احمد آذری قمی: تفاوت میان نسخه‌ها

احمد بیگدلی معروف به احمد آذری قمی در [[ربیع‌الاول]] سال ۱۳۴۲ق/ ۱۳۰۲ش در [[شهر قم]] به دنیا آمد.<ref>دبیرخانه، خبرگان ملت، شرح حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، ۱/۱۲۵؛ ربانی املشی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۱۵۰.</ref> پدرش حسینعلی به شغل کشاورزی مشغول بود؛ ولی فردی آگاه بود و با عالمان بزرگ مانند [[سیدصدرالدین صدر]]، [[سیدمحمد حجت کوه‌کمره‌ای]] و [[سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی]] هم‌نشینی و رفت و آمد داشت.<ref>صالح، یاران صادق آفتاب، ۳۴۹؛ مرادحاصلی خامنه، فرهنگنامه رجال روحانی عصر امام‌خمینی، ۱/۸۳.</ref>

آذری قمی خواندن [[قرآن]] را در ۵سالگی در مکتبخانه را گرفت و در دوره ابتدایی و دبیرستان همواره شاگرد اول بود.<ref>صالح، جامعه مدرسین، ۳/۱۵.</ref> وی که هم‌زمان با تحصیلات دبیرستان در جلسات درس اخلاق امام‌خمینی شرکت می‌کرد، تحت تأثیر موعظه‌های ایشان، پس از گرفتن دیپلم در سال ۱۳۲۰ وارد [[حوزه علمیه قم]] و در [[مدرسه فیضیه]] ساکن شد و به فراگیری علوم دینی پرداخت. [[ادبیات عرب]]، [[منطق]]، [[معالم]]، [[شرح لمعه]] و قسمتی از کتاب [[رسائل شیخ‌مرتضی انصاری]] را در مدت دو سال به پایان برد.<ref>صالح، یاران صادق آفتاب، ۳۴۹؛ دبیرخانه، خبرگان ملت، شرح حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، ۱/۱۲۵؛ مرکز بررسی اسناد، آیت‌الله العظمی سیدمحمدهادی میلانی به روایت اسناد ساواک، ۲۱/۱۵۰.</ref> وی حافظه‌ای بسیار قوی داشت، به گونه‌ای که کتاب شرح امثله را در یک روز و کتاب صرف میر را در سه روز فرا گرفت<ref>صالح، جامعه مدرسین، ۳/۱۵.</ref> و در سال ۱۳۲۲ برای استفاده از درس [[سیدحسین بروجردی]] به بروجرد رفت و همراه چند نفر از فضلا ازجمله [[مرتضی مطهری]] در مباحث اصولی ایشان شرکت کرد. وی هم‌زمان با تحصیل به حفظ قرآن نیز پرداخت و هر روز یک جزء از قرآن را حفظ می‌کرد.<ref>دبیرخانه، خبرگان ملت، شرح حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، ۱/۱۲۵.</ref>

