کاربر:H.Ahmadi/صفحه تمرین: تفاوت میان نسخهها
imported>H.Ahmadi |
imported>H.Ahmadi اصلاح ارقام، اصلاح فاصلهٔ مجازی، اصلاح نویسههای عربی |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
مرقد امامخمینی، ساخت و شکلگیری حرم امامخمینی، تهران. | |||
از دیرباز جایگاه دفن اولیا و بزرگان دین، مورد توجه موحدان قرار داشتهاست و دینباوران با بنای ساختمان بر مدفن بزرگان دین، افزون بر زیارت و قدردانی و زندهداشت یاد آنان (مکارم شیرازی، ۱۲/۴۲۵ ـ ۴۲۶) خدای را در آن جایگاهها عبادت کرده (طوسی، ۷/۲۵)، به فراگیری علم و دانش میپرداختند. برخی از این مکانها نیز به کانون ترویج دین و ارزشهای الهی تبدیل شدهاست (قرائتی، ۵/۱۵۶). مزارهای بزرگان دین، الهامبخش حرکتهای متعالی و آزادیبخش بوده هدف و راهشان در میان مردم ماندگار شدهاست (انصاری، مرکز بزرگ، ۳۰ ـ ۳۱). امامخمینی در پایان روز سیزده خرداد ۱۳۶۸ درگذشت و روز چهارده این ماه، به عنوان روز رسمی رحلت ایشان اعلام شد. تشییع جنازه و دفن امامخمینی برای حضور بیشتر علاقهمندان تا شانزده خرداد به تأخیر افتاد و پیکر ایشان پس از اقامه نماز سیدمحمدرضا گلپایگانی، از مراجع تقلید و تشییع تاریخی دفن گردید (حضور، ۷/۵۶ ـ ۵۷؛ توسلی، ۲۱۵) (← مقاله ارتحال امامخمینی). مرقد امامخمینی در پانزده کیلومتری تهران، غرب بهشت زهرا(س) و در حاشیه بزرگراه تهران ـ قم واقع شدهاست. | |||
امامخمینی درباره محل دفن خود سخنی نگفته بود (توسلی، ۲۱۶). سیداحمد خمینی، یک سال پیش از رحلت ایشان (انصاری، برنامههای دومین، ۳۵۱) موضوع را با برخی نزدیکان در میان گذاشته بود (همو، گنجینه دل، ۱۸۲). وی تأکید داشت باید پیش از رحلت، مقدمات را فراهم ساخت و مکان دفن امامخمینی باید کانون اجتماع مردم و موجب تقویت انقلاب باشد و به پیشبرد اهداف ایشان کمک کند (همان). وی در نظر داشت مرکزی با عنوان کانون فرهنگی، دانشگاهی و حوزوی، آماده و سرمایهگذاری شود و در ادامه محل مرقد امامخمینی نیز گردد (همان، ۱۸۳). جایگاه مذهبی و حوزوی امامخمینی اقتضا میکرد ایشان در قم یا مشهد دفن شود (همان، ۱۸۵)؛ از طرف دیگر امامخمینی رهبر امت بود و شایسته بود در پایتخت به خاک سپرده شود (همو، برنامههای دومین، ۳۵۱). | |||
سیداحمد خمینی طرحی برای ده تا پانزده سال آینده در نظر داشت (همو، گنجینه دل، ۱۸۴) و زمینی برای این منظور، در میانه کوشک نصرت و علیآباد قم، انتخاب کرد که با کمک وزیران وقت جهاد کشاورزی و نیرو، کارهای مقدماتی آن به عنوان مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی انجام شد (همان، ۱۸۳). حدود شش ماه پس از آن، امامخمینی از دنیا رفت و کارگزاران نظام درباره محل دفن ایشان جلسهای تشکیل دادند (سلیمانی، ۱۰۲ و ۱۰۵). سیداحمد خمینی علاقه داشت امامخمینی در کوشک نصرت دفن شود که اکبر هاشمی رفسنجانی، دوری راه و بیابانیبودن را از موانع آن برشمرد (همان، ۱۰۴). | |||
پس از منتفیشدن محل یادشده برخی پیشنهاد کردند امامخمینی در مسجد بالاسر حرم فاطمه معصومه(س) (توسلی، ۲۱۶) یا در مسجد جمکران، و یا مدرسه معصومیه قم و یا در بهشت زهرا(س) کنار شهیدان و یا کنار قبر سیدمحمود طالقانی به خاک سپرده شود (سلیمانی، ۱۰۵). سیدمرتضی طباطبایی شهردار وقت تهران، مکان فعلی مرقد را جامع دیدگاهها و جوابگوی طرح مورد نظر دانست و مسئولان با آن موافقت کردند (همان)؛ زیرا این محل، افزون بر نزدیکی به تهران و همجواری با شهدای انقلاب اسلامی، دسترسی زائران دیگر شهرها را به مرقد آسان میساخت و مردم بهراحتی میتوانستند آن را از دور ببینند و خاطره رهبر خود را در دل زنده کنند (مشکوة، ۹۹). سیداحمد خمینی با تأکید بر ایجاد فضای مناسب برای فعالیتهای فرهنگی، با آن موافقت کرد (خمینی، فصل صبر، ۲۰). این محل در ملکیت فرزند یکی از رزمندگان مفقودالاثر دفاع مقدس بود. گفته شده وی به سبب خوابی که دیده بود، زمین خود را برای دفن امامخمینی، اهدا کرد (انصاری، برنامههای دومین، ۳۵۱ ـ ۳۵۲). سایر موارد را نیز یا مالکان بخشیدند یا از آنان خریداری شد یا زمین مناسبتری به جای آن گرفتند (همان). پس از منتفیشدن دفن امامخمینی در کوشک نصرت، آن مکان به زمین کشاورزی و باغ تبدیل گشت و زیرمجموعه آستان امامخمینی شد (انصاری، مرکز بزرگ، ۲۵). | |||
ازدحام مردم مشتاق برای تشییع و خاکسپاری امامخمینی بیسابقه و مدیریت میلیونها نفر کاری دشوار بود (جمهوری اسلامی، ۱۷/۳/۱۳۶۸، ۷). در موقع آمادهشدن قبر، مردم خاکها را برای تبرک برمیداشتند (همان). برای جلوگیری از ازدحام بیسابقه مشتاقان امامخمینی که مانعی برای دفن بودند، اتوبوسهای دوطبقه و کانتینرهایی را به صورت دو طبقه به همدیگر متصل کرده، در اطراف قبر قرار داده بودند (مشکوة، ۹۹)؛ کانتینری را نیز پس از دفن، روی قبر قرار دادند (گلی زواره، ۲۲۵ و ۲۲۸). | |||
