فدائیان اسلام: تفاوت میان نسخه‌ها

'''فدائیان اسلام،''' جمعیتی عمل‌گرا، بر مبنای اسلام سیاسی، به رهبری سیدمجتبی نواب صفوی بود که از سال 1324-1334 در دوران پهلوی دوم فعال بود. این گروه در ابتدا برای مقابله با جریان اصلاح‌گری دینی احمد کسروی شکل گرفت، ولی در ادامه به اندیشۀ حکومت اسلامی رسید. احمد کسروی، عبدالحسین هژیر، علی رزم‌آرا از جمله کسانی بودند که توسط فدائیان ترور و کشته شدند.

در اوایل دهه 20، شرایط جنگ جهانی دوم و پایان دوران دیکتاتوری رضاخان، فضای باز سیاسی و فرصتی برای تشکیل اجتماعات مختلف از جمله برای فعالان مذهبی فراهم آورد (عباسی، «چیستی سنت فکری رادیکالیسم اسلامی در ایران»، ص158- 157)؛ فعالانی که به صورت متشکل و با هدف حمایت از دین در جامعه کوشش می‌کردند. از جملۀ این گروه‌ها «جمعیت مبارزه با بی‌دینی» و «جمعیت هواداران تشیع» بودند. نواب صفوی به همراه برخی از اعضای جوان و تندرو این گروه‌ها، جمعیت فدائیان اسلام را تشکیل داد. هر مسلمان صادق فدایی اسلام می‌توانست به عضویت این جمعیت درآید (عباسی، «چیستی سنت فکری رادیکالیسم اسلامی در ایران»، ص155). فدائیان حتی نام گروه خود را نه سازمان، انجمن و حزب که متأثر از فرهنگ غرب بود، بلکه جمعیت برگزیدند (عباسی، «چیستی سنت فکری رادیکالیسم اسلامی در ایران»، ص160).

نخستین‌بار پس از ترور احمد کسروی در اوایل اسفند ۱۳۲۴، اعلامیه‌ای با عنوان «دین و انتقام» منتشر شد که با امضای فدائیان اسلام بود (خسروشاهی، فدائیان اسلام، تاریخ، عملکرد، اندیشه، ص32). انتشار کتاب‌های کسروی، به خصوص کتاب شیعه‌گری وی -که اعتقادات شیعه را به چالش کشیده بود- موجی از نگرانی در میان حوزه‌های علمیه و مردم متدین به وجود آورد. نواب صفوی که در آن زمان در نجف مشغول تحصیل بود، کتاب‌های کسروی را مطالعه می‌کرد و با مشورت بعضی از علمای نجف عازم ایران شد (میزبان، خاطرات محمد واحدی، ص۲۵). وی پس از چند بار مباحثه با کسروی، به این نتیجه رسید که کسروی حاضر به پذیرش اشتباهات خود نیست. از این رو تصمیم گرفت او را از میان بردارد (امینی، جمعیت فدائیان اسلام، ص۱۲۳). قتل کسروی، به فدائیان محبوبیت و شهرت خاصی بخشید.

جمعیت فدائیان اسلام، در قالب اسلام سیاسی و به صورت جنبشی عمل‌گرا ظهور یافت که در عین وابستگی به حوزه، به سمت نوعی استقلال از مرجعیت و بازخوانی آزادانه نصوص اسلامی پیش رفت (قیصری، روشنفکران ایران در قرن بیستم، ص174).

فدائیان تنها منبع معتبر کسب معرفت را شریعت می‌پنداشتند. از این جهت بر اجرای احکام و قانون مجازات اسلامی بدون توجه به مقتضیات زمانی و مکانی و پیچیدگی‌های زندگی اصرار می‌ورزیدند (قریشی و داوودی زواره، «مبانی فکری اصول‌گرایان اسلامی ایران معاصر»، ص219- 218). نوع رفتار سیاسی فدائیان اسلام را می‌توان نوعی سیاست بر مبنای فقه دانست. از همین رو در نخستین روزهای حکومت مصدق، برنامه‌ای 4ماده‌ای را به او پیشنهاد کردند: 1. حجاب در سراسر کشور اجباری شود، 2. بانوانی که در ادارات مشغول کارند اخراج شوند، 3- مشروبات الکلی در سراسر کشور ممنوع شود، 4. کارمندان ادارات موظف باشند که ظهر دست از کار بکشند و نماز جماعت در اداره به پا دارند. رد پیشنهاد فدائیان از سوی مصدق، موجب شد او را به عدم اعتقاد به اسلام متهم کنند (قریشی و داوودی زواره، «مبانی فکری اصول‌گرایان اسلامی ایران معاصر»، ص220).

در 25 آبان 1334، برنامه ترور حسین علاء توسط مظفر ذوالقدر ناکام ماند و ذوالقدر دستگیر شد. در آذر همان سال نواب صفوی به همراه چندتن از اعضای اصلی فدائیان دستگیر شده و در دادگاه نظامی به اعدام محکوم شدند. این حکم در ۲۷ دی ۱۳۳۴ش به اجرا درآمد (گل محمدی، جمعیت فدائیان اسلام، ص 111-112). پس از شهادت نواب، مبارزۀ فدائیان اسلام به شکل زیرزمینی و بیشتر بر محور حرکت‌های تبلیغاتی ادامه یافت (امینی، جمعیت فدائیان اسلام، ص 345).  

امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفۀ امام، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، 1389.

پایگاه اینترنتی مرکز بررسی اسناد تاریخی، آشنایی گذرا و کوتاه با جمعیت فدائیان اسلام، تاریخ بازدید: 12/12/1403.

خسروشاهی، سیدهادی، فدائیان اسلام، تاریخ، عملکرد، اندیشه، تهران، اطلاعات، 1393.

عباسی، ابراهیم، «چیستی سنت فکری رادیکالیسم اسلامی در ایران؛ بررسی موردی جمعیت فدائیان اسلام»، فصلنامه سیاست، ش4، ۱۳۹۰.

قیصری، علی، روشنفکران ایران در قرن بیستم، ترجمه محمد دهقانی، تهران، نشر هرمس، 1383.

گل محمدی، احمد، جمعیت فدائیان اسلام به روایت اسناد، ج1، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382.