌های عید فطر در حالی‌که تابلوی بزرگی از تصویر امام‌خمینی را حمل می‌کردند، ادامه پیدا کرد و به شعارهای انقلابی علیه رژیم پهلوی تبدیل شد <ref>براتی، خاطرات، ۷۸؛ اطلاعات، ۱۴/۶/۱۳۵۷، ۱ و ۴.</ref>. نمازگزارانِ دیگر نقاط تهران نیز پس از نماز به راهپیمایان قیطریه پیوستند <ref>کیهان، ۱۴/۶/۱۳۵۷، ۳؛ دفتر ادبیات، روزشمار انقلاب، ۵/۱۹۷.</ref>. هر لحظه به جمعیت افزوده می‌شد تا صف‌ چندکیلومتری از جمعیت زنان و مردان، طول و عرض خیابان‌ها را پوشاند <ref>بازرگان، انقلاب ایران در دو حرکت، ۳۴؛ کیهان، ۱۴/۶/۱۳۵۷، ۲.</ref>. راهپیمایان پس از گذشتن از خیابان‌های سیدخندان و عباس‌آباد، در ساعت ۲ بعد از ظهر در خیابان پهلوی که همان روز به نام مصدق نام‌گذاری شده بود، نماز ظهر را به امامت هادی غفاری اقامه کردند و سپس به راه خود ادامه دادند و با گذشتن از دانشگاه تهران و میدان ۲۴ اسفند که همان روز به «میدان انقلاب» نام‌گذاری شده بود و خیابان سی‌متری، به میدان راه آهن رسیدند. شرکت گسترده [[زن|بانوان]] با پوشش اسلامی در این [[تظاهرات]] چشمگیر بود <ref>کیهان، ۱۴/۶/۱۳۵۷، ۲؛ غفاری، خاطرات، ۲۸۲ ـ ۲۸۳.</ref>. این تظاهرات که تا شب ادامه داشت، از شمال تهران (تجریش) آغاز شد و در جنوب تهران (میدان راه آهن) پایان یافت <ref>اطلاعات، ۱۴/۶/۱۳۵۷، ۴.</ref>.

در هنگام عبور تظاهرکنندگان از مقابل ستاد ارتش و تانک‌های کنار خیابان، شیوه تازه اهدای شاخه‌های گل به سربازان، که با شعارهای «برادر ارتشی چرا برادرکشی» و «ما به شما گل می‌دهیم شما به ما گلوله» همراه شد، مأموران نظامی را غافلگیر کرد. در این حال ساکنانِ طول راه در خیابان کوروش که در همان روز میان مردم به نام «شریعتی» نامیده شد و خیابان شاه‌رضا که همان روز به خیابان «انقلاب» نامیده شده بود تا دانشگاه تهران به پذیرایی از مردم ‌پرداختند <ref>غفاری، خاطرات، ۲۸۱ ـ ۲۸۳؛ بازرگان، انقلاب ایران در دو حرکت، ۳۴؛ کیهان، ۱۴/۶/۱۳۵۷، ۲؛ مرکز بررسی اسناد، تصمیم شوم، ۹.</ref>. در طول مسیر [[راهپیمایی]]، هادی غفاری در مکان‌های مختلف، بارها برای مردم سخنرانی کرد، ازجمله بعد از [[نماز ظهر]]، جلوی دانشگاه تهران <ref>غفاری، خاطرات، ۲۸۲ ـ ۲۸۳.</ref>. راهپیمایی [[روز عید فطر]]، با نظم فوق‌العاده شبیه به یک رژه نظامی، در تاریخ ایران بی‌سابقه بود. تعدادی از مأموران انتظاماتِ راهپیمایی مجهز به وسایل مخابراتی بودند و عده‌ای برای هماهنگ‌کردن شعارها با بلندگو میان جمعیت حرکت می‌کردند <ref>سولیوان و پارسونز، خاطرات دو سفیر، ۱۴۸ و ۳۴۴ ـ ۳۴۵.</ref>. مهم‌ترین شعارهای این روز عبارت بود از: «نهضت ما حسینیه، رهبر ما خمینیه»، «ارتش تو بی‌گناهی، آلت دست شاهی»، «تنها ره سعادت، ایمان جهاد شهادت»، «استقلال، آزادی، حکومت اسلامی» و «تا مرگ شاه خائن نهضت ادامه دارد» <ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۸ ـ ۷/۲۸۰؛ کیهان، ۱۴/۶/۱۳۵۷، ۲.</ref>.