روند ساخت و ساز: طرح ساخت مرقد امامخمینی دو مرحله داشت: مرحله اول مربوط به سال ۱۳۶۸ بود که با هدف فراهمساختن مقدمات اولیه برای زائران و ایجاد فرصت برای طرح اصلی طراحان انجام شد (زنگنه، ۱۱). در این مرحله، روی قبر با سنگ مرمر با روکش سبز پوشیده شد (رابین رایت، ۲۷) و پس از خاکسپاری امامخمینی گنبدی موقت روی قبر نصب شد (مشکوة، ۹۹) و پرچم سبزی بالای آن برافراشته شد (جمهوری اسلامی، ۱۷/۳/۱۳۶۸، ۷). این گنبد به گنبد مسجدالاقصی شباهت داشت (نادرپور، ۱۱۵). صحن مرکزی مطهر امامخمینی نیز به گونهای سنگفرش شد که زائران بهسهولت بتوانند بر سر مزار ایشان حاضر شوند (مشکوة، ۱۰۰ ـ ۱۰۱). پس از این سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، گنبد جدیدی برای نصب بر فراز مرقد، ساخت. این گنبد دوازده متر قطر داشت و اطراف آن با آیات قرآن به خط سفید تزیین شده بود و بر فراز ستونهایی که برای این منظور تعبیه شده بود قرار گرفت (همان). همزمان ضریحی از آلومینیوم بر روی قبر نصب شد و زمین اطراف آن با شنهای نرم پوشیده شد و قسمتی نیز فرش شد (غلوم، ۱۳۲). سرانجام مرقد با تلاش شبانهروزی هزاران نفر، برای پذیرایی از عزاداران مراسم اربعین امامخمینی آماده شد (مشکوة، ۹۹). | |||
مرحله دوم، طرح اصلی ساخت و ساز مرقد را دربر میگرفت و برابر سیاستگذاری، قرار بود دهساله به فرجام برسد (زنگنه، ۱۱). ابعاد حرم ۱۲۴ متر در ۱۲۴ متر در نظر گرفته شد. مقبره امامخمینی در مرکز قرار گرفت. روی آن ضریح ساخته شد و گنبد اصلی بالای ضریح طراحی شد (همان). چهار گلدسته برای حرم در نظر گرفته شد و چهار گنبد فیروزهای نیز طراحی گردید که بر پایه آن، سقف حرم به صورت خیمه دیده شود (همان). گنبد فلزی طلاییرنگ سال ۱۳۶۸ به علت فرسودهشدن به نقرهای تغییر رنگ داد (همان). کمبود فضا برای برگزاری مراسم و برآوردن انتظارات جامعه، مدیران آستانه مرقد امامخمینی را به توسعه آن واداشت (انصاری، برنامههای دومین، ۳۵۲؛ کهننسب، ۳۸۵). به مرقد امامخمینی که به «حرم امام» شهرت یافت (نادرپور، ۱۲۵)، چهار شبستان و چهار درب اصلی با محوریت ضریح امامخمینی افزوده شد (کهننسب، ۳۸۵). فضای داخلی حرم طوری طراحی شد که امکان استفاده همزمان صد هزار نفر را داشته باشد (همان). برای آسایش زائران حرم، دو صحن بزرگ در بیش از ۱۳۰ هزار متر بنای طولی ساخته شد (انصاری، گنجینه دل، ۱۸۹). صحن شرقی رو به گلزار شهدا به نام شهیدان و صحن غربی به نام سیدمصطفی خمینی نامگذاری شد (پرتال امامخمینی). پس از مدتی صحن انقلاب اسلامی و یادگار امام نیز به آن افزوده شد (ستاد اجرایی، ۵). فضای پیرامونی حرم، جوی اجتماعی و پرجاذبه دارد (رابین رایت، ۲۸) و در اطراف حرم، مکانهای تجاری، مذهبی و ورزشی برای تأمین رفاه حال زائران مهیا شدهاست (انصاری، برنامههای دومین، ۳۵۲). | |||
احداث ۳۵۰ هکتار جنگل، دریاچه مصنوعی، راهاندازی قطار شهری (مترو)، تأسیس شهرک علمی، فرهنگی و سیاحتی و دانشگاه بزرگ فرزندان شاهد، ساخت ورزشگاه، شهر بازی و باغشهر از دیگر طرحها و برنامههایی است که در کنار مرقد امامخمینی به دنبال اجرای آن بودهاند (گلی زواره، ۲۲۹؛ انصاری، مرکز بزرگ، ۱۰) و برخی مانند بیمارستان آغاز و برخی دیگر مثل قطار شهری، دانشگاه شاهد و آزاد اسلامی (قاجار)، زائرسرا، فروشگاه (انصاری، مرکز بزرگ، ۱۵ ـ ۱۶) به پایان رسیدهاست و مرقد شرایط مطلوبی برای زائران فراهم آوردهاست. طرحهای فضای سبز، سنگفرش گذرگاهها، خیابانهای اطراف حرم و اقامتگاه زائران، نیز احداث دستشوییهای بهداشتی از کارهای انجامگرفته در کلانطرح آن است (توکلی، ۲۴). ساخت دانشگاه اسلامی، مدرسه علوم دینی و مراکز علمی و آسایشگاه برای زائران و بازارچه (رابین رایت، ۲۹)، شهر آفتاب، پژوهشگاه امامخمینی و انقلاب، گنجینه دفاع مقدس، نمایشگاه بینالمللی کتاب، مراکز دانشگاهی، علمی، تحقیقی، ورزشی، جهانگردی و بوستان جنگلی (کهننسب، ۳۸۵؛ ستاد اجرایی، ۴) از دیگر طرحهای حرم امامخمینی است. | |||
نماد انقلاب اسلامی: مرقد امامخمینی، کانون فرهنگیِ انقلاب اسلامی است (انصاری، مرکز بزرگ، ۱۸) و معماران مرقد در طراحی آن به سبک اسلامی و ایرانی توجه داشتهاند (همو، برنامههای دومین، ۳۵۲)؛ صحنها، رواقها، گلدستهها و گنبد حرم نیز براساس این الگو طراحی شدهاند (گلی زواره، ۲۲۸؛ زنگنه، ۱۱). | |||
این مجموعه، پنج گنبد مزینشده به بتن پوستهای و کاشی سنتی دارد (کهننسب، ۳۸۵) که نمادی از پنجتن اصحاب کسا (پیامبر(ص)، علی(ع)، فاطمه(س)، حسن(ع) و حسین(ع)) است (زنگنه، ۱۱). داخل گنبدِ اصلی هشتگوشهای، پنجرههای عظیم به صورت لالههای قرمز که نماد شهادتاند، با برگهای سبز به شکل هنرمندانهای به شکل سیب بزرگی نقش بستهاند (رابین رایت، ۲۸). ابعاد ۱۲۴ در ۱۲۴ متر حرم، نشانه شمار پیامبران خدا و شروع پایه گنبد از ارتفاع، ۴۲ متر و رأس آن ۵۷ متر است. ارتفاع علم روی گنبد نیز که پرچم روی آن قرار میگیرد ۶۸ متر است که عددهای ۴۲ به سال آغاز جنبش، ۵۷ به سال پیروزی انقلاب و ۶۸ به سال رحلت امامخمینی اشاره دارند (زنگنه، ۱۱). گلدسته با ارتفاع نود متر (ستاد اجرایی، ۴) نشان از سن امامخمینی دارد و مرقد، به شکل خیمه دیده میشود. خیمه نیز نمادی از معماری شیعی و برگرفته از عاشورای حسینی است (زنگنه، ۱۱). | |||
