شورای انقلاب اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

در [[انقلاب اسلامی ایران]] نیز گسترش [[راهپیمایی‌ها]] و اعتصاب‌ها در سال ۱۳۵۷ و حضور امام‌خمینی در خارج از کشور، لزوم هدایت و سازماندهی این جریان را در نظر رهبرِ نهضت و گروه‌های مختلف مبارز (اعم از روحانی و غیر روحانی) مشخص کرد <ref>بازرگان، شورای انقلاب، ۱۸۰؛ هاشمی رفسنجانی، حقیقت‌ها، ۳۴ ـ ۳۵.</ref>. شرایط حاکم بر انقلاب و نیز گرایش شدید به شورا و دوری از شیوه‌های فردی در میان مبارزان، ضرورت تشکیل شورای انقلاب را به طور طبیعی آشکار می‌ساخت <ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۳۲۳.</ref>؛ بر همین اساس کسانی چون [[مرتضی مطهری]]، [[سیدمحمد حسینی بهشتی]] و [[مهدی بازرگان]]، برای [[مشورت]] با امام‌خمینی عازم [[پاریس]] شدند <ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۱۲۲؛ حسینی بهشتی، خاطرات ماندگار، ۱۹۹ ـ ۲۰۰، بازرگان، شورای انقلاب، ۱۸۰.</ref>.

[[امام‌خمینی]] پس از مشورت با مطهری، بهشتی، بازرگان و [[ابراهیم یزدی]] و گرفتن فهرستی از فعالان سیاسی از آنان، یک گروه پنج‌نفره از روحانیان؛ بهشتی، مطهری، [[اکبر هاشمی رفسنجانی]]، [[سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی]] و [[محمدجواد باهنر]] را مسئول معرفی افراد مورد اعتماد برای عضویت در شورای انقلاب کرد <ref>یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۸۹ و ۹۱؛ حسینی بهشتی، خاطرات ماندگار، ۲۰۰؛ بازرگان، شورای انقلاب، ۲۲؛ شعبانی، تاریخ شفاهی زندگانی و مبارزات آیت‌الله شهید دکتر بهشتی، ۲۰۴.</ref>. به گفته بهشتی و بازرگان، نخست بنا بود دو هیئت جداگانه تشکیل شود: یکی هیئت [[مشاوران امام‌خمینی]] برای انتخاب و معرفی اشخاص به ایشان و دیگری شورای انقلاب که درباره مدیریت آینده کشور مطالعه و عمل کنند؛ اما روند بعدی حوادث، این دو هیئت را ادغام کرد <ref>حسینی بهشتی، خاطرات ماندگار، ۲۰۱؛ بازرگان، شصت‌ سال، ۲/۲۸۹.</ref>. نخست مطهری به عنوان [[نمایندگان امام‌خمینی|نماینده امام‌خمینی]] در گروه پنج نفره، مسئول دعوت و گزینش اعضای شورا شد که به دلیل سرعت حوادث و دقت و وسواس ایشان در بررسی افراد <ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۱۲۳؛ سحابی، در شورای انقلاب چه گذشت، ۵۱/۱۱؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۲۳.</ref>، امام‌خمینی در ۱۴/۸/۱۳۵۷ در نامه‌ای به بهشتی، ضمن اشاره به ضرورت سرعت‌بخشیدن در معرفی اعضای پیشنهادی و گلایه از تأخیر، برای معرفی سریع افراد به بهشتی و مطهری مأموریت داد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۳۰۷.</ref>. با توجه به تاریخ این نامه و نیز نقل قول بعضی از اعضای شورا، می‌توان زمان تشکیل جلسات غیر رسمی شورا را در آبان <ref>سحابی، در شورای انقلاب چه گذشت، ۵۱/۱۱؛ سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۲۸.</ref> و تشکیل رسمی شورا را در آذر ۱۳۵۷ دانست <ref>بازرگان، شورای انقلاب، ۲۴؛ بازرگان، شصت ‌سال، ۲/۲۸۸.</ref>.