مردم در شهرهای دیگر غیر از [[تهران]] نیز پس از نماز عید فطر خواستار برکناری رژیم پهلوی و برپایی [[حکومت اسلامی]] شدند <ref>کیهان، ۱۴/۶/۱۳۵۷، ۴.</ref>. با توصیه مؤکد روحانیان به اجرای دستور [[مراجع تقلید]] در حفظ آرامش و پرهیز از خشونت، بیشتر شهرها تظاهراتی آرام و بدون درگیری را پشت سر گذاشتند. در [[قم]] حدود یکصد هزار تن پس از اقامه نماز عید فطر به امامت [[سیدصادق روحانی]] در بیابان‌های ابتدای جاده قم ـ [[اصفهان]]، پشت کارخانه پارچه‌بافی ایران مرینوس به سوی شهر به راهپیمایی پرداختند <ref>اطلاعات، ۱۴/۶/۱۳۵۷، ۳۳.</ref>. همچنین مردم [[مشهد]] پس از اقامه نماز به امامت مرجع تقلید، [[سیدعبدالله شیرازی]]، راهپیمایی آرامی را در خیابان‌های شهر در پیش گرفتند <ref>کیهان، ۱۴/۶/۱۳۵۷، ۴.</ref>. مردم شیراز به امامت [[سیدعبدالحسین دستغیب]]، یزد به امامت [[محمد صدوقی]] و دیگر شهرها مانند [[قزوین]]، [[آمل]]، [[گرگان]]، [[سبزوار]]، [[اهواز]]، [[بیرجند]] و [[خرم‌آباد]]، با همراهی علما و روحانیان، پس از نماز عید فطر به تظاهرات پرداختند که چند ساعت و در برخی شهرها تا ساعت‌هایی در بعد از ظهر ادامه داشت و بدون درگیری با مأموران به پایان رسید. مضمون مهم‌ترین شعارهای تظاهرکنندگان عبارت بود از: درخواست برقراری حکومت اسلامی، ریشه‌کنی [[ظلم]]، آزادی قلم، آزادی اجتماعات، آزادی زندانیان سیاسی، بازگشت تبعیدشدگان و درود بر خمینی <ref>اطلاعات، ۱۴/۶/۱۳۵۷، ۳۳.</ref>. در همین روز تظاهرات مردم [[خمین]]، [[فسا]]، [[ایلام]]، شهر [[ری]] و [[همدان]] با دخالت مأموران به خشونت و درگیری کشیده شد و تعدادی [[شهید]] و مجروح بر جای گذاشت <ref>اطلاعات، ۱۴/۶/۱۳۵۷، ۳۳؛ کرباسچی، هفت‌هزار روز تاریخ ایران و انقلاب، ۲/۹۰۲.</ref>.