چیرگی معماری ایرانی و اسلامی و شیعی، تقارن و همخوانی بخشهای حرم، سادگی و دستیابی آسان زائران و انتخاب مصالح ماندگار، از ویژگیهای ساخت و ساز حرم امامخمینی شمرده میشود (همان). نمادها مرقد امامخمینی را به یکی از آراستهترین آرامگاههای ایران و از بزرگترین بناهای یادبود در جهان اسلام تبدیل کردهاست (رابین رایت، ۲۵). این مرقد به میعادگاه و یکی از زیارتگاههای مردم ایران و شیفتگان ایشان در سراسر جهان تبدیل شدهاست (گلی زواره، ۲۲۸) و خبرنگاران بسیاری نیز از توجه و علاقه شدید مردم به حرم امامخمینی و تبرک به مزار ایشان سخن گفتهاند (نادرپور، ۱۱۵). | |||
با این حال، در سال ۱۳۹۴ که فضای حرم امامخمینی با بازسازی و نمای جدید برای عموم گشوده شد، انتقادات چندی ازجمله درباره معماری تجملی و ناسازگاری آن با زندگی ساده و منش سادهزیستی امامخمینی از سوی برخی رسانهها متوجه آن شد (مهاجری؛ ۳؛ نظافتی، ۱۰)؛ اما محمدعلی انصاری، سرپرست آستان امامخمینی، در پاسخی مشروح، آن را در راستای تعظیم و تجلیل از امامخمینی و یکی از عوامل ماندگاری نام و یاد ایشان شمرد و تأکید کرد نباید جایگاه حرم امامخمینی را با وضع خانه ایشان در قم یا جماران سنجید (انصاری، خبرآنلاین). | |||
طراحان و معماران مرقد: افراد بسیاری در نقشه و طراحی مرقد نقش داشتهاند؛ ازجمله سیداحمد خمینی که در برخی از بخشهای مهم حرم، مثل طرح خیمهای آن مشارکت داشتهاست (آن موج آرام، ۲۱). جانباز شهید سیدمحمد صنیعخانی از فرماندهان دفاع مقدس (کیهان، ۲۲/۶/۱۳۸۸، ۹) نیز در ساختن مرقد مطهر شرکت داشتهاست (حضور، ۱۲/۳۶۵ ـ ۳۶۶). علیاکبر زنگنه از اعضای اولیه ساخت حرم بودهاست (زنگنه، ۱۱). مدیریت ستاد اجرایی و تکمیل مجموعه حرم نیز بر عهده وی بودهاست (آن موج آرام، ۲۱). محمد تهرانی، دانشآموخته دکتری معماری از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران طراح و معمار اولیه حرم بودهاست (امیدوار). گسترش حرم امامخمینی بر اساس طرح پیشنهادی شاهکرمی، طراح و مشاور طرح و با حضور محمدرضا کریمی و علیرضا کاظمی شکل اجرایی به خود گرفت و ویژگی مهم آن، معماری کاملاً ایرانی است (جام جم، ۱۴/۵/۱۳۹۳، ۳). | |||
مدیریت و هزینههای مرقد: تولیت آستان امامخمینی در آغاز بر عهده سیداحمد خمینی بود. وی در ۲۷/۳/۱۳۶۸ طی حکمی سیدمحمد هاشمی را با عنوان مسئول امور مالی و کمکهای مردمی و نذورات حرم منصوب کرد و به او سفارش کرد دراینباره احتیاط لازم را رعایت کرده، با مسئولان مربوطه همکاری کند (خمینی، مجموعه آثار، ۲/۱۰). وی در ۱۱ آذر ۱۳۶۹ با حکم دیگری به هاشمی وکالت داد تا برای وقف اموال منقول و غیر منقول واقفان مرقد اقدام کند (همان، ۲/۱۱). | |||
پس از درگذشت سیداحمد خمینی در ۲۶ اسفند ۱۳۷۳ برابر وصیت وی، تولیت حرم به فرزندش سیدحسن خمینی سپرده شد تا با کمک و راهنمایی محمدعلی انصاری (← مقاله انصاری، محمدعلی) کارهای حرم را به سرانجام برساند (خمینی، وصیتنامه، ۳۵). افزون بر گروه خادمان رسمی، در حرم شمار بسیاری نیز با عنوان خادمان افتخاری به خدمت مشغولاند (حریم امام، ۵۵/۲۶ و ۶۰/۲۲). | |||
هزینههای حرم با کمکهای مردمی، اعتبارات رسمی دولت (جمهوری اسلامی، ۱۸/۳/۱۳۶۸، ۸)، همیاری دستگاهها و نهادهای اجرایی، نذورات، عایدات و موقوفات (گلی زواره، ۲۲۹؛ انصاری، مرکز بزرگ، ۳۶) و درآمد مراکز تجاری زیرمجموعه حرم (رابین رایت، ۲۸) تأمین میگردد. بودجه عمرانی حرم از طریق کمکهای دولتی تأمین شده، نذورات در دیگر بخشها هزینه میشود (زنگنه، ۱۱). سیداحمد خمینی برای ساخت مرقد از مردم تقاضای کمک کرد و حسابی برای این کار در بانک معین شد (جمهوری اسلامی، ۲۰/۳۰/۱۳۶۸، ۱). مردم نیز از آغاز شروع بنا، برای ساخت آن کمک کردند (همان، ۲۲/۳/۱۳۶۸، ۹ و ۱۲)؛ چنانکه برخی از علاقهمندان امامخمینی بخشی از دارایی خود را وقف مرقد کردهاند (ایران، ۱۴/۸/۱۳۹۲، ۱۴). | |||
