کاربر:H.Ahmadi/صفحه تمرین: تفاوت میان نسخهها
imported>H.Ahmadi بدون خلاصۀ ویرایش |
imported>H.Ahmadi |
||
| خط ۱۶: | خط ۱۶: | ||
امامخمینی نیز قرآن را بزرگترین معجزه پیامبر اسلام(ص) میداند. در عصر نزول قرآن، مردم شبهجزیره عربستان بسیار بدوی و عقبافتاده بودند؛ در حالیکه در قرآن، حقایق و معارفی وجود دارد که در جهان آن روز نبودهاست؛ برای مثال مسائل عمیق عرفانیای در آن مطرح شدهاست که در یونان و آثار فلاسفه آن، سابقه نداشتهاست (صحیفه، ۱۶/۲۰۹ ـ ۲۱۰)؛ حتی فلاسفه اسلامی که در مهد قرآن کریم رشد کرده و از آن استفادهها نمودهاند، آیاتی از قرآن کریم را که بهصراحت، زندهبودن همه موجودات جهان را بیان کرده، تأویل کردهاند؛ در عین حال این مسئله در عرفان بهخوبی تبیین شدهاست. به اعتقاد امامخمینی، مسائل عرفانی به آن صورت که در قرآن کریم هست، در کتابهای دیگر نیست (همان، ۱۶/۲۱۰). | امامخمینی نیز قرآن را بزرگترین معجزه پیامبر اسلام(ص) میداند. در عصر نزول قرآن، مردم شبهجزیره عربستان بسیار بدوی و عقبافتاده بودند؛ در حالیکه در قرآن، حقایق و معارفی وجود دارد که در جهان آن روز نبودهاست؛ برای مثال مسائل عمیق عرفانیای در آن مطرح شدهاست که در یونان و آثار فلاسفه آن، سابقه نداشتهاست (صحیفه، ۱۶/۲۰۹ ـ ۲۱۰)؛ حتی فلاسفه اسلامی که در مهد قرآن کریم رشد کرده و از آن استفادهها نمودهاند، آیاتی از قرآن کریم را که بهصراحت، زندهبودن همه موجودات جهان را بیان کرده، تأویل کردهاند؛ در عین حال این مسئله در عرفان بهخوبی تبیین شدهاست. به اعتقاد امامخمینی، مسائل عرفانی به آن صورت که در قرآن کریم هست، در کتابهای دیگر نیست (همان، ۱۶/۲۱۰). | ||
امامخمینی در بیان وجه اعجاز قرآن، راه خاصی ارائه میکند که نسبت به دیگر متکلمان و مفسران، از شمول بیشتری برخوردار است. ایشان در عین حال که اعجاز بلاغی، حسن ترکیب و غایت فصاحت قرآن را قبول دارد، بر این باور است که جهت برتر اعجاز قرآن، در معارف بلند و دقایق توحیدی آن است که عقول اهل معرفت در آن حیران میماند (آداب الصلاة، ۲۶۴؛ صحیفه، ۱۶/۲۰۹ ـ ۲۱۱). به اعتقاد ایشان، تحول معنوی و عرفانی که با قرآن در جهان ایجاد شدهاست، از همه مسائل دیگر برتر و بالاتر است (صحیفه، ۱۸/۲۶۲). ایشان همانند دیگر اندیشمندان (طباطبایی، ۱/۶۱؛ خویی، ۴۸)، معتقد است از موارد اعجاز قرآن که دربرگیرنده معارف حقایق الهی است، این است که آورنده قرآن کریم، انسانی مکتبنرفته بوده، در محیطی رشد یافتهاست که هیچ سخنی از این معارف بلند عرفانی و فلسفی نبودهاست (صحیفه، ۲۰/۲۳۹ ـ ۲۴۰؛ چهل حدیث، ۲۰۱ ـ ۲۰۲؛ آداب الصلاة، ۱۸۶ و ۲۶۳ ـ ۲۶۴). به باور ایشان، جامعیت قرآن نیز که شامل همه حقایق و لطایف است، از معجزات قرآن شمرده میشود (آداب الصلاة، ۲۶۳ ـ ۲۶۴)؛ زیرا قرآن روشنگر و تبیان هر چیزی است (نحل، ۸۹) و شامل همه دستورها و احکامی است که بشر برای سعادت و کمال خود به آنها نیاز دارد (ولایت فقیه، ۲۹) (← مقاله جامعیت قرآن). | امامخمینی در بیان وجه اعجاز قرآن، راه خاصی ارائه میکند که نسبت به دیگر متکلمان و مفسران، از شمول بیشتری برخوردار است. ایشان در عین حال که اعجاز بلاغی، حسن ترکیب و غایت فصاحت قرآن را قبول دارد، بر این باور است که جهت برتر اعجاز قرآن، در معارف بلند و دقایق توحیدی آن است که عقول اهل معرفت در آن حیران میماند (آداب الصلاة، ۲۶۴؛ صحیفه، ۱۶/۲۰۹ ـ ۲۱۱). به اعتقاد ایشان، تحول معنوی و عرفانی که با قرآن در جهان ایجاد شدهاست، از همه مسائل دیگر برتر و بالاتر است (صحیفه، ۱۸/۲۶۲). ایشان همانند دیگر اندیشمندان (طباطبایی، ۱/۶۱؛ خویی، ۴۸)، معتقد است از موارد اعجاز قرآن که دربرگیرنده معارف حقایق الهی است، این است که آورنده قرآن کریم، انسانی مکتبنرفته بوده، در محیطی رشد یافتهاست که هیچ سخنی از این معارف بلند عرفانی و فلسفی نبودهاست (صحیفه، ۲۰/۲۳۹ ـ ۲۴۰؛ چهل حدیث، ۲۰۱ ـ ۲۰۲؛ آداب الصلاة، ۱۸۶ و ۲۶۳ ـ ۲۶۴). به باور ایشان، جامعیت قرآن نیز که شامل همه حقایق و لطایف است، از معجزات قرآن شمرده میشود (آداب الصلاة، ۲۶۳ ـ ۲۶۴)؛ زیرا قرآن روشنگر و تبیان هر چیزی است (نحل، ۸۹) و شامل همه دستورها و احکامی است که بشر برای سعادت و کمال خود به آنها نیاز دارد (ولایت فقیه، ۲۹) (← مقاله جامعیت قرآن). | ||
==پانویس== | |||
{{پانویس|۲}} | |||
==منابع== | ==منابع== | ||
{{منابع|۲}} | |||
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق. | * قرآن کریم. | ||