==واکنش‌های داخلی و خارجی==

تظاهرات عید فطر که به نمایش قدرت برای نیروهای مذهبی تبدیل شد، [[محمدرضا پهلوی]] و گروه‌های سیاسی را وادار به واکنش کرد. پهلوی پس از اطلاع از تظاهرات بزرگ مردم تهران، با بالگرد به گشت‌زنی بر فراز شهر و تماشای تظاهرات میلیونی مردم با شعار «مرگ بر شاه» پرداخت <ref>دیبا، دخترم فرح، ۳۸۳.</ref>. [[احمدعلی مسعود انصاری]] یکی از نزدیکان دربار، بزرگی تظاهرات عید فطر را زنگ خطری برای رژیم پهلوی خوانده و این تظاهرات را یکی از عوامل مهم دگرگونی روحیه پهلوی دانسته است <ref>مسعود انصاری، پس از سقوط، ۱۴۵.</ref>. با توجه به گستردگی حضور مردم در این راهپیمایی و غافلگیرشدن رژیم از این واقعه، گزارش لحظه به لحظه عوامل سازمان اطلاعات و امنیت کشور ([[ساواک]]) از اوضاع مراسم، به مرکز ارسال می‌شد <ref>باهنر، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۶۵۷.</ref>. دولت [[شریف‌امامی]] در اطلاعیه‌‌ای ضمن تأکید بر تلاش خود در ایجاد آزادی قلم و اجتماعات، سوء استفاده دست‌های پنهان در برگزاری اجتماعات غیر قانونی و اعمال خلاف قانون را موجب برخورد دولت و نیروهای پلیس با این اجتماعات دانست و هر گونه اجتماع بدون کسب مجوز را ممنوع اعلام کرد <ref>کیهان، ۱۵/۶/۱۳۵۷، ۱؛ مؤسسه مطالعات، اسناد لانه جاسوسی آمریکا، ۹/۱۱۴.</ref>. همچنین [[احمد بنی‌احمد]] نماینده تبریز در [[مجلس شورای ملی]]، در بیانیه «جمعیت اتحاد برای آزادی»، تظاهرات عید فطر را که با مسالمت آغاز و با متانت به پایان رسید، نمایش پرشکوه اراده ملت و فصل تازه‌ای از [[مبارزه]] دانست <ref>اطلاعات، ۱۴/۶/۱۳۵۷، ۴.</ref>. برخی چهره‌های ملی‌گرا مانند [[کریم سنجابی]] و [[داریوش فروهر]] نیز تظاهرات بزرگ مردم تهران را تجلی روح آزادی‌خواهی و نتیجه بیداری ملت ایران دانستند <ref>کیهان، ۱۴/۶/۱۳۵۷، ۲، ۴ و ۲۷.</ref>.

این راهپیمایی همچنین به اعتقاد ناظران خارجی، نمایشی از قدرت مخالفان مذهبی محمدرضا پهلوی و تشکیلات قوی و منظم آنان بود که یک سازمان مجهز و مجرب به ساماندهی آن پرداخته است <ref>سولیوان و پارسونز، خاطرات دو سفیر، ۱۴۸ و ۳۴۴ ـ ۳۴۵.</ref>. نظم این [[راهپیمایی]] موجب شد تا سفیر [[امریکا]] در ایران با اذعان به راهکار جدید مخالفان در سست‌کردن نیروهای امنیتی برای اقدام قاطع، اعتراف کند قدرت مخالفان را ناچیز گرفته است و باید برای برقراری ارتباط با روحانیان و رهبران مبارز برنامه‌ریزی کند <ref>سولیوان و پارسونز، خاطرات دو سفیر، ۱۴۸ ـ ۱۴۹؛ مؤسسه مطالعات، اسناد لانه جاسوسی آمریکا، ۹/۱۱۰.</ref>. حوادث انقلاب ایران به‌ویژه پس از دی‌ ۱۳۵۶ و مراسم چهلم‌های پی‌درپی که توجه رسانه‌های خارجی را به جریانات سیاسی ایران جلب کرد، موجب سفر بی‌سابقه خبرنگاران خارجی به ایران شد <ref>بازرگان، انقلاب ایران در دو حرکت، ۲۸ ـ ۲۹.</ref> و راهپیمایی روز عید فطر ۱۳۵۷، بزرگ‌ترین راهپیمایی مردم [[ایران]] تا آن روز خوانده شد <ref>بازرگان، انقلاب ایران در دو حرکت، ۳۴؛ روحانی، خاطرات، ۱/۴۵۳.</ref>. [[روزنامه رستاخیز]] وابسته به رژیم راهپیمایی تهران را که در مسافتی حدود بیست کیلومتر انجام شد، پردامنه‌ترین تظاهرات تهران در آن سال‌ها دانست که نکته قابل توجه آن شرکت فعال و گسترده بانوان بود <ref>رستاخیز، ۱۴/۶/۱۳۵۷ش، ۱ ـ ۴.</ref>. برخی خبرگزاری‌های خارجی تظاهرات تهران را حدود یک میلیون نفر و در سراسر ایران حدود سه میلیون نفر تخمین زدند <ref>اطلاعات، ۱۴/۶/۱۳۵۷، ۴.</ref>.