امام‌خمینی همچنین در آذر ۱۳۵۷ در نامه دیگری به [[حسین نوری همدانی]] در [[قم]]، ویژگی‌های افراد قابل اعتماد برای عضویت در شورایی را که پس از سقوط [[رژیم پهلوی]] تشکیل می‌شود، ذکر کرد و با اعلام نیاز به شناسایی این افراد، از وی خواست تا در قم نیز مطلب را پیگیری و دست‌کم ده نفر را به ایشان معرفی کند. مشخصات ذکرشده عبارت بود از: تدین و علاقه به [[اسلام]]، نداشتن افکار مکاتب انحرافی، لیاقت اداره یک وزارتخانه، معروف به ملیت و خوشنامی، عضویت‌نداشتن در دولت‌های فاسد، [[مجلس سنا]] و [[شورای ملی]]، شهره‌نبودن به سرمایه‌داری و روحانی‌نبودن. ایشان در این نامه اشاره کرده است که همین تذکر را به [[تهران]] نیز داده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۵۱.</ref>.

پس از گذشت مدتی از فعالیت غیر علنی شورای انقلاب، امام‌خمینی در ۲۲/۱۰/۱۳۵۷ تشکیل شورای انقلاب اسلامی را به اطلاع مردم رساند. ایشان در این پیام، به موجب رأی اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران و حق شرعی خود {{ببینید|ولایت فقیه(۱)}}، تشکیل شورای انقلاب مرکب از افراد باصلاحیت، متعهد و مورد وثوق را در جهت تحقق اهداف اسلامی ملت و مطالعه و بررسی شرایط تأسیس دولت انتقالی اعلام کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۲۶ ـ ۴۲۸.</ref>. ایشان در مصاحبه‌های بعدی خود، ضمن پنهان‌داشتن نام اعضای شورا، درباره اهداف شورا و اینکه اعضای آن از گرایش‌های مختلف مردم خواهند بود، اعلام نظر کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۶۷، ۴۶۹ و ۵۱۹.</ref> و در پیامی به ملت ایران اعلام کرد اعضای شورای انقلاب در داخل ایران‌اند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۷۹.</ref>.

مردم ایران در راهپیمایی [[اربعین حسینی]] در ۲۹/۱۰/۱۳۵۷، حمایت خود را از تشکیل شورای انقلاب اعلام کردند <ref>کیهان، روزنامه، ۳۰/۱۰/۱۳۵۷، ۳.</ref>. اگرچه امام‌خمینی برای هیچ‌یک از اعضای شورا حکمی صادر نکرد و به دلایل امنیتی محل تشکیل جلسه و نام اعضا کاملاً سری بود و حتی از ثبت و ضبط جدی مذاکرات شورا خودداری می‌شد <ref>رضوی، هاشمی و انقلاب، ۵۱۲؛ مؤسسه تنظیم، کوثر، ۲/۵۲۵.</ref>، اما این شورا و نقش آن نمی‌توانست از چشم [[رژیم پهلوی]] پنهان بماند <ref>مرکز بررسی اسناد، انقلاب اسلامی، ۲۴/۲۵ و ۲۵/۶، ۲۱۷.</ref>؛ چنان‌که در خاطرات [[حسین فردوست]] نیز درباره گزارش اداره کل سوم سازمان اطلاعات و امنیت کشور ([[ساواک]]) به دفتر ویژه اطلاعات، سخن گفته ‌شده که طی آن، موضوع شورای انقلاب و اعضای آن و حتی محل تشکیل جلسات آن به [[محمدرضا پهلوی]] گزارش داده شده است. به گفته فردوست، پهلوی، ساواک را از واکنش نشان‌دادن در مقابل این شورا برحذر داشته است <ref>فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ۱/۵۹۴.</ref>.