آذری قمی مبارزات سیاسی خود را از دوران جوانی و از طریق همراهی با [[فداییان اسلام]] و حمایت از [[سیدابوالقاسم کاشانی]] در جریان [[نهضت ملی‌شدن نفت]] آغاز کرد<ref>ربانی املشی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۱۵۰.</ref> و با آغاز نهضت امام‌خمینی در سال ۱۳۴۲ به حمایت و همراهی با ایشان پرداخت. وی و شماری از علمای مبارز ازجمله [[حسینعلی منتظری]]، [[عبدالرحیم ربانی شیرازی]]، یاران امام به روایت اسناد ساواک، [[ابراهیم امینی]]، [[سیدعلی خامنه‌ای]]، [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] و [[علی‌اکبر مشکینی]]، در [[اردیبهشت]] ۱۳۴۳ برای ساماندهی فعالیت‌های سیاسی بر ضد [[رژیم پهلوی]] تشکلی منسجم و مخفی زیر پوشش عنوان «اصلاح حوزه» تشکیل دادند که بعدها به «[[هیئت سری یازده‌نفره]]» معروف شد.<ref>توانانیا و آقاجانی، روزشمار انقلاب اسلامی در قم، ۶۹–۷۰؛ وفایی، آیت‌الله مشکینی در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۲۸۲–۲۸۳؛ صالح، یاران صادق آفتاب، ۶۳–۶۵.</ref> ازجمله اهداف این تشکل بر اساس اساسنامه مفصل آن که بعدها در نشریات مخفی «بعثت» و «انتقام» منتشر شد، اجرای کامل احکام اسلامی و مبارزه علیه رژیم پهلوی، به رهبری امام‌خمینی بود.<ref>صالح، یاران صادق آفتاب، ۶۳–۶۵.</ref> هنگامی که [[سیدکاظم شریعتمداری]] دارالتبلیغ اسلامی را در سال ۱۳۴۳ بنیاد نهاد، آذری قمی و گروهی از علمای مبارز مانند منتظری، ربانی شیرازی، یاران امام به روایت اسناد ساواک و [[محمدفاضل لنکرانی]] در حمایت از موضع منفی امام‌خمینی در این باره، به مخالفت با آن مرکز پرداختند.<ref>ذاکری، طلوع خورشید، سال‌شمار زندگانی امام‌خمینی قدس سره، ۲۶۸–۲۶۹؛ ← سیدکاظم شریعتمداری.</ref> پس از [[تبعید امام‌خمینی]] در ۱۳ آبان ۱۳۴۳ به ترکیه، آذری قمی به همراه گروهی از روحانیان مبارز، از برخی از مراجع تقلید ازجمله سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی و [[سیدمحمدهادی میلانی]] دربارهٔ تبعید ایشان و وظیفه مردم و حوزه‌ها در آن شرایط کسب تکلیف کردند.<ref>مرکز اسناد، ۲/۲۶۵.</ref>

در گزارش سازمان اطلاعات و امنیت کشور ([[ساواک]]) در سال ۱۳۴۳ آذری قمی ازجمله افرادی ذکر شده‌است که در راه‌اندازی تظاهرات اعتراض‌آمیز علیه رژیم پهلوی و تشویق مردم به شرکت در راهپیمایی‌ها نقش فعال داشتند.<ref>ربانی شیرازی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۲۴.</ref> وی در پایان سال ۱۳۴۳ به همراه جمعی از علمای مبارز ازجمله منتظری، ربانی شیرازی، یاران امام به روایت اسناد ساواک و مشکینی برای اعتراض به تبعید امام‌خمینی و درخواست آزادی ایشان اقدام به تهیه برنامه برای کارهای مبارزاتی خود کردند.<ref>ربانی شیرازی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۴۳.</ref> آذری قمی که از سکوت برخی از مراجع و حوزه دربارهٔ تبعید امام‌خمینی ناراحت بود، همراه برخی از روحانیان مبارز دیگر تلاش کرد این سکوت را بشکند.<ref>دبیرخانه، خبرگان ملت، شرح حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، ۱/۱۳۰.</ref> همچنین در ۲۳ [[اسفند]] ۱۳۴۴ به همراه [[احمد جنتی]]، ربانی شیرازی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، مشکینی، منتظری و برخی افراد دیگر تصمیم گرفت در اعتراض به تبعید امام‌خمینی اعلامیه‌هایی چاپ و در روزهای [[عید نوروز]] در قم و دیگر شهرستان‌ها پخش کند.<ref>ربانی شیرازی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۴۳ و ۶۱.</ref> وی در خیابان ارم قم یک کتاب‌فروشی به نام دارالعلم داشت که در پوشش آن به هماهنگی و ارتباط با نیروهای مبارز و انقلابی و توزیع اعلامیه بر ضد رژیم می‌پرداخت.<ref>ربانی شیرازی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۱۴۱؛ منتظری، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۱۶۱.</ref> در سال ۱۳۴۴ پس از انتقال امام‌خمینی از ترکیه به [[عراق]]، آذری قمی و دیگر علما و طلاب مبارز، نامه‌ای اعتراضی با لحنی شدید به نخست‌وزیر وقت [[هویدا]] نوشتند.<ref>منتظری، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۲۷–۲۹.</ref>