آکویناس، توماس، تدبیر و حکومت الهی، فلسفه نظری، ترجمه منوچهر بزرگمهر، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۳ش. | * آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق. | ||
آمدی، سیفالدین، ابکار الافکار فی اصول الدین، تحقیق احمد محمد مهدی، قاهره، دارالکتب، ۱۴۲۳ق. | * آکویناس، توماس، تدبیر و حکومت الهی، فلسفه نظری، ترجمه منوچهر بزرگمهر، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۳ش. | ||
ابنسینا، حسینبنعبدالله، الاشارات و التنبیهات، قم، بلاغت، چاپ اول، ۱۳۷۵ش. | * آمدی، سیفالدین، ابکار الافکار فی اصول الدین، تحقیق احمد محمد مهدی، قاهره، دارالکتب، ۱۴۲۳ق. | ||
ابنعربی، محیالدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار صادر، بیتا. | * ابنسینا، حسینبنعبدالله، الاشارات و التنبیهات، قم، بلاغت، چاپ اول، ۱۳۷۵ش. | ||
ابنندیم، محمدبناسحاق، کتاب الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدید، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۶۶ش. | * ابنعربی، محیالدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار صادر، بیتا. | ||
امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش. | * ابنندیم، محمدبناسحاق، کتاب الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدید، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۶۶ش. | ||
همو، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۹ش. | * امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش. | ||
همو، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، قم، پاسدار اسلام، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق. | * همو، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۹ش. | ||
همو، تقریرات فلسفه امامخمینی، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش. | * همو، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، قم، پاسدار اسلام، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق. | ||
همو، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش. | * همو، تقریرات فلسفه امامخمینی، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش. | ||
همو، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش. | * همو، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش. | ||
همو، کشف اسرار، تهران، محمد، بیتا. | * همو، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش. | ||
همو، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ ششم، ۱۳۸۶ش. | * همو، کشف اسرار، تهران، محمد، بیتا. | ||
همو، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش. | * همو، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ ششم، ۱۳۸۶ش. | ||
اوستا، ترجمه و پژوهش هاشم رضی، تهران، بهجت، چاپ سوم، ۱۳۸۱ش. | * همو، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش. | ||
باقلانی، محمدبنطیب، اعجاز القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۱ق. | * اوستا، ترجمه و پژوهش هاشم رضی، تهران، بهجت، چاپ سوم، ۱۳۸۱ش. | ||
بنتالشاطی، عایشه، اعجاز بیانی قرآن، ترجمه حسین صابری، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش. | * باقلانی، محمدبنطیب، اعجاز القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۱ق. | ||
تفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد، تصحیح عبدالرحمن عمیره، قم، شریف رضی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق. | * بنتالشاطی، عایشه، اعجاز بیانی قرآن، ترجمه حسین صابری، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش. | ||
تهانوی، محمد علی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، تحقیق علی دحروج، لبنان، ناشرون، چاپ اول، ۱۹۹۶م. | * تفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد، تصحیح عبدالرحمن عمیره، قم، شریف رضی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق. | ||
جرجانی، سیدشریف، شرح المواقف، تصحیح بدرالدین نعسانی، قم، شریف رضی، چاپ اول، ۱۳۲۵ق. | * تهانوی، محمد علی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، تحقیق علی دحروج، لبنان، ناشرون، چاپ اول، ۱۹۹۶م. | ||