خبرگزاری‌های [[فرانسه]]، رویترز و آسوشیتدپرس در گزارش خود بر حضور هزاران تن از مردم ایران در راهپیمایی [[روز عید فطر]] تأکید کردند. این راهپیمایی در واقع قدرت‌نمایی رهبران مذهبی ایران در مدیریت چنین تجمعی بود؛ مردمی که عموماً خواستار بازگشت [[امام‌خمینی]] بودند <ref>کیهان، ۱۴/۶/۱۳۵۷، ۴ و ۲۷.</ref>. خبرنگار بی‌بی‌سی که از نزدیک شاهد راهپیمایی گسترده مردم در روز عید فطر بود، این راهپیمایی را که از شمال تهران به سمت جنوب غربی تهران انجام شد، بسیار آرام شمرد که تظاهرکنندگان در عین سردادن شعارهای ضد شاه و حکومت وی، و دعوت مردم به اعتصاب و راهپیمایی روز پنجشنبه ۱۶/۶/۱۳۵۷، نه تنها با نیروهای امنیتی و نظامی برخوردی نداشتند، بلکه در حالی‌که آنان را برادر خود می‌خواندند، نظامیان را غرق گل و بوسه کردند <ref>مهدوی، انقلاب ایران به روایت رادیو بی بی سی، ۲۴۵ ـ ۲۴۶.</ref>.

[[امام‌خمینی]] در ۱۵/۶/۱۳۵۷ در پیامی به ملت ایران ضمن تبریک عید سعید فطر، ماه رمضان را ماه فداکاری در راه حق و تضاد آشکار حق و باطل خواند و عید فطر آن سال را عید حماسه و قیام جناح‌های مختلف ملت دانست. از نظر ایشان این روز، روز اثبات رشد فکری و عملی ملت به دنیا و اعلام صریح خواست ملت در برچیدن بساط [[ظلم]] بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۵۴ ـ ۴۵۷.</ref>. ایشان با عبادت‌خواندن راهپیمایی پس از نماز عید، تلاش برای برپایی [[حکومت عدل الهی]] را از بزرگ‌ترین عبادت‌ها و کشته‌شدن در این راه را سیره پیامبران(ع) و امامان(ع) دانست و با تشکر از فداکاری ملت و اینکه ذلت را نپذیرفتند، بر ضرورت تداوم نهضت با برپایی اجتماعات گسترده تأکید کرد و با نزدیک‌دانستن [[پیروزی]]، درباره وعده‌های عوام‌فریبانه رژیم هشدار داد. ایشان با خائن‌خواندن [[محمدرضا پهلوی]] و حکومت او، از مردم خواست تا با تداوم اعتراض‌ها و اعتصاب‌ها، همچنین با گسترش ارتباط و مصاحبه با خبرنگاران خارجی، دنیا را از اعمال وحشیانه او آگاه کنند و از تبلیغاتی که بر ضد نهضت در خارج از کشور می‌شود، پرده بردارند. ایشان در این پیام، با سپاسگزاری از ارتش که در راهپیمایی بزرگ تهران، دست خود را به خون ملت آلوده نکرد، دست یاری‌خواهی به سوی همه نیروهای نظامی دراز کرد و از آنان خواست تا در پیوند با ملت، برای حفظ [[استقلال]] کشور به پا خیزند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۵۴ ـ ۴۵۷.</ref>.

امام‌خمینی همچنین در تحلیل ابعاد گوناگون این راهپیمایی، در ۲۳/۶/۱۳۵۷ در مصاحبه با خبرنگاران فرانسوی در [[نجف اشرف]] که پس از فاجعه ۱۷ شهریور انجام و در روزنامه فیگارو چاپ شد، ازجمله برای اثبات پوچی ادعاهای پهلوی و غرب درباره آزادی زن در اسلام، به حضور گسترده [[زنان]] در تظاهرات عید فطر اشاره کرد که همدوش مردان برای [[استقلال]] و [[آزادی]] خود به میدان آمدند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۷۲.</ref>؛ همچنین در ۸/۸/۱۳۵۷ در دیدار با دانشجویان ایرانی در [[نوفل لوشاتو]]، آرامش و وقار حدود یک میلیون تن در [[تظاهرات]] این روز و بازتاب آن در رسانه‌های خارجی را خنثی‌کننده تبلیغات دشمن بر ضد ملت ایران دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۲۶ ـ ۲۲۷.</ref>. ایشان همچنین پس از پیروزی انقلاب در عید فطر سال بعد ۲/۶/۱۳۵۸، که هم‌زمان با حوادث خونبار کردستان بود {{ببینید|کردستان}}، با اشاره به عید سال گذشته، هر دو عید را عید خون و در عین حال مبارک خواند و [[شهادت]] را که ارث اولیای خداست، مایه رشد [[اسلام]] دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۳۴۰ ـ ۳۴۱.</ref>.