جایگاه و مراسم مرقد: حرم امامخمینی احترام و جایگاه ویژهای دارد. این مکان جایگاه نماز و نیایش و زیارت است (انصاری، برنامههای دومین، ۳۵۰ ـ ۳۵۱). عبدالله جوادی آملی از عالمان بزرگ حوزه (← مقاله جوادی آملی، عبدالله) زیارتنامهای برای امامخمینی تهیه کرد و زوار از آن برای زیارت استفاده میکنند (بایگانی مؤسسه). بزرگداشت سالگرد امامخمینی هرساله با حضور رهبر انقلاب اسلامی و دیگر کارگزاران نظام اسلامی و حضور پرشور مردم از شهرهای گوناگون برگزار میگردد. در این مراسم، رهبری درباره ویژگیهای امامخمینی و انقلاب و وحدت امت اسلامی و انقلابی و تداوم راه آن بزرگمرد سخن میگوید (حضور، ۲۴/۲۲۶). سیداحمد خمینی در نخستین سالگرد امامخمینی در جمع میلیونی زائران، از رهبری، مراجع تقلید، حوزههای علمیه، نیز از مسئولان و دیگر دستاندرکاران آمادهسازی حرم مطهر سپاسگزاری کرد (خمینی، مجموعه آثار، ۱/۳۹۱ ـ ۳۹۲). نماز جمعه نیز در برخی مناسبتها در مرقد اقامه میگردد (جمهوری اسلامی، ۱۶/۳/۱۳۸۸، ۳ و ۱۳/۳/۱۳۸۹، ۳). شخصیتهای سیاسی و مذهبی، ازجمله رهبری انقلاب به زیارت مرقد امامخمینی میروند. هیئت دولت نیز در هفته دولت در مزار ایشان گرد میآیند و به بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران ادای احترام میکنند. دیگر نهادها و ارگانهای کشور نیز به مناسبتهای مختلف در حرم حاضر شده، به امامخمینی ادای احترام میکنند. بسیاری از رؤسای کشورها و شخصیتهای معروف جهان نیز همواره با حضور در مرقد امامخمینی ضمن ادای احترام، دیدگاههای خود را درباره انقلاب اسلامی بیان میکنند (حضور، ۳/۳۰۸ ـ ۳۱۷). | |||
برخی یاران امامخمینی نیز پیرامون مقبره ایشان دفن شدهاند (انصاری، مرکز بزرگ، ۳۰). سیداحمد خمینی بنابر وصیت خود داخل ضریح و کنار قبر پدر به خاک سپرده شد (خمینی، وصیتنامه، ۳۴). اکبر هاشمی رفسنجانی نیز در داخل ضریح و کنار قبر استاد و مراد خود به خاک سپرده شدهاست (جمهوری اسلامی، ۲۲/۱۰/۱۳۹۵، ۱). سیدمحمد صنیعخانی، سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی (پدر همسر سیداحمد خمینی) (انصاری، مرکز بزرگ، ۳۰)، خدیجه ثقفی همسر امامخمینی، محمدرضا توسلی، رئیس دفتر امامخمینی، محمود بروجردی، داماد امامخمینی، حسن حبیبی و برخی دیگر، در محوطههای بیرونی ضریح دفن شدهاند. | |||
منابع: آن موج آرام، حضور، ویژهنامه هشتمین سالگرد امامخمینی، خرداد ۱۳۷۶ش؛ امیدوار، عطاءالله، پایگاه اطلاعرسانی هنر آنلاین، خبرگزاری هنر ایران، ۱۶ خرداد ۱۳۹۳ش؛ انصاری، محمدعلی، برنامههای دومین سالگرد ارتحال حضرت امامخمینی، مجله حضور، شماره ۱، ۱۳۷۰ش؛ همو، گنجینه دل، مجموعه خاطرات یاران در وصف یادگار امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش؛ همو، مرکز بزرگ فرهنگی ـ زیارتی، مجله حضور، شماره ۲۲، ۱۳۷۷ش؛ همو، خبرآنلاین، ۱۱/۳/۱۳۹۴ش؛ ایران، روزنامه، ۱۴/۸/۱۳۹۲ش؛ پرتال امامخمینی، پایگاه اطلاعرسانی، اماکن منتسب حرم مطهر؛ توسلی، محمدرضا، همیشه با امام، سیری در زندگی و مبارزات آیتالله محمدرضا توسلی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۸۷ش؛ توکلی، اکبر، حریم امام را باید حفظ کرد، مجله حریم امام، شماره ۱۱۷، ۲۵/۲/۱۳۹۳ش؛ جام جم، روزنامه، ۱۱/۳/۱۳۹۱؛ ۱۴/۵/۱۳۹۳ش؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷/۳/۱۳۶۸؛ ۱۸/۳/۱۳۶۸؛ ۲۰/۳/۱۳۶۸؛ ۲۲/۳/۱۳۶۸؛ ۱۶/۳/۱۳۸۸؛ ۱۳/۳/۱۳۸۹ش؛ حریم امام، مجله، شماره ۵۵، ۱۰/۱۲/۱۳۹۱؛ شماره ۶۰، ۱۵/۱/۱۳۹۲؛ حضور، مجله، اخبار و گزارشهای برگزاری نهمین سالگرد رحلت امامخمینی، شماره ۲۴، ۱۳۷۷ش؛ همو، مجله، انعکاس اخبار مربوط به سوگواری حضرت امامخمینی در رسانههای گروهی دنیا، شماره ۷، ۱۳۷۲ش؛ همو، مجله، خبر، شماره ۱۲، ۱۳۷۴ش؛ همو، مجله، دلنوشتههای دفتر حرم، شماره ۳، ۱۳۷۰ش؛ خمینی، سیداحمد، خاطرات، چاپشده در فصل صبر، به کوشش حمید بصیرتمنش و اصغر میرشکاری، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۷ش؛ همو، متن وصیتنامه یادگار امام، مجله حضور، شماره ۱۰، ۱۳۷۴ش؛ همو، مجموعه آثار یادگار امام، حجتالاسلام و المسلمین حاجسیداحمد خمینی، مؤسسه تنظیم ...، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش؛ رابین رایت، آخرین انقلاب بزرگ، ترجمه احمد تدین، تهران، رسا، چاپ اول، ۱۳۸۲ش؛ زنگنه، علیاکبر، روزنامه جام جم، ۱۱/۳/۱۳۹۱ش؛ ستاد اجرایی ساخت و تکمیل مجموعه حرم مطهرحضرت امام(س)؛ سلیمانی، حسین، خاطرات حاجحسین سلیمانی از محافظان حضرت امام، تدوین رضا شیخمحمدی تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش؛ طوسی، محمدبنحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق؛ غلوم، علی حسن، الدّلیل مرشد الزائرین للعتبات المقدسة فی ایران، قم، چاپ اول، ۱۴۱۴ق؛ قاجار، عباس، پایگاه اطلاعرسانی سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۰/۳/۱۳۸۵ش؛ قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۸ش؛ کهننسب، علی، سلیمانی، فرشید و دیگران، آنجاکه بوی یار میدهد، چاپشده در رسول آفتاب، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۸۹ش؛ کیهان، روزنامه، ۲۲/۶/۱۳۸۸ش؛ گلی زواره، غلامرضا، سیاحت خوشید، تهران، هستینما، چاپ اول، ۱۳۸۵ش؛ مشکوة، مجله، گزارشی از صحن امامخمینی، شماره ۲۳ ـ ۲۴، ۱۳۶۸ش؛ مهاجری، مسیح، روزنامه جمهوری اسلامی، ۲۸/۲/۱۳۹۴ش؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ بیست و ششم، ۱۳۸۵ش؛ نادرپور، محمدرضا، پنجاه تصویر از امام و ایران پس از انقلاب اسلامی، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۹ش؛ نظافتی، ایرج، روزنامه کیهان، ۱۰/۳/۱۳۹۴ش. | |||