جوهری، اسماعیلبنحماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیه، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق. | * جرجانی، سیدشریف، شرح المواقف، تصحیح بدرالدین نعسانی، قم، شریف رضی، چاپ اول، ۱۳۲۵ق. | ||
حر عاملی، محمدبنحسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت، اعلمی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق. | * جوهری، اسماعیلبنحماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیه، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق. | ||
حلی، علامه، حسنبنیوسف، الباب الحادی عشر، تحقیق مهدی محقق، تهران، مطالعات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۵ش. | * حر عاملی، محمدبنحسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت، اعلمی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق. | ||
همو، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تحقیق حسن حسنزاده آملی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق. | * حلی، علامه، حسنبنیوسف، الباب الحادی عشر، تحقیق مهدی محقق، تهران، مطالعات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۵ش. | ||
همو، مناهج الیقین فی اصول الدین، تحقیق یعقوب جعفری، تهران، دارالاسوه، چاپ اول، ۱۴۱۵ق. | * همو، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تحقیق حسن حسنزاده آملی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق. | ||
خادمی، عینالله، علیت از دیدگاه متکلمان مسلمان، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۲ش. | * همو، مناهج الیقین فی اصول الدین، تحقیق یعقوب جعفری، تهران، دارالاسوه، چاپ اول، ۱۴۱۵ق. | ||
خواجهنصیر طوسی، محمدبنمحمد، تجرید الاعتقاد، تحقیق حسینی جلالی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۷ق. | * خادمی، عینالله، علیت از دیدگاه متکلمان مسلمان، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۲ش. | ||
همو، تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق. | * خواجهنصیر طوسی، محمدبنمحمد، تجرید الاعتقاد، تحقیق حسینی جلالی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۷ق. | ||
همو، شرح الاشارات و التنبیهات، قم، بلاغت، چاپ اول، ۱۳۷۵ش. | * همو، تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق. | ||
خویی، سیدابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه احیاء آثار الامامالخوئی، چاپ اول، ۱۴۳۰ق. | * همو، شرح الاشارات و التنبیهات، قم، بلاغت، چاپ اول، ۱۳۷۵ش. | ||
رحیمیان، سعید، آفرینش از منظر عرفان، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش. | * خویی، سیدابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه احیاء آثار الامامالخوئی، چاپ اول، ۱۴۳۰ق. | ||
سبحانی، جعفر، محاضرات فی الالهیات، قم، مؤسسه امامصادق(ع)، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۸ش. | * رحیمیان، سعید، آفرینش از منظر عرفان، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش. | ||
سجادی، سیدجعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، دانشگاه تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش. | * سبحانی، جعفر، محاضرات فی الالهیات، قم، مؤسسه امامصادق(ع)، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۸ش. | ||
شیخ اشراق، سهروردی، شهابالدین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش. | * سجادی، سیدجعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، دانشگاه تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش. | ||
صدوق، محمدبنعلی، علل الشرائع، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ش. | * شیخ اشراق، سهروردی، شهابالدین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش. | ||
طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق. | * صدوق، محمدبنعلی، علل الشرائع، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ش. | ||
طبری امامی، محمدبنجریر، نوادر المعجزات فی مناقب الائمة الهداة(ع)، قم، دلیل ما، چاپ اول، ۱۴۲۷ق. | * طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق. | ||
طبری، محمدبنجریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق. | * طبری امامی، محمدبنجریر، نوادر المعجزات فی مناقب الائمة الهداة(ع)، قم، دلیل ما، چاپ اول، ۱۴۲۷ق. | ||
طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تصحیح سیداحمد حسینی اشکوری، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش. | * طبری، محمدبنجریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق. | ||
طوسی، محمدبنحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق. | * طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تصحیح سیداحمد حسینی اشکوری، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش. | ||
غزالی، ابوحامد، الاقتصاد فی الاعتقاد، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۰۹ق. | * طوسی، محمدبنحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق. | ||
همو، تهافت الفلاسفه، تحقیق سلیمان دنیا، تهران، شمس تبریزی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش. | * غزالی، ابوحامد، الاقتصاد فی الاعتقاد، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۰۹ق. | ||
فرغانی، سعیدالدین، مشارق الدراری، شرح تائیة ابنفارض، تحقیق سیدجلالالدین آشتیانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش. | * همو، تهافت الفلاسفه، تحقیق سلیمان دنیا، تهران، شمس تبریزی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش. | ||
فیومی، احمدبنمحمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم، هجرت، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق. | * فرغانی، سعیدالدین، مشارق الدراری، شرح تائیة ابنفارض، تحقیق سیدجلالالدین آشتیانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش. | ||
قونوی، صدرالدین، النفحات الالهیه، تحقیق محمد خواجوی، تهران، مولی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش. | * فیومی، احمدبنمحمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم، هجرت، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق. | ||
قیصری، داوودبنمحمود، شرح فصوص الحکم، تصحیح سیدجلالالدین آشتیانی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش. | * قونوی، صدرالدین، النفحات الالهیه، تحقیق محمد خواجوی، تهران، مولی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش. | ||
کتاب مقدس، بیجا، دارالکتاب المقدس، ۱۹۸۰م. | * قیصری، داوودبنمحمود، شرح فصوص الحکم، تصحیح سیدجلالالدین آشتیانی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش. | ||
لطفی، لئونیان، معجزه چیست، تهران، چاپخانه بروخیم، چاپ سوم، ۱۳۲۰ش. | * کتاب مقدس، بیجا، دارالکتاب المقدس، ۱۹۸۰م. | ||
مؤدب، سیدرضا، اعجاز قرآن، قم، أحسن الحدیث، چاپ اول، ۱۳۷۹ش. | * لطفی، لئونیان، معجزه چیست، تهران، چاپخانه بروخیم، چاپ سوم، ۱۳۲۰ش. | ||
ماستر میدیا، التفسیر التطبیقی للکتاب المقدس، قاهره، ۱۹۹۷م. | * مؤدب، سیدرضا، اعجاز قرآن، قم، أحسن الحدیث، چاپ اول، ۱۳۷۹ش. | ||
مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق. | * ماستر میدیا، التفسیر التطبیقی للکتاب المقدس، قاهره، ۱۹۹۷م. | ||
معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۶ش. | * مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق. | ||
همو، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی تمهید، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش. | * معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۶ش. | ||
ملاصدرا، محمدبنابراهیم، حاشیه ملاصدرا بر شرح حکمة الاشراق، چاپ سنگی. | * همو، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی تمهید، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش. | ||
همو، شرح اصول الکافی، تحقیق محمد خواجوی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش. | * ملاصدرا، محمدبنابراهیم، حاشیه ملاصدرا بر شرح حکمة الاشراق، چاپ سنگی. | ||
نهج البلاغه، ترجمه سیدجمالالدین دینپرور، تهران، بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش. | * همو، شرح اصول الکافی، تحقیق محمد خواجوی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش. | ||
یسنا، ترجمه ابراهیم پورداود، تهران، اساطیر، چاپ اول، ۱۳۸۰ش. | * نهج البلاغه، ترجمه سیدجمالالدین دینپرور، تهران، بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش. | ||
* یسنا، ترجمه ابراهیم پورداود، تهران، اساطیر، چاپ اول، ۱۳۸۰ش. | |||
{{پایان}} | |||
نسخهٔ ۵ ژانویهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۰:۵۹