در سال ۱۳۵۱ پس از محکوم‌شدن چهار تن از اعضای اولیه [[سازمان مجاهدین خلق]] به اعدام در دادگاه‌های رژیم پهلوی، آذری قمی به همراه شماری از علمای مبارز حوزه علمیه قم ازجمله [[محمدعلی گرامی]]، [[محمد یزدی]] و احمد جنتی اقدامات و تلاش‌هایی در جهت آزادی بازداشت‌شدگان و نیز تخفیف مجازات محکومان انجام دادند؛ ولی نتیجه‌ای نداشت و در همین باره خود آنان نیز بازداشت و به مدت دو ماه زندانی شدند.<ref>صالح، یاران صادق آفتاب، ۱۰۷؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۲۱.</ref> آذری قمی همچنین در سال ۱۳۵۲ به مدت ۳ سال به شهرهای برازجان و سپس نایین تبعید شد.<ref>دبیرخانه، خبرگان ملت، شرح حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، ۱/۱۳۲؛ مرادحاصلی خامنه، فرهنگنامه رجال روحانی عصر امام‌خمینی، ۱/۸۴؛ صالح، یاران صادق آفتاب، ۳۵۰.</ref> در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی پس از آنکه دولت [[شاپور بختیار]] فرودگاه‌ها را برای جلوگیری از فرود هواپیمای امام‌خمینی بست، آذری قمی همراه بسیاری از علما در اعتراض به اقدام بختیار در تحصن دانشگاه تهران شرکت کرد.<ref>صالح، یاران صادق آفتاب، ۳۵۰؛ ←بازگشت امام‌خمینی.</ref>

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، [[امام‌خمینی]]، در یازدهم [[تیر]] ۱۳۵۸ آذری قمی را به سمت دادستان دادگاه انقلاب اسلامی تهران و حومه آن منصوب کرد و از وی خواست رسیدگی به پرونده متهمان سرعت بگیرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۸/۳۵۷.</ref>؛ چنان‌که در ۱۶/۴/۱۳۵۸ نیز در نامه‌ای به وی بر سرعت‌گرفتن در رسیدگی به وضع زندانیان تأکید کرد و از او خواست سرعت عمل بیشتری به خرج داده شود تا زندانیان از بلاتکلیفی خارج شوند و آنانی که مجرم نیستند با قید کفالت آزاد شوند؛ زیرا ضعف کادر قضایی مجوز نگهداری متهمان در بلاتکلیفی نیست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۸/۴۹۲.</ref> وی همچنین مدتی مسئولیت دادگاه انقلاب اسلامی قم و دادستانی [[دادگاه ویژه روحانیت]] را بر عهده داشت.<ref>مرادحاصلی خامنه، فرهنگنامه رجال روحانی عصر امام‌خمینی، ۱/۸۴.</ref> او در انتخابات دوره دوم [[مجلس شورای اسلامی]] در سال ۱۳۶۳ از قم به نمایندگی مردم انتخاب شد.<ref>مرادحاصلی خامنه، فرهنگنامه رجال روحانی عصر امام‌خمینی، ۱/۸۴.</ref> وی که از اعضای مؤسس [[جامعه مدرسین حوزه علمیه قم]] بود، مدتی در سال ۱۳۵۸ ریاست و در سال ۱۳۶۰ دبیری و سخنگویی این تشکل را بر عهده داشت.<ref>صالح، یاران صادق آفتاب، ۱۷۰–۱۷۴.</ref> وی عضو [[مجلس خبرگان رهبری]] در دوره اول (۱۳۶۱–۱۳۶۹) و دوم (۱۳۶۹–۱۳۷۷) از استان تهران بود.<ref>ربانی املشی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۱۵۱.</ref> وی در اردیبهشت ۱۳۶۸ به حکم امام‌خمینی برای عضویت در [[شورای بازنگری قانون اساسی]] منصوب شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۳۶۳–۳۶۴.</ref>