در | |||
امامخمینی نیز | |||
نسخهٔ ۱۹ دسامبر ۲۰۲۲، ساعت ۲۲:۲۵
مرقد امامخمینی، ساخت و شکلگیری حرم امامخمینی، تهران. از دیرباز جایگاه دفن اولیا و بزرگان دین، مورد توجه موحدان قرار داشتهاست و دینباوران با بنای ساختمان بر مدفن بزرگان دین، افزون بر زیارت و قدردانی و زندهداشت یاد آنان (مکارم شیرازی، ۱۲/۴۲۵ ـ ۴۲۶) خدای را در آن جایگاهها عبادت کرده (طوسی، ۷/۲۵)، به فراگیری علم و دانش میپرداختند. برخی از این مکانها نیز به کانون ترویج دین و ارزشهای الهی تبدیل شدهاست (قرائتی، ۵/۱۵۶). مزارهای بزرگان دین، الهامبخش حرکتهای متعالی و آزادیبخش بوده هدف و راهشان در میان مردم ماندگار شدهاست (انصاری، مرکز بزرگ، ۳۰ ـ ۳۱). امامخمینی در پایان روز سیزده خرداد ۱۳۶۸ درگذشت و روز چهارده این ماه، به عنوان روز رسمی رحلت ایشان اعلام شد. تشییع جنازه و دفن امامخمینی برای حضور بیشتر علاقهمندان تا شانزده خرداد به تأخیر افتاد و پیکر ایشان پس از اقامه نماز سیدمحمدرضا گلپایگانی، از مراجع تقلید و تشییع تاریخی دفن گردید (حضور، ۷/۵۶ ـ ۵۷؛ توسلی، ۲۱۵) (← مقاله ارتحال امامخمینی). مرقد امامخمینی در پانزده کیلومتری تهران، غرب بهشت زهرا(س) و در حاشیه بزرگراه تهران ـ قم واقع شدهاست. امامخمینی درباره محل دفن خود سخنی نگفته بود (توسلی، ۲۱۶). سیداحمد خمینی، یک سال پیش از رحلت ایشان (انصاری، برنامههای دومین، ۳۵۱) موضوع را با برخی نزدیکان در میان گذاشته بود (همو، گنجینه دل، ۱۸۲). وی تأکید داشت باید پیش از رحلت، مقدمات را فراهم ساخت و مکان دفن امامخمینی باید کانون اجتماع مردم و موجب تقویت انقلاب باشد و به پیشبرد اهداف ایشان کمک کند (همان). وی در نظر داشت مرکزی با عنوان کانون فرهنگی، دانشگاهی و حوزوی، آماده و سرمایهگذاری شود و در ادامه محل مرقد امامخمینی نیز گردد (همان، ۱۸۳). جایگاه مذهبی و حوزوی امامخمینی اقتضا میکرد ایشان در قم یا مشهد دفن شود (همان، ۱۸۵)؛ از طرف دیگر امامخمینی رهبر امت بود و شایسته بود در پایتخت به خاک سپرده شود (همو، برنامههای دومین، ۳۵۱). سیداحمد خمینی طرحی برای ده تا پانزده سال آینده در نظر داشت (همو، گنجینه دل، ۱۸۴) و زمینی برای این منظور، در میانه کوشک نصرت و علیآباد قم، انتخاب کرد که با کمک وزیران وقت جهاد کشاورزی و نیرو، کارهای مقدماتی آن به عنوان مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی انجام شد (همان، ۱۸۳). حدود شش ماه پس از آن، امامخمینی از دنیا رفت و کارگزاران نظام درباره محل دفن ایشان جلسهای تشکیل دادند (سلیمانی، ۱۰۲ و ۱۰۵). سیداحمد خمینی علاقه داشت امامخمینی در کوشک نصرت دفن شود که اکبر هاشمی رفسنجانی، دوری راه و بیابانیبودن را از موانع آن برشمرد (همان، ۱۰۴). پس از منتفیشدن محل یادشده برخی پیشنهاد کردند امامخمینی در مسجد بالاسر حرم فاطمه معصومه(س) (توسلی، ۲۱۶) یا در مسجد جمکران، و یا مدرسه معصومیه قم و یا در بهشت زهرا(س) کنار شهیدان و یا کنار قبر سیدمحمود طالقانی به خاک سپرده شود (سلیمانی، ۱۰۵). سیدمرتضی طباطبایی شهردار وقت تهران، مکان فعلی مرقد را جامع دیدگاهها و جوابگوی طرح مورد نظر دانست و مسئولان با آن موافقت کردند (همان)؛ زیرا این محل، افزون بر نزدیکی به تهران و همجواری با شهدای انقلاب اسلامی، دسترسی زائران دیگر شهرها را به مرقد آسان میساخت و مردم بهراحتی میتوانستند آن را از دور ببینند و خاطره رهبر خود را در دل زنده کنند (مشکوة، ۹۹). سیداحمد خمینی با تأکید بر ایجاد فضای مناسب برای فعالیتهای فرهنگی، با آن موافقت کرد (خمینی، فصل صبر، ۲۰). این محل در ملکیت فرزند یکی از رزمندگان مفقودالاثر دفاع مقدس بود. گفته شده وی به سبب خوابی که دیده بود، زمین خود را برای دفن امامخمینی، اهدا کرد (انصاری، برنامههای دومین، ۳۵۱ ـ ۳۵۲). سایر موارد را نیز یا مالکان بخشیدند یا از آنان خریداری شد یا زمین مناسبتری به جای آن گرفتند (همان). پس از منتفیشدن دفن امامخمینی در کوشک نصرت، آن مکان به زمین کشاورزی و باغ تبدیل گشت و زیرمجموعه آستان امامخمینی شد (انصاری، مرکز بزرگ، ۲۵). ازدحام مردم مشتاق برای تشییع و خاکسپاری امامخمینی بیسابقه و مدیریت میلیونها نفر کاری دشوار بود (جمهوری اسلامی، ۱۷/۳/۱۳۶۸، ۷). در موقع آمادهشدن قبر، مردم خاکها را برای تبرک برمیداشتند (همان). برای جلوگیری از ازدحام بیسابقه مشتاقان امامخمینی که مانعی برای دفن بودند، اتوبوسهای دوطبقه و کانتینرهایی را به صورت دو طبقه به همدیگر متصل کرده، در اطراف قبر قرار داده بودند (مشکوة، ۹۹)؛ کانتینری را نیز پس از دفن، روی قبر قرار دادند (گلی زواره، ۲۲۵ و ۲۲۸). روند ساخت و ساز: طرح ساخت مرقد امامخمینی دو مرحله داشت: مرحله اول مربوط