معجزه، امری خارق عادت برای اثبات نبوت. معجزه از ریشه «عجز» است که به معنی ناتوانشدن از انجام کاری میباشد (جوهری، ۳/۸۸۳ ـ ۸۸۴؛ فیومی، ۳۹۳؛ طریحی، ۴/۲۴ ـ ۲۵). معجزه به کاری گفته میشود که دیگران از انجام آن عاجزند (تهانوی، ۲/۱۵۷۵). در اصطلاح، امر خارق عادتی است که در مقام اثبات نبوت رخ میدهد و همراه با تحدی و معارضهطلبی است؛ بدون اینکه معارضی داشته باشد (خواجهنصیر، تلخیص المحصل، ۳۵۰؛ حلی، کشف المراد، ۳۵۰ ـ ۳۵۱؛ جرجانی، ۸/۲۲۲ ـ ۲۲۷). از دیدگاه امامیه، گاهی امام معصوم(ع) نیز برای اثبات امامت خود، معجزه نشان میدهد (حلی، الباب الحادی عشر، ۱۲؛ حر عاملی، ۵/۳۵۳). امامخمینی نیز، معجزه را امری میداند که با اراده خداوند از شخص مدعی نبوت ظاهر شدهاست تا نشانهای بر صدق ادعای او باشد (کشف اسرار، ۴۵). معجزه با مفاهیمی مانند کرامت، سحر و ارهاص مرتبط است (← ادامه مقاله). پیشینه: معجزه، پیشینهای به قدمت ادیان الهی دارد و انبیای الهی(ع)، غالباً برای اثبات ادعای خود به معجزه تمسک میجستند (← طه، ۱۷ ـ ۲۲؛ مائده، ۱۱۰؛ هود، ۱۳). بشر نیز از گذشته دور در هنگام بیماری، جنگ و نجات از مرگ، به دنبال معجزه (به معنای اعم آن) بودهاست تا از این امور رهایی یابد (لطفی، ۱ ـ ۵). ادیان و مذاهب الهی از معجزه سخن گفتهاند و آن را نشانه رسالت آسمانی به منزله دلیل استواری که خداوند به پیامبران خود میدهد، میدانستند (همان، ۱۰)، چنانکه در مسیحیت معجزه به حوادثی گفته میشود که با مداخله عامل ربوبی، در روند طبیعی امور به صورت خارق عادت بر خلاف نظم طبیعی محقق میشود (آکویناس، ۱/۷۹ ـ ۸۰). در ادیان الهی نیز هر یک از انبیا(ع) به فراخور زمان خود معجزاتی آوردهاند. در دین زرتشت، یهود و مسیحیت معجزاتی از انبیا(ع) گزارش شدهاست (اوستا، ۲۷؛ یسنا، ۲۱؛ ماستر میدیا، ۱۴۳، ۱۶۰ و ۴۰۵؛ کتاب مقدس، یوحنا، ب۲ و ب۸). قرآن کریم به معجزه انبیا(ع) اشاره کردهاست؛ مانند زندهکردن مردگان، شفادادن بیماران توسط حضرت عیسی(ع) (آل عمران، ۴۹)، تبدیلشدن عصای موسی(ع) به مار (طه، ۶۹) و شکافتهشدن رود نیل (شعراء، ۶۳). در روایات نیز به بعضی از معجزات انبیا(ع) اشاره شدهاست (صدوق، ۱/۱۲۱ ـ ۱۲۲)؛ مانند معجزه پیامبر اسلام(ص) در صدازدن درخت و اجابت آن که برای اثبات نبوت ایشان درخواست شده بود (نهج البلاغه، خ۲۳۴، ۳۶۸ ـ ۳۶۹). نخستین آثار در موضوع اعجاز در اواخر قرن سوم شکل گرفت که سرانجام به تدوین کتابهای مستقلی چون اعجاز القرآن باقلانی انجامید (← ادامه مقاله). این بحث در آثار مفسران اسلامی (طوسی، ۵/۱۴۷؛ طبری، ۴/۱۳۲ و ۷/۸۳) و متکلمان (غزالی، الاقتصاد، ۱۲۰ ـ ۱۲۵؛ خواجهنصیر، تجرید الاعتقاد، ۲۱۴) گسترش یافت (مؤدب، ۹) و اندیشمندانی چون محسن نیشابوری، محمدبنزید واسطی و شیخ مفید درباره اعجاز قرآن کتابهایی نگاشتند (← آقابزرگ، ۲/۲۳۲) و در آنها مباحثی چون انواع اعجاز قرآن را بحث کردند (باقلانی، ۲۸؛ حلی، کشف المراد، ۳۵۴ ـ ۳۵۷؛ ملاصدرا، شرح اصول الکافی، ۱/۲۴ ـ ۲۵ و ۵۴۶ ـ ۵۵۲؛ سبحانی، ۲۸۹ ـ ۳۰۹). امامخمینی افزون بر مفهومشناسی معجزه و اثباتپذیری آن، دلالت معجزه بر خداوند و صدق پیامبر(ص) را نیز تحلیل و بررسی کردهاست (مصباح الهدایه، ۵۳؛ کشف اسرار، ۴۵ ـ ۴۷؛ آداب الصلاة، ۱۸۶ و ۱۹۴؛ تقریرات، ۳/۱۹۰؛ صحیفه، ۱۶/۲۱۰). ایشان در بیان وجه اعجاز قرآن، راه جدیدی پیش میگیرد (آداب الصلاة، ۱۸۶) (← ادامه مقاله). حقیقت و اقسام معجزه: به اعتقاد برخی حکما، معجزه و کرامت ناشی از قوت نفس و کمشدن مشغولیتهای حس ظاهر است که نفس میتواند با علم و عمل و ریاضتهای نفسانی قدرت یابد و با اراده خود موجوداتی را خلق یا هلاک سازد و یا بر امور غیبی اطلاع پیدا کند (شیخ اشراق، ۲/۲۳۶ ـ ۲۳۸؛ خواجهنصیر، شرح الاشارات، ۳/۴۱۶ ـ ۴۱۸). امامخمینی با گواهگرفتن سخن برخی حکما چون ابنسینا (۱۵۰ ـ ۱۵۴)، شیخ اشراق (۲/۲۳۶ ـ ۲۳۸) و ملاصدرا (حاشیه بر شرح حکمة الاشراق، ۵۲۳ ـ ۵۲۴)، معجزه را مبتنی بر سه امر میداند: اول، خاصیتی که در نفس پدید میآید که اجسام نزد آن خاضع میگردند و نفس میتواند صورت و حقیقت آنها را تغییر دهد. دوم، قوه نظری نفس که به واسطه آن، نفس صفا و نزاهتی پیدا میکند که میتواند فیض و علوم عقلی را از مبادی عالیه دریافت کند. سوم، قوه متخیله شخص قدرت مییابد و میتواند به عالم غیب و عالم مثال در بیداری، متصل شود و از آن اطلاع یابد (کشف اسرار، ۵۱ ـ ۵۳). به اعتقاد ایشان، اگرچه حقیقت معجزه بر این سه امر است، اما حقیقت و ماهیت اصلی معجزه، از قدرت