توبه: تفاوت میان نسخه‌ها

==مفهوم‌شناسی==

توبه، به معانی رجوع‌کردن <ref>‌جوهری، الصحاح تاج اللغة، ۱/۹۱؛ ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغه، ۱/۳۵۷</ref>، کنده‌شدن از گناه <ref>‌فیومی، المصباح المنیر، ۷۸</ref> و حیاکردن <ref>‌فراهیدی، کتاب العین، ۸/۱۳۸</ref> به‌کار رفته است. توبه در دو معنای رجوع بنده به خداوند و رجوع خداوند به بنده به کار می‌رود. رجوع بنده به خدا، به معنای برگشت بنده از نافرمانی به طاعت است <ref>‌ابن‌منظور، لسان العرب، ۱/۲۳۳</ref> و رجوع خدا به بنده، به معنای موفق کردن بنده به توبه <ref>‌جوهری، الصحاح تاج اللغة، ۱/۹۲؛ زمخشری، اساس البلاغه، ۶۵</ref> یا بخشیدن و نجات وی از گناهان <ref>‌فیّومی، المصباح المنیر، ۷۸</ref> است.

توبه در اصطلاح اخلاقی، به معنای رجوع‌کردن از گناه <ref>‌خواجه‌نصیر، اوصاف الاشراف، ۲۵</ref> و بازگشت به سوی خدا از قصد معصیت <ref>‌نراقی، احمد، معراج السعاده، ۶۷۴</ref> است و در اصطلاح عارفان، به معنای بازگشت از مخالفت به موافقت <ref>‌کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام، ۱۹۱</ref> و یا از هر چیز ناپسند در [[شرع]]، به سوی هر آنچه پسندیده <ref>‌قشیری، رساله قشیریه، ۱۹۷</ref> است. [[امام‌خمینی]] توبه را رجوع از طبیعت به روحانیت [[نفس]] معرفی می‌کند <ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۲</ref>.

از واژگان مرتبط با توبه، می‌توان به [[استغفار]] و [[انابه]] اشاره کرد. استغفار، به معنای طلب مغفرت است که به واسطه [[دعا]] یا توبه به دست می‌آید و توبه، پشیمانی از گناه و اراده عدم بازگشت به گناه است <ref>‌طوسی، التبیان، ۳/۶۰۴</ref>. انابه به معنای رجوع است <ref>‌فیومی، المصباح المنیر، ۶۲۹</ref>. امام‌خمینی همسو با دیگر عرفا <ref>‌قشیری، رساله قشیریه، ۲۰۱؛ ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۲/۱۴۳</ref> مقام انابه را برتر از مقام توبه می‌داند؛ زیرا انابه رجوع از [[فطرت]] و روحانیت نفس، به سوی خداوند است <ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۲</ref>.

==پیشینه==

توبه از مسائل مهم اخلاقی-عرفانی است که در ادیان الهی، مانند [[یهود]] و [[مسیحیت]] <ref> کتاب مقدس، مزامیر، ب ۱۳، ۱-۶ و ب ۱۹، ۱۲-۱۳؛ متی، ب ۹، ۱۳؛ مرقس، ب ۱، ۴</ref> جایگاه ویژه‌ای دارد. در [[فرهنگ اسلامی]] نیز به این مسئله توجه خاصی شده است. [[قرآن کریم]] بر توبه بسیار تأکید کرده است <ref>‌توبه، ۱۰۴ و ۱۱۲؛ فرقان، ۷۱؛ نصر، ۳</ref> و آن را سبب پاک‌شدن گناهان <ref>‌شوری، ۲۵؛ طه، ۸۲</ref> و محبوب‌شدن نزد پروردگار <ref>‌بقره، ۲۲۲</ref> می‌داند. [[روایات]] بسیاری نیز در موضوعاتی چون فضیلت توبه <ref>‌کلینی، الکافی، ۲/۴۳۰-۴۳۶</ref> چگونگی وقوع <ref>‌حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۱۶/۷۶-۷۸</ref>، وقت انجام <ref>‌کلینی، الکافی، ۲/۴۴۰</ref> و شرایط قبول آن <ref>‌دیلمی، ارشاد القلوب، ۱/۴۴</ref> آمده است.