مشخصات اعضای شورای انقلاب که با معرفی اعضای هسته اولیه و تصویب امام‌خمینی به عضویت شورا درمی‌آمدند، از آغاز تا پایان آن دستخوش تغییرات بسیاری شد که در فضای ملتهب سیاسی آن زمان طبیعی بود <ref>منتظری، خاطرات، ۱/۴۲۶ ـ ۴۳۰؛ سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۴۹ ـ ۵۰.</ref>. پس از تشکیل هسته اولیه شورای انقلاب یعنی [[مطهری]]، [[بهشتی]]، [[هاشمی رفسنجانی]]، [[باهنر]] و [[موسوی اردبیلی]]، نخستین کسی که با معرفی این گروه و تأیید امام‌خمینی به عضویت شورا درآمد، [[محمدرضا مهدوی‌کنی]] بود. با اعلام نظر این شش نفر و تأیید امام‌خمینی، به‌تدریج افراد دیگر به عضویت شورا انتخاب شدند <ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۳۲۳.</ref>. [[سیدمحمود طالقانی]]، [[مهدی بازرگان]]، سیدعلی خامنه‌ای، [[یدالله سحابی]]، سیداحمد صدر حاج‌سیدجوادی، [[عزت‌الله سحابی]]، [[مصطفی کتیرایی]]، علی‌اصغر مسعودی، عباس شیبانی و ولی‌الله قرنی پیش از [[بازگشت امام‌خمینی]] و تشکیل [[دولت موقت]] عضو شورای انقلاب بودند <ref>یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۹۴ ـ ۹۵؛ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۱۲۴ ـ ۱۲۵.</ref>. [[ابراهیم یزدی]] پس از بازگشت به ایران به این جمع افزوده شد <ref>سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۵۰.</ref>. پس از تشکیل دولت و خروج یزدی، یدالله سحابی، سیداحمد صدر حاج‌سیدجوادی و مصطفی کتیرایی؛ وزرای دولت از شورا، [[سیدابوالحسن بنی‌صدر]]، [[صادق قطب‌زاده]]، [[میرحسین موسوی]]، حبیب‌الله پیمان و احمد جلالی عضو شورا شدند <ref>بازرگان، شورای انقلاب، ۲۵ و ۴۰.</ref>.

پس از استعفای بازرگان، نخست‌وزیر دولت موقت در آبان ۱۳۵۸ و انحلال دولت و انتقال اداره کشور به شورای انقلاب، بازرگان به دستور امام‌خمینی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۵۰۰.</ref>، به شورای انقلاب بازگشت <ref>هاشمی رفسنجانی، حقیقت‌ها، ۵۲؛ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۳۷۹.</ref>. همچنین علی‌اکبر معین‌فر و [[حسن حبیبی]] به شورا دعوت شدند و کسانی چون پیمان، جلالی و میرحسین موسوی به مسئولیت‌های دیگر رفتند <ref>سحابی، در شورای انقلاب چه گذشت، ۵۲/۹؛ هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۲/۳۶۱.</ref>. گفته شده در این مرحله، شورای انقلاب سیزده عضو داشت <ref>کیهان، روزنامه، ۲۸/۴/۱۳۵۹، ۱۶.</ref>. درباره عضویت رضا صدر و مصطفی کتیرایی در این دوره اختلاف نظر وجود دارد <ref>بازرگان، شورای انقلاب، ۴۱؛ سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۵۹ ـ ۶۰.</ref>. برخی منابع به عضویت [[حسینعلی منتظری]] در شورای انقلاب <ref>بازرگان، شصت ‌سال، ۲/۲۸۹.</ref> و اصرار امام‌خمینی برای این عضویت <ref>منتظری، خاطرات، ۱/۴۲۷ ـ ۴۳۰.</ref> اشاره کرده‌اند.