به سال ۱۳۶۸ بود که با هدف فراهمساختن مقدمات اولیه برای زائران و ایجاد فرصت برای طرح اصلی طراحان انجام شد (زنگنه، ۱۱). در این مرحله، روی قبر با سنگ مرمر با روکش سبز پوشیده شد (رابین رایت، ۲۷) و پس از خاکسپاری امامخمینی گنبدی موقت روی قبر نصب شد (مشکوة، ۹۹) و پرچم سبزی بالای آن برافراشته شد (جمهوری اسلامی، ۱۷/۳/۱۳۶۸، ۷). این گنبد به گنبد مسجدالاقصی شباهت داشت (نادرپور، ۱۱۵). صحن مرکزی مطهر امامخمینی نیز به گونهای سنگفرش شد که زائران بهسهولت بتوانند بر سر مزار ایشان حاضر شوند (مشکوة، ۱۰۰ ـ ۱۰۱). پس از این سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، گنبد جدیدی برای نصب بر فراز مرقد، ساخت. این گنبد دوازده متر قطر داشت و اطراف آن با آیات قرآن به خط سفید تزیین شده بود و بر فراز ستونهایی که برای این منظور تعبیه شده بود قرار گرفت (همان). همزمان ضریحی از آلومینیوم بر روی قبر نصب شد و زمین اطراف آن با شنهای نرم پوشیده شد و قسمتی نیز فرش شد (غلوم، ۱۳۲). سرانجام مرقد با تلاش شبانهروزی هزاران نفر، برای پذیرایی از عزاداران مراسم اربعین امامخمینی آماده شد (مشکوة، ۹۹). مرحله دوم، طرح اصلی ساخت و ساز مرقد را دربر میگرفت و برابر سیاستگذاری، قرار بود دهساله به فرجام برسد (زنگنه، ۱۱). ابعاد حرم ۱۲۴ متر در ۱۲۴ متر در نظر گرفته شد. مقبره امامخمینی در مرکز قرار گرفت. روی آن ضریح ساخته شد و گنبد اصلی بالای ضریح طراحی شد (همان). چهار گلدسته برای حرم در نظر گرفته شد و چهار گنبد فیروزهای نیز طراحی گردید که بر پایه آن، سقف حرم به صورت خیمه دیده شود (همان). گنبد فلزی طلاییرنگ سال ۱۳۶۸ به علت فرسودهشدن به نقرهای تغییر رنگ داد (همان). کمبود فضا برای برگزاری مراسم و برآوردن انتظارات جامعه، مدیران آستانه مرقد امامخمینی را به توسعه آن واداشت (انصاری، برنامههای دومین، ۳۵۲؛ کهننسب، ۳۸۵). به مرقد امامخمینی که به «حرم امام» شهرت یافت (نادرپور، ۱۲۵)، چهار شبستان و چهار درب اصلی با محوریت ضریح امامخمینی افزوده شد (کهننسب، ۳۸۵). فضای داخلی حرم طوری طراحی شد که امکان استفاده همزمان صد هزار نفر را داشته باشد (همان). برای آسایش زائران حرم، دو صحن بزرگ در بیش از ۱۳۰ هزار متر بنای طولی ساخته شد (انصاری، گنجینه دل، ۱۸۹). صحن شرقی رو به گلزار شهدا به نام شهیدان و صحن غربی به نام سیدمصطفی خمینی نامگذاری شد (پرتال امامخمینی). پس از مدتی صحن انقلاب اسلامی و یادگار امام نیز به آن افزوده شد (ستاد اجرایی، ۵). فضای پیرامونی حرم، جوی اجتماعی و پرجاذبه دارد (رابین رایت، ۲۸) و در اطراف حرم، مکانهای تجاری، مذهبی و ورزشی برای تأمین رفاه حال زائران مهیا شدهاست (انصاری، برنامههای دومین، ۳۵۲). احداث ۳۵۰ هکتار جنگل، دریاچه مصنوعی، راهاندازی قطار شهری (مترو)، تأسیس شهرک علمی، فرهنگی و سیاحتی و دانشگاه بزرگ فرزندان شاهد، ساخت ورزشگاه، شهر بازی و باغشهر از دیگر طرحها و برنامههایی است که در کنار مرقد امامخمینی به دنبال اجرای آن بودهاند (گلی زواره، ۲۲۹؛ انصاری، مرکز بزرگ، ۱۰) و برخی مانند بیمارستان آغاز و برخی دیگر مثل قطار شهری، دانشگاه شاهد و آزاد اسلامی (قاجار)، زائرسرا، فروشگاه (انصاری، مرکز بزرگ، ۱۵ ـ ۱۶) به پایان رسیدهاست و مرقد شرایط مطلوبی برای زائران فراهم آوردهاست. طرحهای فضای سبز، سنگفرش گذرگاهها، خیابانهای اطراف حرم و اقامتگاه زائران، نیز احداث دستشوییهای بهداشتی از کارهای انجامگرفته در کلانطرح آن است (توکلی، ۲۴). ساخت دانشگاه اسلامی، مدرسه علوم دینی و مراکز علمی و آسایشگاه برای زائران و بازارچه (رابین رایت، ۲۹)، شهر آفتاب، پژوهشگاه امامخمینی و انقلاب، گنجینه دفاع مقدس، نمایشگاه بینالمللی کتاب، مراکز دانشگاهی، علمی، تحقیقی، ورزشی، جهانگردی و بوستان جنگلی (کهننسب، ۳۸۵؛ ستاد اجرایی، ۴) از دیگر طرحهای حرم امامخمینی است. نماد انقلاب اسلامی: مرقد امامخمینی، کانون فرهنگیِ انقلاب اسلامی است (انصاری، مرکز بزرگ، ۱۸) و معماران مرقد در طراحی آن به سبک اسلامی و ایرانی توجه داشتهاند (همو، برنامههای دومین، ۳۵۲)؛ صحنها، رواقها، گلدستهها و گنبد حرم نیز براساس این الگو طراحی شدهاند (گلی زواره، ۲۲۸؛ زنگنه، ۱۱). این مجموعه، پنج گنبد مزینشده به بتن پوستهای و کاشی سنتی دارد (کهننسب، ۳۸۵) که نمادی از پنجتن اصحاب کسا (پیامبر(ص)، علی(ع)، فاطمه(س)، حسن(ع) و حسین(ع)) است (زنگنه، ۱۱). داخل گنبدِ اصلی هشتگوشهای، پنجرههای عظیم به صورت لالههای قرمز که نماد شهادتاند، با برگهای سبز به شکل هنرمندانهای به شکل سیب بزرگی نقش بستهاند (رابین رایت، ۲۸). ابعاد ۱۲۴ در ۱۲۴ متر حرم، نشانه شمار پیامبران خدا و شروع پایه گنبد از ارتفاع، ۴۲ متر و رأس آن ۵۷ متر است. ارتفاع علم روی گنبد نیز که پرچم روی آن قرار میگیرد ۶۸ متر است که عددهای ۴۲ به سال آغاز جنبش، ۵۷ به سال پیروزی