بحث توبه در کتاب‌های عرفانی پیشینه‌ای طولانی دارد. اهل معرفت به بررسی حقیقت و ویژگی‌های آن پرداخته‌اند. [[ ابونصر سراج|سرّاج]]-از عرفای قرن چهارم-را می‌توان از نخستین عارفانی دانست که در کتاب خود، باب مستقلی برای توبه قرار داده است <ref>سرّاج، اللمع فی التصوف، ۹۸</ref>. [[قشیری]] نیز در رساله خود، با استناد به آیات و روایات، به بیان حکایات اهل [[سلوک]]، درباره توبه می‌پردازد <ref>‌قشیری، رساله قشیریه، ۱۹۷-۲۰۵</ref>. [[خواجه‌عبدالله انصاری]] در [[منازل السائرین]]، توبه را یکی از مقامات اهل سلوک معرفی می‌کند <ref>انصاری، خواجه‌عبدالله، منازل السائرین، ۳۷-۳۹</ref> و پس از ایشان، شارحان منازل السائرین <ref>‌تلمسانی، شرح منازل السائرین،۶۱-۷۱؛ کاشانی، عبدالرزاق، شرح منازل، ۱۵۷-۱۶۹</ref> به این بحث پرداخته‌اند. عارفان دیگری چون [[عزالدین کاشانی]] در کتاب [[مصباح الهدایه]] <ref>عزالدین کاشانی، مصباح الهدایه، ۳۶۶-۳۷۱</ref> این روند را ادامه داده‌اند. در راستای مباحث عرفانی، مباحث اخلاقی توبه در کتاب‌های اخلاقی مورد توجه بوده است و [[قوت القلوب]] [[ابوطالب مکی]] <ref>مکی، قوت القلوب، ۱/۳۱۷-۳۴۲</ref>، [[احیاء علوم الدین غزالی]] <ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۱/۱۴۳-۲۱۲</ref> و [[المحجة البیضاء]] [[فیض کاشانی]] <ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۷/۳-۱۰۵</ref> را می‌توان ازجمله نخستین کتاب‌های اخلاقی این زمینه دانست.

[[امام‌خمینی]] در آثار خود، اهتمام ویژه‌ای به مسئله توبه دارد و آن را از جهات عرفانی، اخلاقی و فقهی بررسی کرده است <ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۱-۲۸۶؛ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۶۱-۶۲؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۵-۳۶؛ امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۱۱۵؛ امام‌خمینی، جواهر الاصول، ۳/۱۵۲-۱۵۳</ref>. ایشان بیشتر مسائل عرفانی و اخلاقی توبه را در کتاب [[شرح چهل حدیث]] بیان می‌کند <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۱-۲۸۶</ref> و در کتاب‌های دیگری همچون [[سرّ الصلاة]] <ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۶۱-۶۲</ref> و [[شرح حدیث جنود عقل و جهل]] <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۰۵ و۱۲۳</ref> نیز اشاره‌هایی به آن دارد.

==حقیقت و ارکان==

دانشمندان و متفکران اسلامی درباره حقیقت توبه آرای مختلفی دارند. بعضی معتقدند ندامت و پشیمانی از گناه، حقیقت و روح توبه است <ref>‌قشیری، رساله قشیریه، ۱۹۷-۱۹۸؛ غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۱/۱۵۰؛ حلی، علامه، تحریر الاحکام، ۵/۲۵۰</ref> و برخی دیگر، حقیقت توبه را بازگشت بنده به خداوند معنا کرده‌اند <ref>‌انصاری، مرتضی، رسائل فقهیه، ۵۵؛ طباطبایی، المیزان، ۴/۲۴۵</ref>. امام‌خمینی حقیقت توبه را بازگشت از طبیعت و تاریکی‌های [[عالم ماده]]، به سوی [[فطرت]] و روحانیت نفس می‌داند؛ زیرا [[نفس]] و [[قلب]]، با گناهان و نافرمانی‌ها کدورت پیدا می‌کنند و نور فطرتشان پوشیده می‌شود؛ اما با تفکر در آثار شوم گناهان، شعله‌ای درون آن‌ها برافروخته می‌شود، پشیمانی واقعی رخ می‌دهد و تمام آثار گناهان را می‌سوزاند و این پشیمانی موجب می‌شود بنده به فطرت اصلی خود بازگردد <ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۲</ref>. به باور ایشان پشیمانی و ندامت از [[گناه]] و عزم برای ترک گناه، دو رکن توبه محسوب می‌شوند و مقوم حقیقت توبه‌اند. ندامت و پشیمانی باید عزم بر ترک گناه را به دنبال داشته باشد و اگر نداشته باشد، حقیقت توبه محقق نمی‌شود <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۵-۲۷۶؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۲۲-۲۳</ref>.