==تأثیر راهپیمایی بر روند انقلاب==

راهپیمایی عید فطر سال ۱۳۵۷ که برای نخستین بار در سراسر کشور برگزار شد، ضمن غافلگیری رژیم پهلوی، موجب شد تا همه گروه‌ها به اسلامی‌بودن نهضت اقرار کنند و [[مذهب]] را اصل مهم [[مبارزه]] برشمرند <ref>باقی، تحریر تاریخ شفاهی انقلاب، ۲۸۲؛ نیکبخت، زندگی و مبارزات، ۲۴۲ ـ ۲۴۳.</ref>. افزون بر این، این تظاهرات و رویکرد جدید مردم به ارتش، موجب تزلزل روحیه نظامیان در سرکوب مردم و اختلاف میان آنان شد و امید به پیروزی مردم را بالا برد <ref>غفاری، خاطرات، ۲۸۱ و ۲۸۳.</ref>؛ همچنین این تظاهرات سرآغاز راهپیمایی‌های میلیونی بعدی بود و تا سرنگونی رژیم ادامه یافت <ref>نیکبخت، رمضان ۱۳۵۷، ۶۰ ـ ۶۱.</ref>. روحانیت مبارز روز پنجشنبه ۱۶/۶/۱۳۵۷ را تعطیل و [[عزامی عمومی]] اعلام کرد و با این اعلامیه <ref>مفتح، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۴۸۳؛ صالح، یاران صادق آفتاب، ۱۳۵.</ref>، مقدمات راهپیمایی دیگری در این روز فراهم شد که مانند [[عید فطر]] با استقبال گسترده مردم به‌ویژه [[زنان]] روبه‌رو شد و با وجود حضور گسترده ارتش، بدون درگیری به پایان رسید <ref>ملایی توانی، بررسی تحلیلی رویداد ۱۷ شهریور ۱۳۵۷، ۲۷۶.</ref>. پس از این تظاهرات، وحشت رژیم پهلوی از روند تحولات کشور، موجب تشکیل جلسه اضطراری [[شورای امنیت ملی]] و در نتیجه اعلام [[حکومت نظامی]] به مدت ۶ ماه، در تهران و چند شهر بزرگ کشور شد <ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۸ ـ ۷/۲۹۴؛ بازرگان، انقلاب ایران در دو حرکت، ۳۴.</ref> {{ببینید|حکومت‌نظامی}}. راهپیمایی ۱۷ شهریور و کشته‌شدن ده‌ها تن در میدان ژاله که از آن به جمعه سیاه یا جمعه خونین یاد می‌کنند، از پیامدهای این مسئله بود {{ببینید|هفده شهریور}}. تشدید خشونت‌ها با بازداشت وسیع مبارزان اسلامی و ملی و تبعید علما، همچنین فشار به دولت [[عراق]] برای اخراج [[امام‌خمینی]] که منجر به هجرت ایشان به [[پاریس]] شد {{ببینید|هجرت امام‌خمینی}}، نه تنها حرکت انقلابی مردم را متوقف نکرد، بلکه مسیر انقلاب را به سوی [[پیروزی]] هموارتر کرد <ref>بازرگان، انقلاب ایران در دو حرکت، ۳۴؛ ملایی توانی، بررسی تحلیلی رویداد ۱۷ شهریور ۱۳۵۷، ۲۸۶ ـ ۲۸۸.</ref>.

==پانویس==

==منابع==

* مرکز بررسی اسناد انقلاب اسلامی، تصمیم شوم، جمعه خونین، (مشروح مذاکرات شورای امنیت ملی و هیات دولت در ۱۶/۶/۱۳۵۷ و مشروح مذاکرات شورای امنیت ملی در ۱۸/۶/۱۳۵۷)، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

* مهدوی، عبدالرضا (هوشنگ)، انقلاب ایران به روایت رادیو بی بی سی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.

==پیوند به بیرون==

* معصومه احمدی بینش ـ پروین‌سادات قوامی، [https://books.khomeini.ir/10007/books/478/ تظاهرات عید فطر]، دانشنامه امام‌خمینی، ج۷، ص۴۷۸-۴۸۸.