انقلاب و ۶۸ به سال رحلت امامخمینی اشاره دارند (زنگنه، ۱۱). گلدسته با ارتفاع نود متر (ستاد اجرایی، ۴) نشان از سن امامخمینی دارد و مرقد، به شکل خیمه دیده میشود. خیمه نیز نمادی از معماری شیعی و برگرفته از عاشورای حسینی است (زنگنه، ۱۱). چیرگی معماری ایرانی و اسلامی و شیعی، تقارن و همخوانی بخشهای حرم، سادگی و دستیابی آسان زائران و انتخاب مصالح ماندگار، از ویژگیهای ساخت و ساز حرم امامخمینی شمرده میشود (همان). نمادها مرقد امامخمینی را به یکی از آراستهترین آرامگاههای ایران و از بزرگترین بناهای یادبود در جهان اسلام تبدیل کردهاست (رابین رایت، ۲۵). این مرقد به میعادگاه و یکی از زیارتگاههای مردم ایران و شیفتگان ایشان در سراسر جهان تبدیل شدهاست (گلی زواره، ۲۲۸) و خبرنگاران بسیاری نیز از توجه و علاقه شدید مردم به حرم امامخمینی و تبرک به مزار ایشان سخن گفتهاند (نادرپور، ۱۱۵). با این حال، در سال ۱۳۹۴ که فضای حرم امامخمینی با بازسازی و نمای جدید برای عموم گشوده شد، انتقادات چندی ازجمله درباره معماری تجملی و ناسازگاری آن با زندگی ساده و منش سادهزیستی امامخمینی از سوی برخی رسانهها متوجه آن شد (مهاجری؛ ۳؛ نظافتی، ۱۰)؛ اما محمدعلی انصاری، سرپرست آستان امامخمینی، در پاسخی مشروح، آن را در راستای تعظیم و تجلیل از امامخمینی و یکی از عوامل ماندگاری نام و یاد ایشان شمرد و تأکید کرد نباید جایگاه حرم امامخمینی را با وضع خانه ایشان در قم یا جماران سنجید (انصاری، خبرآنلاین). طراحان و معماران مرقد: افراد بسیاری در نقشه و طراحی مرقد نقش داشتهاند؛ ازجمله سیداحمد خمینی که در برخی از بخشهای مهم حرم، مثل طرح خیمهای آن مشارکت داشتهاست (آن موج آرام، ۲۱). جانباز شهید سیدمحمد صنیعخانی از فرماندهان دفاع مقدس (کیهان، ۲۲/۶/۱۳۸۸، ۹) نیز در ساختن مرقد مطهر شرکت داشتهاست (حضور، ۱۲/۳۶۵ ـ ۳۶۶). علیاکبر زنگنه از اعضای اولیه ساخت حرم بودهاست (زنگنه، ۱۱). مدیریت ستاد اجرایی و تکمیل مجموعه حرم نیز بر عهده وی بودهاست (آن موج آرام، ۲۱). محمد تهرانی، دانشآموخته دکتری معماری از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران طراح و معمار اولیه حرم بودهاست (امیدوار). گسترش حرم امامخمینی بر اساس طرح پیشنهادی شاهکرمی، طراح و مشاور طرح و با حضور محمدرضا کریمی و علیرضا کاظمی شکل اجرایی به خود گرفت و ویژگی مهم آن، معماری کاملاً ایرانی است (جام جم، ۱۴/۵/۱۳۹۳، ۳). مدیریت و هزینههای مرقد: تولیت آستان امامخمینی در آغاز بر عهده سیداحمد خمینی بود. وی در ۲۷/۳/۱۳۶۸ طی حکمی سیدمحمد هاشمی را با عنوان مسئول امور مالی و کمکهای مردمی و نذورات حرم منصوب کرد و به او سفارش کرد دراینباره احتیاط لازم را رعایت کرده، با مسئولان مربوطه همکاری کند (خمینی، مجموعه آثار، ۲/۱۰). وی در ۱۱ آذر ۱۳۶۹ با حکم دیگری به هاشمی وکالت داد تا برای وقف اموال منقول و غیر منقول واقفان مرقد اقدام کند (همان، ۲/۱۱). پس از درگذشت سیداحمد خمینی در ۲۶ اسفند ۱۳۷۳ برابر وصیت وی، تولیت حرم به فرزندش سیدحسن خمینی سپرده شد تا با کمک و راهنمایی محمدعلی انصاری (← مقاله انصاری، محمدعلی) کارهای حرم را به سرانجام برساند (خمینی، وصیتنامه، ۳۵). افزون بر گروه خادمان رسمی، در حرم شمار بسیاری نیز با عنوان خادمان افتخاری به خدمت مشغولاند (حریم امام، ۵۵/۲۶ و ۶۰/۲۲). هزینههای حرم با کمکهای مردمی، اعتبارات رسمی دولت (جمهوری اسلامی، ۱۸/۳/۱۳۶۸، ۸)، همیاری دستگاهها و نهادهای اجرایی، نذورات، عایدات و موقوفات (گلی زواره، ۲۲۹؛ انصاری، مرکز بزرگ، ۳۶) و درآمد مراکز تجاری زیرمجموعه حرم (رابین رایت، ۲۸) تأمین میگردد. بودجه عمرانی حرم از طریق کمکهای دولتی تأمین شده، نذورات در دیگر بخشها هزینه میشود (زنگنه، ۱۱). سیداحمد خمینی برای ساخت مرقد از مردم تقاضای کمک کرد و حسابی برای این کار در بانک معین شد (جمهوری اسلامی، ۲۰/۳۰/۱۳۶۸، ۱). مردم نیز از آغاز شروع بنا، برای ساخت آن کمک کردند (همان، ۲۲/۳/۱۳۶۸، ۹ و ۱۲)؛ چنانکه برخی از علاقهمندان امامخمینی بخشی از دارایی خود را وقف مرقد کردهاند (ایران، ۱۴/۸/۱۳۹۲، ۱۴). جایگاه و مراسم مرقد: حرم امامخمینی احترام و جایگاه ویژهای دارد. این مکان جایگاه نماز و نیایش و زیارت است (انصاری، برنامههای دومین، ۳۵۰ ـ ۳۵۱). عبدالله جوادی آملی از عالمان بزرگ حوزه (← مقاله جوادی آملی، عبدالله) زیارتنامهای برای امامخمینی تهیه کرد و زوار از آن برای زیارت استفاده میکنند (بایگانی مؤسسه). بزرگداشت سالگرد امامخمینی هرساله با حضور رهبر انقلاب اسلامی و دیگر کارگزاران نظام اسلامی و حضور پرشور مردم از شهرهای گوناگون برگزار میگردد. در این مراسم، رهبری درباره ویژگیهای امامخمینی و انقلاب و وحدت امت اسلامی و انقلابی و تداوم راه آن بزرگمرد سخن میگوید (حضور، ۲۴/۲۲۶). سیداحمد خمینی در نخستین سالگرد امامخمینی در جمع