==جایگاه و مرتبه==

علمای اخلاق، توبه را ازجمله صفات نجات‌دهنده <ref>‌غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۱/۱۴۴</ref> و سرمایه پیروزمندان و نخستین گام‌های مریدان <ref>‌فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۷/۳</ref> ذکر کرده‌اند. عارفان نیز آن را نخستین گامی می‌دانند که سالک در آغاز سلوک، مأمور به آن می‌باشد و آن را نخستین منزل و باب‌الابواب می‌دانند <ref>‌قشیری، رساله قشیریه، ۱۹۷؛ هجویری، کشف المحجوب، ۳۷۸؛ غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۱/۱۴۴</ref>. [[امام‌خمینی]] مانند دیگر اهل معرفت <ref>‌انصاری، خواجه‌عبدالله، منازل السائرین، ۳۵؛ تلمسانی، شرح منازل السائرین،۱/۵۲</ref>، توبه را از دیدگاه عرفانی، یکی از [[منازل اهل سلوک]] و مرتبه آن را پس از [[مقام یقظه]] می‌داند <ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۲</ref>. هر چند برخی از اهل سلوک یقظه را نخستین منزل سلوک می‌دانند ولی به اعنقاد امام‌خمینی به هوش آمدن و بیدار شدن مقدمه دخول در سیر است و رفع همه حجب ظلمانی و سپس نورانی، وصل به اول منزل [[توحید]] است <ref>‌امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۴۳۹</ref>.

به اعتقاد امام‌خمینی هر یک از منازل سلوک، مراتب بسیاری دارد که اگر توبه‌کننده بخواهد افزون بر آمرزش گناهان، به آن کمالات دست یابد، باید کردارهای ناپسندی را که انجام داده و کارهای نیکی را که ترک کرده است، جبران کند. در این مرحله، باید تمام آثار جسمی و روحی را که به وسیله گناه در وجود او تحقق پیدا کرده است، با انجام ریاضات جسمی و روحی از میان ببرد <ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۹-۲۸۰</ref>. ایشان به مراتب و درجات توبه توجه داشته است؛ اما به سبب علو مرتبه آن، از بیانش خودداری کرده است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۸۳</ref>.

==شرایط توبه==

علمای عرفان، ارکان و شرایطی برای توبه حقیقی ذکر کرده‌اند: بعضی پشیمانی از گناهان را از شرایط توبه شمرده‌اند <ref>‌انصاری، خواجه‌عبدالله، منازل السائرین، ۳۷؛ ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۱/۳۶۲</ref>؛ اما برخی عزم بر ترک گناه و پشیمانی از آن را از علایم توبه دانسته‌اند <ref>‌تلمسانی، شرح منازل السائرین،۱/۶۳؛ کاشانی، عزالدین، مصباح الهدایة، ۳۶۹</ref>. علمای اخلاق، افزون بر پشیمانی، شرط‌های دیگری چون: قصد ترک گناه در آینده، انجام [[واجبات]]، طلب حلال در خوردن و پوشیدن، [[رد مظالم|ردّ مظالم]]، مجاهدت و [[ریاضت نفس]] را نیز از ارکان توبه بیان کرده‌اند <ref>‌کاشانی، عزالدین، مصباح الهدایة، ۳۶۸-۳۶۹</ref>. شماری افزون بر این شرایط، تأکید بسیاری بر جبران خطاهای گذشته دارند و آن را لازمه برطرف‌شدن تاریکی قلب می‌دانند. در این راستا به [[روزه‌داری]]، کوشش در [[عبادت]] و انجام کار نیک مناسب با کردار ناپسند انجام‌شده، سفارش می‌کنند <ref>‌فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۷/۱۸-۱۹ و ۸۴-۸۵؛ نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۳/۵۲ و ۶۲-۶۳</ref>.