از مجموع منابع برداشت می‌شود تا پیش از عضویت طالقانی در شورا، ریاست شورای انقلاب با مطهری بوده است <ref>کیهان، روزنامه، ۲۸/۴/۱۳۵۹، ۱۶؛ بدیع‌زادگان، نگاهی گذرا به شکل‌گیری انقلاب اسلامی و شورای انقلاب، ۱۸؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۳۴۰.</ref>. در این زمان کتیرایی دبیری شورا را بر عهده داشت <ref>کتیرایی، نگاهی گذرا، ۱۵؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۳۴۰.</ref>. پس از عضویت طالقانی در شورا، او رئیس شورا و بهشتی نایب‌رئیس شورا شد که البته بیشتر مسئولیت اداره شورا و امضای لوایح در این دوران بر عهده بهشتی بود <ref>اطلاعات، روزنامه، ۳۱/۴/۱۳۵۹، ۵.</ref>. پس از درگذشت طالقانی و استعفای دولت، در حالی‌که مطهری و قرنی از اعضای شورای انقلاب نیز به [[شهادت]] رسیده بودند، بهشتی رئیس شورای انقلاب شد. پس از انتخاب [[بنی‌صدر]] به [[ریاست‌جمهوری]]، به دلیل تمرکز مسئولیت‌ها ریاست شورا نیز به وی واگذار گردید <ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۲۷۷ و ۴۳۲؛ کیهان، روزنامه، ۲۸/۴/۱۳۵۹، ۱۶.</ref>. نام اعضای شورای انقلاب، به دلیل حفظ امنیت اعضا (پیش از پیروزی انقلاب) و تحت فشار نبودن از طرف مردم در شرایط حساسِ پس از پیروزی و مسئولیت سنگین اداره کشور، هرگز به صورت رسمی اعلام نشد <ref>بازرگان، شصت‌ سال، ۲/۲۹۰؛ بهشتی، نگاهی گذرا به شکل‌گیری انقلاب اسلامی و شورای انقلاب، ۹.</ref>.

شورای انقلاب پیش از پیروزی انقلاب، هفته‌ای یک یا دو بار به طور نامنظم و پنهانی در محل‌های مختلف که معمولاً خانه اعضا بود، تشکیل می‌شد <ref>بازرگان، شورای انقلاب، ۲۵؛ نجاتی، تاریخ سیاسی بیست‌ و ‌پنج‌ساله ایران، ۲/۳۰۲.</ref>. [[عزت‌الله سحابی]]، نخستین جلسه شورا را در ساختمانی متعلق به بنیاد طاهر در خیابان روزولت ([[شهید محمد مفتح]]) می‌داند. بیشتر اعضای هیئت امنای این بنیاد، عضو شورای انقلاب بودند <ref>سحابی، در شورای انقلاب چه گذشت، ۵۱/۱۱.</ref>. محل استقرار شورا در روزهای پس از [[بازگشت امام‌خمینی]] به [[ایران]]، عمدتاً مدرسه رفاه بود و جلسات مهم‌تر به‌خصوص جلسات مربوط به تعیین نخست‌وزیر موقت، در حضور امام‌خمینی تشکیل می‌شد <ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۱۶۷؛ بازرگان، شورای انقلاب، ۲۶.</ref>. پیش از [[پیروزی انقلاب]]، به دلیل سرّی‌بودن جلسات از نوشتن صورت جلسه خودداری می‌شد؛ اما پس از پیروزی، از ۸/۱۲/۱۳۵۷ عباس شیبانی منشی جلسه بود و به ثبت صورت جلسه می‌پرداخت که هم‌اکنون موجود و قابل استفاده است <ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۳۶۲؛ بهشتی، نگاهی گذرا به شکل‌گیری انقلاب اسلامی و شورای انقلاب، ۹.</ref>. پس از بازگشت بازرگان به شورا، وی نوشتن صورت جلسات را بر عهده گرفت <ref>هاشمی رفسنجانی، حقیقت‌ها، ۵۲؛ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۳۷۹.</ref>.

==اساسنامه و اهداف==

اساسنامه شورای انقلاب در ماه‌های ابتداییِ کار شورا تدوین شد <ref>کتیرایی، هیئت تنظیم، ۱۹.</ref>. از آنجا‌که بخشی از [[پیام‌ها|پیام امام‌خمینی]] درباره اعلام تشکیل شورا در آغاز این اساسنامه آمده، مشخص می‌شود تاریخ تدوین آن پس از ۲۲/۱۰/۱۳۵۷ بوده است <ref>سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۲۵۰؛ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۵۵۷.</ref>. اساسنامه پس از ذکر تاریخچه نهضت‌های آزادی‌بخش ایران ازجمله [[نهضت مشروطیت]] و [[نهضت ملی‌شدن نفت]] به رهبری [[محمد مصدق]] در مقدمه، در ۹ ماده و ۴ تبصره به تصویب اعضا رسید؛ سپس برای تأیید امام‌خمینی به [[پاریس]] فرستاده شد. ایشان پس از حذف مقدمه به دلیل نارضایتی از مقایسه نهضت اسلامی ایران با نهضت‌های پیشین، آن را تأیید و تصویب کرد <ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۵۵۹؛ کتیرایی، هیئت تنظیم، ۱۹.</ref>. این اساسنامه هدف شورا را پاسداری از نتایج مبارزات آزادی‌خواهانه ملت ایران و ایجاد [[حکومت جمهوری دموکراتیک اسلامی]] در [[ایران]] معرفی می‌کند و به شرح وظایف و اختیارات شورا می‌پردازد <ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۵۵۷ ـ ۵۵۸.</ref>.