آذری قمی از همان آغاز دوران طلبگی که در جلسات درس اخلاق امام‌خمینی شرکت می‌کرد، به‌شدت عاشق و مجذوب روح عارفانه و متعبدانه ایشان شده بود؛ به همین دلیل طلبه‌شدن خود را متأثر از موعظه‌های ایشان<ref>صالح، یاران صادق آفتاب، ۳۴۹؛ دبیرخانه، ۱/۱۲۵.</ref> و رابطه خود را با ایشان رابطه مرید و مرادی<ref>دبیرخانه، خبرگان ملت، شرح حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، ۱/۱۲۹–۱۳۰.</ref> می‌دانست و به گفته خودش همین شیفتگی به امام‌خمینی پس از تبعیدشدن ایشان در سیزده آبان ۱۳۴۳ زندگی وی را تیره و تار کرد.<ref>دبیرخانه، خبرگان ملت، شرح حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، ۱/۱۳۰.</ref> در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، عشق و علاقه آذری قمی به امام‌خمینی باز هم بیشتر شد؛ زیرا وی به‌روشنی می‌دید که حیات اسلام در دست ایشان است و با اقدام‌های بنیادین امام‌خمینی، مسلمانان حیات مجددی می‌یابند.<ref>دبیرخانه، خبرگان ملت، شرح حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، ۱/۱۳۰–۱۳۱.</ref> وی در طول [[جنگ تحمیلی عراق علیه ایران]]، بارها در جبهه‌های جنگ حضور یافت و اعلام کرد برای شهادت و زیر تانک رفتن و در صورت لزوم فدای امام‌خمینی شدن آماده است و به آن افتخار می‌کند<ref>دبیرخانه، خبرگان ملت، شرح حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، ۱/۱۳۴.</ref>؛ چنان‌که امام‌خمینی که علاقه بسیار ویژه‌ای به نیروهای رزمنده داشت، در پاسخ کتبی به پیام آنان که از طریق آذری قمی به ایشان داده بودند، از وی خواست سلام ایشان را به آنان برساند و خود را شرمنده خدمات و فداکاری‌های آنان شمرد و آنان را مایه افتخار [[پیامبر اکرم(ص)]] و [[امام زمان(ع)]] دانست و جایگاه آنان در پیشگاه خداوند را مایه غبطه خود شمرد؛ چنان‌که آنان را یاوران خدا و [[اهل بیت(ع)]] دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۷/۱۳۶.</ref>

آذری قمی در سال ۱۳۶۴ اقدام به راه‌اندازی روزنامه رسالت کرد<ref>صالح، جامعه مدرسین، ۳/۱۷.</ref>؛ زیرا به گفته خودش روزنامه‌ها، مقالات زیادی را که او پس از پیروزی انقلاب می‌نوشت، چاپ نمی‌کردند و از امام‌خمینی خواسته بود به آنها دستور دهد مقالات وی را چاپ کنند؛ ولی روزنامه‌ها این کار را نمی‌کردند.<ref>صالح، جامعه مدرسین، ۱/۱۲۷–۱۲۸.</ref> وی مقالات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و نیز مقالات متعدد دیگری که برای اثبات [[ولایت مطلقه فقیه]] می‌نوشت در روزنامه رسالت منتشر می‌کرد. به گفته او امام‌خمینی از این جهت از وی قدردانی کرده بود.<ref>صالح، جامعه مدرسین، ۱/۱۲۷–۱۳۱.</ref>

با این حال، آذری قمی در هنگام رای اعتماد مجلس به دولت [[میرحسین موسوی]] در چهاردهم [[مرداد]] ۱۳۶۳ از مخالفان جدی وی بود و دربارهٔ تأیید امام‌خمینی از دولت، اظهارات تندی کرد که خالی از تعریض به انقلاب و امام‌خمینی نبود و نمایندگان به او اعتراض کردند.<ref>هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۳، به سوی سرنوشت، ۲۲۳–۲۲۵.</ref> به نظر وی تأیید امام‌خمینی از نخست‌وزیری موسوی و تأکید ایشان بر اینکه وی شخصی متدین و متعهد است و در وضع بسیار پیچیده کشور، دولتِ وی را موفق و تغییر آن را به صلاح نمی‌داند،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۹/۳۹۳.</ref> ارشادی بود و کار نمایندگان مجلس که به استناد تأیید ایشان از تشخیص اصلح و اعلام آن کوتاهی کردند، درست نبود.<ref>هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۳، به سوی سرنوشت، ۲۲۴–۲۲۵.</ref> در همین راستا در جریان رای‌گیری مربوط به نخست‌وزیری موسوی، آذری قمی و شماری از نمایندگان مجلس که به جمع ۹۹ نفر مشهور شدند، به نخست‌وزیری موسوی رای اعتماد ندادند.<ref>علی‌بابایی، بیست و پنج سال در ایران چه گذشت، ۱۱/۲۴۷–۲۴۸.</ref> بعدها این مطلب به عنوان مخالفت با نظر امام‌خمینی از سوی عده‌ای منتشر شد؛ ولی امام‌خمینی رای مخالف و ممتنع‌دادن را حق نمایندگان مجلس می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۹/۳۹۷؛ ← میرحسین موسوی.</ref>