[[امام‌خمینی]] پشیمانی و عزم بر ترک گناهان را با استناد به بعضی [[روایات]] <ref>‌نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، ح۴۰۹، ۵۹۸؛ حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة، ۱۶/۷۸</ref> از ارکان توبه می‌شمارد. در نگاه ایشان اگرچه توبه‌کننده برای تحصیل آن باید متحمل سختی‌های بسیاری شود، اما با تحصیل آن، توفیقات الهی شامل او شده، راه طریق [[آخرت]]، آسان می‌گردد <ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۵-۲۷۶</ref>. ایشان که بر ندامت واقعی در توبه تأکید داشت <ref>‌امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۲۱-۲۲</ref>، خاطرنشان می‌کرد توبه‌کننده باید آتش [[ندامت]] را در دل خود روشن کند؛ زیرا به واسطه این آتش ندامت است که گناهان و زنگار قلب او برطرف می‌شود؛ وگرنه آتشی که از گناهان افروخته شده باشد، در آخرت او را می‌سوزاند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۷۶</ref>.

امام‌خمینی در بیان شرایط توبه، به تبیین این موضوع پرداخته، با استناد به روایتی از [[امیرالمؤمنین(ع)]] <ref>‌نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، ح۴۰۹، ۵۹۸؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۳۱۴</ref> شرایطی برای پذیرش و کمال توبه بیان می‌کند. ایشان، برگرداندن تمام حقوق مردم و به‌جای‌آوردن تمام [[واجبات الهی]] ترک‌شده را شرط صحت و پذیرش توبه می‌داند <ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۸؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۸۷</ref>؛ همچنین از میان‌بردن گوشت‌های روییده شده از [[گناه]] و چشاندن سختی عبادت به بدن را شرط کمال توبه می‌شمارد <ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۸-۲۷۹؛ امام‌خمینی، مکاسب، ۱/۴۷۸</ref>.

==طلب بخشش و استغفار==

علمای اخلاق، توبه و استغفار را از نخستین مقامات [[دین]] و سرمایه سالکان می‌شمارند که موجب محبت حق‌تعالی و سبب نجات و رستگاری است <ref>‌نراقی، احمد، معراج السعاده، ۶۷۶</ref>. به اعتقاد امام‌خمینی، از امور لازم بر شخص تائب، پناه بردن به مقام غفاریت حق‌تعالی و طلب غفران و [[استغفار]] است؛ اینکه شخص با حال [[تضرع]] و ناله از خداوند بخواهد گناهان او را بپوشاند و آثار آنها را مرتفع کند. به باور ایشان، حقیقت استغفار جدایی از صورت‌های ملکوتی اعمال زشت است <ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۸۱</ref>. ایشان یکی از معانی استغفار را غفران ذنوب و تقیداتی می‌داند که لازمه سیر معنوی و عروج درجات کمالی است؛ زیرا [[سالک]] بر اساس نقشه دنیایی و بشری خود دارای قیود و شئون مادی است و برای انتقال از مقامات پایین‌تر به مقامات بالاتر، باید از این شئون رهایی یابد و این همان ذنب و گناه وجودی است و مبدأ همه گناهان است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۲-۳۴۳</ref>.