برابر اساسنامه، مادامی که قانون اساسی جدید تدوین و تصویب نشده، شورای انقلاب موقتاً دارای همان اختیارات و وظایفی است که قانون اساسی و متمم آن برای مقام سلطنت و دو [[مجلس شورای ملی]] و [[مجلس شورای سنا|سنا]] قائل شده است <ref>سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۹۱ ـ ۹۵.</ref>. همچنین پیشنهاد رئیس دولت موقت به امام‌خمینی، اعلام همه‌پرسی برای تعیین نوع حکومت و نظارت بر آن، تدوین [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران|قانون اساسی]] برای ارائه به [[مجلس مؤسسان]]، مطالعه و تنظیم طرح‌های اساسی و اجرایی لازم در زمینه‌های مختلف، بررسی و تنظیم مقررات اصلاحی در زمینه‌های قضایی و حقوقی و نیز نمایندگی امام‌خمینی در روابط دولتی و عمومی داخلی و بین‌المللی تا زمان آغاز به‌کار دولت موقت ازجمله وظایفی بود که برای شورا تعیین شده بود <ref>سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۹۵؛ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۵۵۷ ـ ۵۵۹.</ref>.

===از آبان ۱۳۵۷ تا پیروزی انقلاب===

نخستین ابتکار عمل شورای انقلاب که در آغاز تأسیس، به‌صورت نامنظم و بیشتر تابع حوادث، تشکیل جلسه می‌داد، تلاش برای مذاکره با مقامات دولتی و ارتشی رژیم پهلوی در زمان اوج نهضت و در جهت مصونیت بیشتر مردم در راهپیمایی تاسوعا و عاشورا بود <ref>سحابی، در شورای انقلاب چه گذشت، ۵۱/۱۱.</ref> {{ببینید|تاسوعا و عاشورا}}. پس از آن، شورا با اعلام رسمی امام‌خمینی، به مرکز تصمیم‌گیری برای نهضت تبدیل شد. بسیاری از تصمیمات شورا پس از تأیید ایشان به اجرا درمی‌آمد <ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۳۲۴ و ۳۶۲؛ نجاتی، تاریخ سیاسی بیست‌ و ‌پنج‌ساله ایران، ۲/۳۰۲.</ref>. یکی از مهم‌ترین اقدامات شورا در این مرحله مدیریت اعتصاب‌ها و نیز اعزام موفقیت‌آمیز هیئتی به دستور امام‌خمینی برای حل مشکل اعتصاب کارکنان شرکت نفت و ادامه تولید داخلی نفت بود <ref>بازرگان، شصت‌ سال، ۲/۲۸۱.</ref> {{ببینید|اعتصاب کارکنان صنعت نفت}}. جمع‌آوری کمک‌های مالی از مردم برای رسیدگی به وضعیت اعتصاب‌کنندگان و تأمین مالی نیروهای انقلابی و حتی رفع نیاز مالی مردم درمانده و نیازهای مبارزاتی همراهان امام‌خمینی در [[فرانسه]]، ازجمله کارهای شورا در آن روزها بود <ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۱۲۵.</ref>.