مطلق الهی بهره میبرد و قدرت خداوند را آشکار میسازد و با اذن الهی تحقق مییابد تا بدین وسیله، ارتباط با وحی و رسالت پیامبر(ص) از ناحیه خداوند اثبات شود (همان، ۴۵ ـ ۴۹). برخی متکلمان همچون اشاعره از آنجاکه اصل علیت و تأثیر میان اشیا را منکر بودند، در تبیین حقیقت معجزه و توجیه وقوع امر خارق عادت درماندند (غزالی، تهافت الفلاسفه، ۲۲۲ ـ ۲۳۸؛ ← خادمی، ۱۱۴). امامخمینی همانند برخی حکما (خواجهنصیر، شرح الاشارات، ۳/۳۷۲)، معجزه را به قولی و فعلی تقسیم میکند؛ اعجاز قولی، مانند قرآن است که حقایقی فوق توانایی بشری دارد و اعجاز فعلی، مانند شقالقمر است که عملی خارج از توانایی بشر است (تقریرات، ۳/۱۹۰ ـ ۱۹۱). فلاسفه اسلامی معجزه فعلی را واقعیتی میدانند که هیچگاه خارج از نظام علت و معلول نبودهاست (طباطبایی، ۱/۷۲ ـ ۸۱؛ سبحانی، ۲۶۶). معجزه اگرچه امری بیرون از جریان عادی و طبیعی شمرده میشود، اما جزو نظام عالم است و تحت شمول و حاکمیت قانونمند عالم میباشد (رحیمیان، ۳۵۲). عرفا (ابنعربی، ۲/۳۷۱ ـ ۳۷۵؛ قونوی، ۱۸۴ ـ ۱۸۵؛ فرغانی، ۶۴۱) نیز دراینباره با تکیه بر نظریه تجلی (← مقاله تجلی) و با توجه به مقدماتی چون اقتضای اسم الهی برای ظهور، تنازع اسما و حکومت اسم اعظم (← مقاله اسم اعظم)، وقوع معجزات را تبیین کردهاند (رحیمیان، ۳۵۲). امامخمینی نیز معجزات را خلاف قانون علیت نمیداند و معتقد است معجزات و کرامات و اطلاع بر غیب که در نظر مادیون امری غیر ممکن است، در پیشرفتهای علمی جهان امروز، از امور ممکن و بدیهی به شمار میرود؛ چنانکه در علم امروز با هیپنوتیزم (خواب مغناطیسی) بعضی از آثار غیر طبیعی آنها، مانند غیبگویی، اثبات شدهاست و چه بسا ممکن است اموری که در جهان امروز خارق عادت به حساب میآید، در آینده به حقیقتشان پی برده شود (کشف اسرار، ۵۳ ـ ۵۵). فرق معجزه با اِرهاص، کرامت و سحر: اندیشمندان میان کرامت و معجزه تفاوت گذاشتهاند؛ «کرامت» در اصطلاح به کارهای خارقالعادهای گفته میشود که از غیر پیامبران(ع) سر میزند و برای اثبات نبوت نیست (قیصری، ۱۴۸؛ سجادی، ۳/۱۵۶۹)؛ اما معجزه همراه با ادعای نبوت است. «ارهاص» به معنای کارهای خارق عادتی است که پیامبران پیش از بعثت انجام میدادند تا مردم با مشاهده آنها، آماده شنیدن دعوت ایشان شوند (خواجهنصیر، تجرید الاعتقاد، ۲۱۴؛ حلی، مناهج الیقین، ۴۰۳؛ مجلسی، ۱۴/۲۲۲ ـ ۲۲۴). اندیشمندان حقیقت معجزه را با سحر و شعبده متفاوت میدانند؛ زیرا معجزه از یک واقعیت و غرض الهی سرچشمه میگیرد؛ اما سحر و شعبده، اغراض دنیوی دارد و نوعی تصرف در حواس انسان است؛ به گونهای که حواس انسان چیزی را میبیند یا میشنود که حقیقت ندارد (طباطبایی، ۱/۲۴۴ ـ ۲۴۷). امامخمینی در بیان تفاوت معجزه با سحر و شعبده میگوید معجزه بدون آلات طبیعی صورت میگیرد، اما غیر معجزه، به آلات طبیعی نیاز دارد (کشف اسرار، ۵۴). از سوی دیگر، معجزات و کرامات با هدف بسط ربوبیت حق، صورت میگرفته، نه با قصد اظهار قدرت شخصی. از اینرو قصد انبیا(ع) در انجام معجزات، ظاهرساختن ربوبیت حق در مظهر کامل و توجهدادن مردم به خداوند بودهاست (مصباح الهدایه، ۵۳؛ تعلیقات فصوص، ۱۷ و ۱۷۸ ـ ۱۷۹). افزون بر آنکه معجزات تأثیر خارجی داشته، انبیا(ع) به اذن خداوند، قدرت دارند موجوداتی را تحقق ببخشند یا هلاک کنند (کشف اسرار، ۴۸ ـ ۴۹)، ایشان معجزه را دلیل صدق مدعی مقام نبوت میداند که بشر را به طرف هدایت دعوت میکند که بدون اذن الهی محقق نمیشود؛ بر خلاف جادو، سحر و شعبده که مردم را گمراه میکنند، و یاددادن و یادگرفتن، همچنین کار و کسب با آنها حرام است (تحریر الوسیله، ۱/۴۷۳ ـ ۴۷۴). شرایط معجزه: امامخمینی و دیگر اندیشمندان مسلمان، برای معجزه شرایطی ذکر کردهاند؛ از آن جمله ۱. معجزه امری خارق عادت است که دیگران قادر به انجام آن نیستند (خواجهنصیر، تجرید الاعتقاد، ۲۱۴؛ تفتازانی، ۵/۱۱؛ امامخمینی، کشف اسرار، ۵۴). ۲. وقوع معجزه به دست پیامبر(ع) و به دنبال ادعای نبوّت رخ میدهد (حلی، کشف المراد، ۳۵۰؛ جرجانی، ۸/۲۲۳ ـ ۲۲۵). این امر مانند زندهشدن مرده از جانب خداوند یا به امر اوست (حلی، کشف المراد، ۳۵۰؛ امامخمینی، تعلیقات فصوص، ۱۸۲ ـ ۱۸۳). ۳. معجزه همراه با تحدّی و مبارزهطلبی است؛ تحدیای که از معارضه سالم بماند و کسی نتواند مثل آن بیاورد (خواجهنصیر، تجرید الاعتقاد، ۲۱۴؛ حلی، مناهج الیقین، ۴۰۳؛ امامخمینی، کشف اسرار، ۴۷). ۴. معجزه قابل تعلیم و تعلّم نیست (طبری امامی، ۱۷؛ سبحانی، ۲۶۳). ۵. معجزه