مخالفت آذری قمی با نظر امام‌خمینی دربارهٔ ادامه کار دولت موسوی که از افراد شاخص و به نوعی سخنگوی جمع ۹۹ نفر بود، گرچه با این توجیه صورت گرفت که امر ایشان ارشادی است و مخالفت با امر ارشادی اشکالی ندارد<ref>رهامی، مصاحبه، مجله شهروند امروز، ۱۲/۱۲/۱۳۸۶ش، ۵۶؛ علی‌بابایی، بیست و پنج سال در ایران چه گذشت، ۱۱/۲۴۷ ۲۴۸ و ۳۹۰.</ref>؛ اما این اقدام وی با نگاه وسیعی که بعدها دربارهٔ قلمرو ولایت فقیه ابراز کرد سازگاری نداشت.<ref>بیات، مجله شهروند امروز، ۱۲/۱۲/۱۳۸۶ش، ۵۵.</ref> همچنین روزنامه رسالت که آذری قمی مسئولیت آن را بر عهده داشت، مطالب و انتقادهای تندی به عملکرد دولت منتشر می‌کرد و به سمت و سویی می‌رفت که در بسیاری از مواقع امام‌خمینی را متأثر و نگران می‌ساخت<ref>بیات، مجله شهروند امروز، ۱۲/۱۲/۱۳۸۶ش، ۵۵.</ref>؛ از این‌رو امام‌خمینی برای جلوگیری از تضعیف روحیه رزمندگان، فرستادن روزنامه رسالت را به جبهه‌های جنگ منع کرد (فرارو) و به گفته برخی از مسئولان اگر ترس این نبود که بگویند روحانیان خودشان را هم تحمل نمی‌کنند، دستور توقیف آن روزنامه را می‌داد.<ref>بیات، مجله شهروند امروز، ۱۲/۱۲/۱۳۸۶ش، ۵۵.</ref> همچنین آذری قمی با اصل گرفتن مالیات در [[نظام جمهوری اسلامی]] به عنوان حکم اولی مخالف بود و جزوه‌ای هم در همین باره نوشت و پخش کرد.<ref>هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۳، به سوی سرنوشت، ۴۳۳.</ref> وی معتقد بود در انتخاب [[مهدی بازرگان]] به نخست‌وزیری دولت موقت و نیز تعیین و تأیید [[سیدابوالحسن بنی‌صدر]] و [[صادق قطب‌زاده]] نباید تنها به تأیید امام‌خمینی بسنده می‌شد.<ref>هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۶۳، به سوی سرنوشت، ۳۰۸.</ref> امام‌خمینی در آبان ۱۳۶۷ در نامه‌ای به آذری قمی که گویا نظر ایشان را دربارهٔ روزنامه رسالت و جامعه مدرسین جویا شده بود، اعلام کرد نمی‌تواند دربارهٔ این دو حرفی بزند و هر طور خود وی و [[جامعه مدرسین]] صلاح دانستند، عمل کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۱۴۱.</ref>