شورای انقلاب در آن مقطع، که هماهنگی امور مربوط به انقلاب را بر عهده داشت، از یک‌سو با [[شاپور بختیار]]، نخست‌وزیر و سران دولتی و نظامی رژیم پهلوی، مانند [[عباس قره‌باغی]] رئیس [[ستاد مشترک ارتش]] و ناصر مقدم رئیس [[ساواک]] به مذاکره می‌پرداخت و با نفوذ در نیروهای مسلح برای دلگرم‌کردن آنان به انقلاب و خارج‌کردن بختیار از صحنه تلاش می‌کرد، و از سوی دیگر، دیدارهای سیاسی با برخی از نمایندگان کشورهای مختلف ازجمله [[امریکا]] مانند سولیوان ترتیب می‌داد. این مذاکرات که با حضور [[بازرگان]]، [[موسوی اردبیلی]] و برخی دیگر از نمایندگان شورا انجام می‌شد، با هدف انتقال مسالمت‌آمیز قدرت بود <ref>بازرگان، شصت ‌سال، ۲/۲۹۲ و ۲۹۵؛ قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۲۵۷ ـ ۲۶۴؛ یزدی، پشت صحنه انقلاب، ۲۴؛ سولیوان، خاطرات دو سفیر، ۱۶۷.</ref> و در کم‌کردن خشونت علیه ملت بسیار سودمند بود. مذاکرات در روزهای پس از بازگشت امام‌خمینی شتاب و اولویت بیشتری یافت. محور اصلی مذاکرات با بختیار و سران ارتش در روزهای پس از ورود امام‌خمینی به ایران، وادارکردن [[بختیار]] به طرح دوباره استعفا بود که به هر حال به نتیجه نرسید <ref>قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۲۶۶؛ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۱۶۷ ـ ۱۶۸.</ref>.

پس از ورود امام‌خمینی به ایران و تصمیم ایشان برای تعیین دولت که در سخنرانی [[بهشت زهرا(س)]] اعلام شد {{ببینید|بازگشت امام‌خمینی}}، شورای انقلاب بازرگان را برای سمت نخست‌وزیری [[دولتِ موقت]] به ایشان معرفی کرد که امام‌خمینی در ۱۵/۱۱/۱۳۵۷ آن را تأیید کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۵۴.</ref>. پس از آن شورا با استفاده از کمیته‌های کاری خود در سراسر کشور، به تنظیم [[راهپیمایی]] در حمایت از بازرگان و برنامه‌ریزی برای تصرف وزارتخانه‌ها پرداخت <ref>هاشمی رفسنجانی، حقیقت‌ها، ۴۰.</ref>.

===پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در دوران دولت موقت===

در آستانه [[پیروزی انقلاب اسلامی]]، شورای انقلاب در جایگاه [[قوه مقننه]] به وزرای دولت رأی اعتماد داد <ref>بازرگان، شورای انقلاب، ۳۶؛ کتیرایی، هیئت تنظیم، ۲۲.</ref>. این شورا که در این دوره، مهم‌ترین وظیفه‌اش قانون‌گذاری بود، برای بررسی لوایح به چهار کمیسیون تقسیم شد: کمیسیون امور امنیتی، نظامی و اطلاعاتی با مسئولیت [[سیدعلی خامنه‌ای|خامنه‌ای]]، کمیسیون امور مالی و اقتصادی با مسئولیت [[عزت‌الله سحابی]]، کمیسیون امور فنی و اجرایی با مسئولیت بازرگان و کمیسیون امور قضایی با مسئولیت [[موسوی اردبیلی]] <ref>سحابی، در شورای انقلاب چه گذشت، ۵۲/۱۱؛ سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۹۶.</ref>. شورای انقلاب که مشروعیت قانون‌گذاری خود را از امام‌خمینی و مقبولیت مردمی کسب کرده بود <ref>اطلاعات، روزنامه، ۲۳/۶/۱۳۵۹، ۳؛ شیبانی، نگاهی گذرا به شورای انقلاب، ۶.</ref>، در طول یک‌ سال‌ونیم فعالیت خود، مجموعاً دو هزار لایحه، آئین‌نامه و تصویب‌نامه تصویب کرد که سی‌و‌یک مورد آن در همان زمان، تجدید نظر یا فسخ شد <ref>اطلاعات، روزنامه، ۲۳/۶/۱۳۵۹، ۳.</ref>. مصوبات شورا که از جهتی بنیادی و عمیق بود و از جهتی با قوانین سه دهه بعد، تعارض و تناقض کمتری داشت، راهنمایی برای قوانین آینده کشور شد <ref>بهشتی، نگاهی گذرا به شکل‌گیری انقلاب اسلامی و شورای انقلاب، ۱۰.</ref>.