==زمان توبه==

امام‌خمینی مانند دیگر علمای اخلاق <ref>‌غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۱/۱۶۲-۱۶۱؛ نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۳/۵۸-۵۹</ref>، تأخیر در توبه را امری ناپسند می‌داند <ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۳</ref> و شتاب در آن را لازم می‌دانست <ref>‌امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۲۱-۲۲</ref> و با استناد به برخی دعاها <ref>‌ابن‌طاووس، الاقبال، ۳/۲۹۹</ref>، در موارد متعددی به توبه تشویق می‌کند <ref>‌امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۳۰؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۹۱</ref>. ایشان، بهار توبه را ایام جوانی می‌داند <ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۳؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۲۱-۲۲۲</ref> و توبه در پیری را از سخت‌ترین اعمال معرفی می‌کند <ref>‌امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۵-۳۶؛ امام‌خمینی، جواهر الاصول، ۳/۱۴۷؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۸۴</ref> و به فریب نفس و [[شیطان]] در تأخیرانداختن توبه به ایام پیری، هشدار می‌دهد <ref>‌امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۴۲-۴۳؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۵؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۳</ref>. ایشان بعضی از زمان‌ها، مانند پیش از [[ماه مبارک رمضان]] <ref>‌امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۳۶؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۹۱</ref> و هنگام [[نماز]] <ref>‌امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۳۲۸</ref> را برای توبه مناسب‌تر می‌داند و ارتکاب گناه و اصرار بر آن تا سن پیری را موجب غفلت و رویگردانی شخص از توبه می‌شمارد <ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۳؛ امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۴۲-۴۴</ref>؛ تا آنجا که افزایش گناهان، عامل تاریکی قلب، اصلاح‌ناپذیری آن و ناتوان‌شدن شخص بر توبه می‌شود <ref>‌امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۹۷</ref>.

==چگونگی توبه==

[[قرآن]]، مؤمنان را به «[[توبه نصوح]]» امر کرده، آن را سبب زدودن گناهان و ورود به [[بهشت]] برشمرده است <ref>‌تحریم، ۸</ref>. «نَصوح» صیغه مبالغه از ریشه «نصح»، به معنای [[نصیحت]]، [[اخلاق]] و خالص است <ref>‌فیومی، المصباح المنیر، ۶۰۷؛ ابن‌اثیر، النهایه، ۵/۶۳</ref>، و یا از «نصاحه» به معنای خیاطت است؛ زیرا توبه، دین شخص را که به واسطه گناهان پاره گشته است، می‌دوزد <ref>‌مجلسی، بحار الانوار، ۶/۱۷</ref>. بنابر روایتی، مراد از توبه نصوح، توبه از گناهی است که شخص به انجام آن برنگردد <ref>‌کلینی، الکافی، ۲/۴۳۲</ref>. برخی، مقصود از آن را توبه‌ای دانسته‌اند که برای خدا خالص باشد <ref>‌غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۱/۱۴۹</ref> یا صاحبش را نصیحت کند که دیگر به آنچه از آن توبه کرده است، بازنگردد <ref>‌میبدی، کشف الاسرار، ۱۰/۱۶۰</ref>. امام‌خمینی در این موضوع، به بیان برخی احتمالات یادشده که مجلسی <ref>‌مجلسی، مرآة العقول، ۱۱/۲۹۵-۲۹۶</ref> از شیخ بهایی <ref>بهایی، الاربعون حدیثا، ۴۶۴-۴۶۵</ref> نقل کرده است، بسنده می‌کند و همه را محتمل می‌داند <ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۸۲</ref>.

علمای اخلاق چگونگی توبه را در گناهانی که [[حق‌الناس]] است {{ببینید|متن=ببینید| گناه}}، به ادای حقوق تضییع‌شده از دیگران <ref>‌نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۳/۷۰-۷۳</ref> و گناهانی که [[حق‌الله]] است، به انجام وظایف و عبادات ترک‌شده و استغفار از گناهان و تصمیم بر عدم رجوع به آن می‌دانند <ref>نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۳/۷۰</ref>. امام‌خمینی چگونگی توبه را ندامت و پشیمانی از گناه دانسته، عقاب نفس را برای زدودن آثار گناهان لازم می‌داند <ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۹۸ و ۲۷۵-۲۷۶</ref>. ایشان با استناد به روایت یادشده در [[نهج البلاغه]] ردّ حقوق مردم و انجام حقوق فوت‌شده الهی را در قبول توبه مؤثر می‌شمارد <ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۸</ref>.