لزوماً با ادعای نبوت منطبق و همراه است و آن را تکذیب نمیکند (آمدی، ۴/۱۸ ـ ۲۰). ۶. معجزه پیش از ادعای نبوت واقع نمیشود (همان، ۴/۲۲). دلالت معجزه: بیشتر اندیشمندان، معجزه را دلیل نبوت انبیا(ع) میدانند (← خواجهنصیر، تجرید الاعتقاد، ۲۱۴؛ حلی، مناهج الیقین، ۴۱۰)؛ زیرا ادعای رسالت از ناحیه خداوند امری است که حس و تجربه نمیتوانند آن را اثبات کنند؛ از اینرو لازم است امری خارق عادت این امر را تصدیق کند (طباطبایی، ۱/۸۳ ـ ۸۶). امامخمینی دلالت معجزه را گستردهتر از این میداند و معتقد است در مواردی اظهار معجزات پیامبران، برای بسط ربوبیت حقتعالی و اظهار آن در مظهر انسان کامل است (تعلیقات فصوص، ۱۷۴ ـ ۱۷۹؛ مصباح الهدایه، ۵۳). به اعتقاد ایشان، از آنجا که در معجزه نوعی اظهار ربوبیت وجود دارد، انبیای الهی(ع) جز در مواردی که مصلحت اقتضا کند، از اظهار معجزات امتناع میکردند. امامخمینی دلالت معجزه را دارای مراتبی میداند و معتقد است معجزات فعلی، تنها برای عوام مردم و انسانهای ظاهربین است؛ اما برای عقلا و حکما، اتقان و استواری معجزات قولی، مانند احکام و قوانین قرآن، بهترین دلیل است (تقریرات، ۳/۱۹۰ ـ ۱۹۱). ایشان مانند دیگر اندیشمندان (غزالی، الاقتصاد، ۱۶؛ حلی، مناهج الیقین، ۴۱۰ ـ ۴۱۱؛ تفتازانی، ۵/۲۵ ـ ۲۷)، اثبات معجزه فعلی را از طریق مشاهدات حسی و روایات متواتر میداند؛ اما معجزه قولی به اعتقاد ایشان با دلیل عقلی قابل اثبات است (کشف اسرار، ۵۵ و ۱۰۴). اعجاز قرآن: قرآن کریم خود را معجزهای معرفی کردهاست که همه جن و انس از آوردن مثل آن عاجز هستند (اسراء، ۸۸) و معجزه بودن خود را برای تمام بشر در تمام دورهها اعلان کردهاست (هود(ع)، ۱۳؛ امامخمینی، کشف اسرار، ۴۷). مسئله اعجاز در قرآن، از آغاز با عنوان یک واقعیت مسلم در میان علمای مسلمان، مطرح شدهاست (← بنتالشاطی، ۷۵). اندیشمندان از دیرزمان درباره اعجاز قرآن بحث کردهاند. ابوعبیدة قاسمبنسلام در قرن سوم و محمدبنزید واسطی در قرن چهارم را میتوان از نخستین کسانی دانست که در این زمینه کتابی تألیف کردهاند (ابنندیم، ۶۳ و ۲۲۰؛ معرفت، علوم قرآنی، ۳۴۳). بیشتر محققان علوم قرآنی معتقدند اعجاز قرآن در همه ابعاد آن است؛ مانند فصاحت و بلاغت، بیان حکمت، مسائل اجتماعی و سیاسی، پیشگویی، نبودن اختلاف، تحریف پیدانکردن قرآن و جامعیت قرآن (طباطبایی، ۱/۵۸ ـ ۶۰؛ معرفت، التمهید، ۴/۱۳۳). امامخمینی نیز قرآن را بزرگترین معجزه پیامبر اسلام(ص) میداند. در عصر نزول قرآن، مردم شبهجزیره عربستان بسیار بدوی و عقبافتاده بودند؛ در حالیکه در قرآن، حقایق و معارفی وجود دارد که در جهان آن روز نبودهاست؛ برای مثال مسائل عمیق عرفانیای در آن مطرح شدهاست که در یونان و آثار فلاسفه آن، سابقه نداشتهاست (صحیفه، ۱۶/۲۰۹ ـ ۲۱۰)؛ حتی فلاسفه اسلامی که در مهد قرآن کریم رشد کرده و از آن استفادهها نمودهاند، آیاتی از قرآن کریم را که بهصراحت، زندهبودن همه موجودات جهان را بیان کرده، تأویل کردهاند؛ در عین حال این مسئله در عرفان بهخوبی تبیین شدهاست. به اعتقاد امامخمینی، مسائل عرفانی به آن صورت که در قرآن کریم هست، در کتابهای دیگر نیست (همان، ۱۶/۲۱۰). امامخمینی در بیان وجه اعجاز قرآن، راه خاصی ارائه میکند که نسبت به دیگر متکلمان و مفسران، از شمول بیشتری برخوردار است. ایشان در عین حال که اعجاز بلاغی، حسن ترکیب و غایت فصاحت قرآن را قبول دارد، بر این باور است که جهت برتر اعجاز قرآن، در معارف بلند و دقایق توحیدی آن است که عقول اهل معرفت در آن حیران میماند (آداب الصلاة، ۲۶۴؛ صحیفه، ۱۶/۲۰۹ ـ ۲۱۱). به اعتقاد ایشان، تحول معنوی و عرفانی که با قرآن در جهان ایجاد شدهاست، از همه مسائل دیگر برتر و بالاتر است (صحیفه، ۱۸/۲۶۲). ایشان همانند دیگر اندیشمندان (طباطبایی، ۱/۶۱؛ خویی، ۴۸)، معتقد است از موارد اعجاز قرآن که دربرگیرنده معارف حقایق الهی است، این است که آورنده قرآن کریم، انسانی مکتبنرفته بوده، در محیطی رشد یافتهاست که هیچ سخنی از این معارف بلند عرفانی و فلسفی نبودهاست (صحیفه، ۲۰/۲۳۹ ـ ۲۴۰؛ چهل حدیث، ۲۰۱ ـ ۲۰۲؛ آداب الصلاة، ۱۸۶ و ۲۶۳ ـ ۲۶۴). به باور ایشان، جامعیت قرآن نیز که شامل همه حقایق و لطایف است، از معجزات قرآن شمرده میشود (آداب الصلاة، ۲۶۳ ـ ۲۶۴)؛ زیرا قرآن روشنگر و تبیان هر چیزی است (نحل، ۸۹) و شامل همه دستورها و احکامی است که بشر برای سعادت و کمال خود به آنها نیاز دارد (ولایت فقیه، ۲۹) (← مقاله جامعیت قرآن).