آذری قمی، امام‌خمینی را فردی با ابعاد مختلف که همه صفاتش فوق‌العاده بود، می‌دانست<ref>آذری، مصاحبه، مجله حضور، شماره ۱، ۱۳۷۰ش، ۱/۷۴.</ref> و معتقد بود ایشان فانی در مصلحت [[اسلام]] بوده و ابعاد مختلف شخصیت ایشان آن طور که شایسته‌است، شناخته نشده‌است.<ref>آذری، مصاحبه، مجله حضور، شماره ۱، ۱۳۷۰ش، ۱/۷۲.</ref> به نظر وی یکی از ویژگی‌های مهم امام‌خمینی که در او بسیار تأثیر گذاشت و او را جذب خودش کرد، اعتقاد و ایمان عمیق به اسلام بود؛ بنابراین برای خدا از درس و [[مرجعیت]] و همه چیز صرف نظر کرد و این کار بسیار مهمی بود.<ref>آذری، مصاحبه، مجله حضور، شماره ۱، ۱۳۷۰ش، ۱/۷۲–۷۳.</ref> وی معتقد بود امام‌خمینی مردم، مسلمانان و منابع قدرت اسلام را خوب می‌شناخت و با قدرت معنوی زیادی که داشت، سخن ایشان در اعماق وجود مردم نفوذ می‌کرد و این نقش بسیار مهمی در پیشرفت نهضت داشت.<ref>آذری، مصاحبه، مجله حضور، شماره ۱، ۱۳۷۰ش، ۱/۷۳.</ref> به نظر وی بزرگ‌ترین خدمت امام‌خمینی که از تأسیس حکومت جمهوری اسلامی نیز مهم‌تر بود، لحاظ‌کردن نقش زمان و مکان در [[اجتهاد]] و جمع میان [[فقه سنتی]] و [[فقه پویا]] بود؛ زیرا این امر ضامن بقای حکومت اسلامی است.<ref>آذری، مصاحبه، مجله حضور، شماره ۱، ۱۳۷۰ش، ۱/۶۲.</ref> وی خاطرنشان کرده‌است که ولایت فقیه هم‌دوش با تمدن و زندگی اجتماعی امری ضروری و بدیهی و مهم‌تر از [[نماز]] و [[روزه]] و [[خمس]] و [[زکات]] است، ولی به‌لحاظ اینکه در گذشته مبتلابه نبود در کتاب‌های فقهی مطرح نشده بود و امام‌خمینی با هوش، ذکاوت، دانش عمیق فقهی و احاطه‌ای که داشت توانست مسئله مهم ولایت فقیه را به‌طور کامل و خوب تحلیل کند و جا بیندازد.<ref>آذری، مصاحبه، مجله حضور، شماره ۱، ۱۳۷۰ش، ۱/۶۲–۶۴ و ۷۰.</ref>

امام‌خمینی نیز آذری قمی را از چهره‌های فاضل، مبارز و دلسوخته انقلاب می‌دانست که با نوشتن مقالات خوب مردم را به راه صحیح راهنمایی می‌کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۱۴۱.</ref>؛ همچنین با دعا دربارهٔ وی اعلام کرد همیشه به وی علاقه‌مند بوده و هرگز در ذهن ایشان نبوده‌است که او کاری برخلاف اسلام انجام داده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۱۴۱.</ref> ایشان در سال ۱۳۶۷ اجازه‌نامه‌ای به آذری قمی در [[امور حسبیه]] و شرعیه داد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۲۶۶.</ref>

از وی مقالات علمی متعددی در مجلات و نشریات پیش از انقلاب و پس از انقلاب ازجمله مجله مکتب اسلام، حکمت، مکتب تشیع و روزنامه رسالت به چاپ رسیده‌است.<ref>دبیرخانه، خبرگان ملت، شرح حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، ۱/۱۲۷–۱۲۸.</ref> همچنین کتاب‌های زیادی از وی بر جای مانده‌است که احکام زمین و متعلقات آن، الاجتهاد و التقلید، دیه و شطرنج از دیدگاه احکام فقهی، شرحی بر وصیت‌نامه سیاسی ـ الهی امام‌خمینی، ولایت فقیه از دیدگاه شیخ انصاری، ولایت فقیه از دیدگاه قرآن، سیمای زن در نظام اسلامی، جنگ و صلح در اسلام، ولایت فقیه از دیدگاه فقها، خط امام، مکاسب محرمه، پرسش و پاسخ مذهبی، مالکیت در اسلام و احتکار و گرانفروشی ازجمله مهم‌ترینِ آنها هستند.<ref>دبیرخانه، خبرگان ملت، شرح حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، ۱/۱۲۹.</ref>