==نتایج توبه==

[[امام‌خمینی]] مانند دیگر علمای اخلاق <ref>‌نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۳/۵۱-۵۲؛ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۶۷۶-۶۷۷</ref>، با استفاده از برخی آیات <ref>‌تحریم، ۸</ref> و روایات <ref>‌صحیفه سجادیه، ۸۴</ref> نتایج فراوانی برای توبه بر می‌شمرد؛ از آن جمله:

# [[تبدیل گناهان به حسنات]] <ref>‌فرقان، ۷۰؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۹۸ و ۵۷۴</ref>؛

# برخورداری از [[محبت الهی]] <ref>‌بقره، ۲۲۲؛ کلینی، ۲/۴۳۲؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۶</ref>؛

# پوشیده‌شدن و محجوب‌شدن اعمال در [[آخرت]] <ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۸۱</ref>؛

با این حال، ایشان اشاره می‌کند که اگرچه توبه‌کننده گناهانش پاک می‌شود، آن صفای باطنی و نور خالص فطری‌اش، به حالت پیش از [[گناه]] بر نمی‌گردد و به ظرف شکسته‌ای می‌ماند که با مهارت تعمیر شده، به حالت اولی خود بر نمی‌گردد؛ همچنان‌که میان دوستی که در تمام عمر با صمیمیت و خلوص رفتار می‌کند و دوستی که [[خیانت]] می‌کند و سپس عذر تقصیر طلب می‌کند، فرق وجود دارد و در صورت پذیرش عذر و [[عفو]] نیز آن صمیمیت سابق باز نمی‌گردد <ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۷۴</ref>.

==توبه از نگاه فقهی==

امام‌خمینی در مباحث فقهی، مانند فقهای دیگر <ref>‌فاضل هندی، کشف اللثام، ۱۰/۶۶۴؛ نجفی، جواهر الکلام، ۳۳/۱۶۸</ref>، توبه را [[واجب فوری]] <ref>‌امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۴۷</ref> و از امور قلبی می‌داند که عزم بر ترک معصیت، در آن معتبر است <ref>‌امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۱۸۱</ref>. ایشان دیدگاه بعضی اصولیان <ref>‌عراقی، بدائع الافکار، ۳۷۵</ref> که توبه‌کننده را مستحق عقاب ندانسته، توبه را کاشف از عدم استحقاق عقاب او می‌دانند، نمی‌پذیرد و معتقد است این امر مخالف [[ظاهر کتاب]] و [[سنت]] و [[عقل]] است و عدم عقاب توبه‌کننده، تنها تفضلی از سوی خداوند است <ref>‌امام‌خمینی، جواهر الاصول، ۳/۱۵۳-۱۵۵</ref>.

در [[فقه]]، برخی توبه‌ها [[آثار وضعی]] دارند؛ مانند توبه پیش از اقامه [[بینه]] که کیفر [[حد|حدّ]] از شخص برداشته می‌شود و برخی از آنها اثر ندارند؛ مانند توبه پس از اثبات [[جرم]] که حد برداشته نمی‌شود <ref>‌مفید، المقنعه، ۷۷۷؛ طوسی، النهایه، ۶۹۶</ref>. [[امام‌خمینی]] مانند دیگر فقها نجفی، جواهر الکلام، ۴۱/۶۰۰-۶۱۱؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۱/۱۵؛ حلی، محقق، شرائع الاسلام، ۴/۱۷۰-۱۷۱</ref>، [[توبه مرتد ملی]] را قابل قبول می‌داند؛ اما [[مرتد فطری]] در صورتی که [[مرد]] باشد، هرچند باید توبه کند، اما توبه اثر وضعی سقوط حد را ندارد و محکوم به [[مرگ]] می‌شود و زن، چه مرتد ملی و چه فطری، وادار به توبه می‌شود <ref>‌امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۳۴۹-۳۵۰ و ۴۶۹-۴۷۰</ref> {{ببینید|متن=ببینید| ارتداد}}.

==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع==

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، التعلیقة علی العروة الوثقی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، توضیح المسائل، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ هفتم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، جهاد اکبر، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ هجدهم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، جواهر الاصول، تقریر سیدمحمدحسن مرتضوی لنگرودی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، سرّ الصلاة (معراج السالکین و صلاة العارفین)، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

==پیوند به بیرون==

* سعید نصیری، [https://books.khomeini.ir/books/10003/552/ «توبه»]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۳، ص۵۵۲-۵۵۷.