پانویس
منابع
- قرآن کریم.
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
- آکویناس، توماس، تدبیر و حکومت الهی، فلسفه نظری، ترجمه منوچهر بزرگمهر، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۳ش.
- آمدی، سیفالدین، ابکار الافکار فی اصول الدین، تحقیق احمد محمد مهدی، قاهره، دارالکتب، ۱۴۲۳ق.
- ابنسینا، حسینبنعبدالله، الاشارات و التنبیهات، قم، بلاغت، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- ابنعربی، محیالدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار صادر، بیتا.
- ابنندیم، محمدبناسحاق، کتاب الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدید، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۶۶ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۸ش.
- همو، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- همو، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، قم، پاسدار اسلام، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- همو، تقریرات فلسفه امامخمینی، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
- همو، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
- همو، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- همو، کشف اسرار، تهران، محمد، بیتا.
- همو، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ ششم، ۱۳۸۶ش.
- همو، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش.
- اوستا، ترجمه و پژوهش هاشم رضی، تهران، بهجت، چاپ سوم، ۱۳۸۱ش.
- باقلانی، محمدبنطیب، اعجاز القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- بنتالشاطی، عایشه، اعجاز بیانی قرآن، ترجمه حسین صابری، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
- تفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد، تصحیح عبدالرحمن عمیره، قم، شریف رضی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- تهانوی، محمد علی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، تحقیق علی دحروج، لبنان، ناشرون، چاپ اول، ۱۹۹۶م.
- جرجانی، سیدشریف، شرح المواقف، تصحیح بدرالدین نعسانی، قم، شریف رضی، چاپ اول، ۱۳۲۵ق.
- جوهری، اسماعیلبنحماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیه، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- حر عاملی، محمدبنحسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت، اعلمی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- حلی، علامه، حسنبنیوسف، الباب الحادی عشر، تحقیق مهدی محقق، تهران، مطالعات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۵ش.
- همو، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تحقیق حسن حسنزاده آملی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق.
- همو، مناهج الیقین فی اصول الدین، تحقیق یعقوب جعفری، تهران، دارالاسوه، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- خادمی، عینالله، علیت از دیدگاه متکلمان مسلمان، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- خواجهنصیر طوسی، محمدبنمحمد، تجرید الاعتقاد، تحقیق حسینی جلالی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.
- همو، تلخیص المحصل المعروف بنقد المحصل، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
- همو، شرح الاشارات و التنبیهات، قم، بلاغت، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- خویی، سیدابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسه احیاء آثار الامامالخوئی، چاپ اول، ۱۴۳۰ق.
- رحیمیان، سعید، آفرینش از منظر عرفان، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.
- سبحانی، جعفر، محاضرات فی الالهیات، قم، مؤسسه امامصادق(ع)، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۸ش.
- سجادی، سیدجعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، دانشگاه تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش.
- شیخ اشراق، سهروردی، شهابالدین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- صدوق، محمدبنعلی، علل الشرائع، قم، کتابفروشی داوری، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طبری امامی، محمدبنجریر، نوادر المعجزات فی مناقب الائمة الهداة(ع)، قم، دلیل ما، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
- طبری، محمدبنجریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تصحیح سیداحمد حسینی اشکوری، تهران، مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
- طوسی، محمدبنحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- غزالی، ابوحامد، الاقتصاد فی الاعتقاد، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- همو، تهافت الفلاسفه، تحقیق سلیمان دنیا، تهران، شمس تبریزی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- فرغانی، سعیدالدین، مشارق الدراری، شرح تائیة ابنفارض، تحقیق سیدجلالالدین آشتیانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
- فیومی، احمدبنمحمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم، هجرت، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- قونوی، صدرالدین، النفحات الالهیه، تحقیق محمد خواجوی، تهران، مولی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- قیصری، داوودبنمحمود، شرح فصوص الحکم، تصحیح سیدجلالالدین آشتیانی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- کتاب مقدس، بیجا، دارالکتاب المقدس، ۱۹۸۰م.
- لطفی، لئونیان، معجزه چیست، تهران، چاپخانه بروخیم، چاپ سوم، ۱۳۲۰ش.
- مؤدب، سیدرضا، اعجاز قرآن، قم، أحسن الحدیث، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- ماستر میدیا، التفسیر التطبیقی للکتاب المقدس، قاهره، ۱۹۹۷م.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- همو، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی تمهید، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
- ملاصدرا، محمدبنابراهیم، حاشیه ملاصدرا بر شرح حکمة الاشراق، چاپ سنگی.
- همو، شرح اصول الکافی، تحقیق محمد خواجوی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- نهج البلاغه، ترجمه سیدجمالالدین دینپرور، تهران، بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- یسنا، ترجمه ابراهیم پورداود، تهران، اساطیر، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.