میلیونی زائران، از رهبری، مراجع تقلید، حوزههای علمیه، نیز از مسئولان و دیگر دستاندرکاران آمادهسازی حرم مطهر سپاسگزاری کرد (خمینی، مجموعه آثار، ۱/۳۹۱ ـ ۳۹۲). نماز جمعه نیز در برخی مناسبتها در مرقد اقامه میگردد (جمهوری اسلامی، ۱۶/۳/۱۳۸۸، ۳ و ۱۳/۳/۱۳۸۹، ۳). شخصیتهای سیاسی و مذهبی، ازجمله رهبری انقلاب به زیارت مرقد امامخمینی میروند. هیئت دولت نیز در هفته دولت در مزار ایشان گرد میآیند و به بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران ادای احترام میکنند. دیگر نهادها و ارگانهای کشور نیز به مناسبتهای مختلف در حرم حاضر شده، به امامخمینی ادای احترام میکنند. بسیاری از رؤسای کشورها و شخصیتهای معروف جهان نیز همواره با حضور در مرقد امامخمینی ضمن ادای احترام، دیدگاههای خود را درباره انقلاب اسلامی بیان میکنند (حضور، ۳/۳۰۸ ـ ۳۱۷). برخی یاران امامخمینی نیز پیرامون مقبره ایشان دفن شدهاند (انصاری، مرکز بزرگ، ۳۰). سیداحمد خمینی بنابر وصیت خود داخل ضریح و کنار قبر پدر به خاک سپرده شد (خمینی، وصیتنامه، ۳۴). اکبر هاشمی رفسنجانی نیز در داخل ضریح و کنار قبر استاد و مراد خود به خاک سپرده شدهاست (جمهوری اسلامی، ۲۲/۱۰/۱۳۹۵، ۱). سیدمحمد صنیعخانی، سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی (پدر همسر سیداحمد خمینی) (انصاری، مرکز بزرگ، ۳۰)، خدیجه ثقفی همسر امامخمینی، محمدرضا توسلی، رئیس دفتر امامخمینی، محمود بروجردی، داماد امامخمینی، حسن حبیبی و برخی دیگر، در محوطههای بیرونی ضریح دفن شدهاند. منابع: آن موج آرام، حضور، ویژهنامه هشتمین سالگرد امامخمینی، خرداد ۱۳۷۶ش؛ امیدوار، عطاءالله، پایگاه اطلاعرسانی هنر آنلاین، خبرگزاری هنر ایران، ۱۶ خرداد ۱۳۹۳ش؛ انصاری، محمدعلی، برنامههای دومین سالگرد ارتحال حضرت امامخمینی، مجله حضور، شماره ۱، ۱۳۷۰ش؛ همو، گنجینه دل، مجموعه خاطرات یاران در وصف یادگار امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش؛ همو، مرکز بزرگ فرهنگی ـ زیارتی، مجله حضور، شماره ۲۲، ۱۳۷۷ش؛ همو، خبرآنلاین، ۱۱/۳/۱۳۹۴ش؛ ایران، روزنامه، ۱۴/۸/۱۳۹۲ش؛ پرتال امامخمینی، پایگاه اطلاعرسانی، اماکن منتسب حرم مطهر؛ توسلی، محمدرضا، همیشه با امام، سیری در زندگی و مبارزات آیتالله محمدرضا توسلی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۸۷ش؛ توکلی، اکبر، حریم امام را باید حفظ کرد، مجله حریم امام، شماره ۱۱۷، ۲۵/۲/۱۳۹۳ش؛ جام جم، روزنامه، ۱۱/۳/۱۳۹۱؛ ۱۴/۵/۱۳۹۳ش؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۷/۳/۱۳۶۸؛ ۱۸/۳/۱۳۶۸؛ ۲۰/۳/۱۳۶۸؛ ۲۲/۳/۱۳۶۸؛ ۱۶/۳/۱۳۸۸؛ ۱۳/۳/۱۳۸۹ش؛ حریم امام، مجله، شماره ۵۵، ۱۰/۱۲/۱۳۹۱؛ شماره ۶۰، ۱۵/۱/۱۳۹۲؛ حضور، مجله، اخبار و گزارشهای برگزاری نهمین سالگرد رحلت امامخمینی، شماره ۲۴، ۱۳۷۷ش؛ همو، مجله، انعکاس اخبار مربوط به سوگواری حضرت امامخمینی در رسانههای گروهی دنیا، شماره ۷، ۱۳۷۲ش؛ همو، مجله، خبر، شماره ۱۲، ۱۳۷۴ش؛ همو، مجله، دلنوشتههای دفتر حرم، شماره ۳، ۱۳۷۰ش؛ خمینی، سیداحمد، خاطرات، چاپشده در فصل صبر، به کوشش حمید بصیرتمنش و اصغر میرشکاری، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۷ش؛ همو، متن وصیتنامه یادگار امام، مجله حضور، شماره ۱۰، ۱۳۷۴ش؛ همو، مجموعه آثار یادگار امام، حجتالاسلام و المسلمین حاجسیداحمد خمینی، مؤسسه تنظیم ...، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش؛ رابین رایت، آخرین انقلاب بزرگ، ترجمه احمد تدین، تهران، رسا، چاپ اول، ۱۳۸۲ش؛ زنگنه، علیاکبر، روزنامه جام جم، ۱۱/۳/۱۳۹۱ش؛ ستاد اجرایی ساخت و تکمیل مجموعه حرم مطهرحضرت امام(س)؛ سلیمانی، حسین، خاطرات حاجحسین سلیمانی از محافظان حضرت امام، تدوین رضا شیخمحمدی تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش؛ طوسی، محمدبنحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق؛ غلوم، علی حسن، الدّلیل مرشد الزائرین للعتبات المقدسة فی ایران، قم، چاپ اول، ۱۴۱۴ق؛ قاجار، عباس، پایگاه اطلاعرسانی سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۰/۳/۱۳۸۵ش؛ قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۸ش؛ کهننسب، علی، سلیمانی، فرشید و دیگران، آنجاکه بوی یار میدهد، چاپشده در رسول آفتاب، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۸۹ش؛ کیهان، روزنامه، ۲۲/۶/۱۳۸۸ش؛ گلی زواره، غلامرضا، سیاحت خوشید، تهران، هستینما، چاپ اول، ۱۳۸۵ش؛ مشکوة، مجله، گزارشی از صحن امامخمینی، شماره ۲۳ ـ ۲۴، ۱۳۶۸ش؛ مهاجری، مسیح، روزنامه جمهوری اسلامی، ۲۸/۲/۱۳۹۴ش؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ بیست و ششم، ۱۳۸۵ش؛ نادرپور، محمدرضا، پنجاه تصویر از امام و ایران پس از انقلاب اسلامی، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۹ش؛ نظافتی، ایرج، روزنامه کیهان، ۱۰/۳/۱۳۹۴ش.