از مهم‌ترین مصوبات و فعالیت‌های شورا در این دوره می‌توان به قانون ملی‌شدن تجارت خارجی، ایجاد ستادهای بسیج اقتصادی و تبلیغاتی و نظامی <ref>سحابی، در شورای انقلاب چه گذشت، ۵۲/۱۱.</ref>، تصویب قوانین مربوط به برگزاری همه‌پرسی تعیین [[نظام سیاسی ایران]] در فروردین ۱۳۵۸ <ref>اطلاعات، روزنامه، ۲۳/۶/۱۳۵۹، ۳.</ref>، تصویب آئین‌نامه اجرایی انتخابات شورای شهر و روستا پس از دستور امام‌خمینی در ۹/۲/۱۳۵۸ <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۶۷.</ref>، پیوستن ایران به جنبش غیر متعهدها <ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب در بحران، ۱۵۳.</ref>، رسیدگی به ناآرامی‌های سنندج و تشکیل [[سپاه پاسداران انقلاب اسلامی]]، لغو یا تجدید نظر در قراردادهای خارجی، طرح ملی‌شدن بانک‌ها (خرداد ۱۳۵۸) و تصویب لایحه قانونی انتخابات مجلسِ بررسی نهایی قانون اساسی در ۷/۴/۱۳۵۸ اشاره کرد <ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۲۶۱ ـ ۲۶۲، ۲۸۳، ۲۸۵، ۲۹۵ و ۳۲۹؛ سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۱۷۸ ـ ۱۷۹.</ref>.

پس از تسخیر سفارت امریکا به‌ دست گروهی از دانشجویان مسلمان پیرو [[خط امام]] در ۱۳/۸/۱۳۵۸ بدون اطلاع و موافقت شورای انقلاب و دولت موقت <ref>سحابی، در شورای انقلاب چه گذشت، ۵۲/۹.</ref> {{ببینید|تسخیر لانه جاسوسی امریکا}} و استعفای دولت موقت در ۱۴/۸/۱۳۵۸که علت آن دخالت، مزاحمت، مخالفت و اختلاف‌نظر بیان شد <ref>کیهان، روزنامه، ۱۵/۸/۱۳۵۸، ۲.</ref> {{ببینید|دولت موقت}}، امام‌خمینی در نامه‌ای به شورای انقلاب ضمن قدردانی از خدمات بازرگان، این شورا را مأمور اداره امور کشور و تهیه مقدمات همه‌پرسی [[قانون اساسی]]، انتخابات [[مجلس شورای اسلامی]] و [[ریاست‌جمهوری]] کرد و بر پاکسازی دستگاه‌های دولتی و اداری و نیز رفاه حال طبقات مستضعف تأکید کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۵۰۰.</ref>. از این زمان دولت به نام «دولت موقت شورای انقلاب» خوانده شد <ref>سحابی، در شورای انقلاب چه گذشت، ۵۲/۱۳.</ref>. شورا ضمن برعهده‌گرفتن امور اجرایی کشور <ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۳۷۱ ـ ۳۷۲.</ref>، در بیانیه‌ای خطاب به مردم، وظایفِ درخواستی امام‌خمینی از شورا را توضیح داد و حفظ هوشیاری و همبستگی مردم را خواستار شد <ref>کیهان، روزنامه، ۱۶/۸/۱۳۵۸، ۲.</ref>.

مهم‌ترین اقدامات شورا در این مرحله، برگزاری همه‌پرسی قانون اساسی در ۱۱ و ۱۲/۹/۱۳۵۸، برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری و مجلس شورای اسلامی در بهمن و اسفند ۱۳۵۸ برای تشکیل قوای مجریه و مقننه، تشکیل نهادها و سازمان‌های مختلف برای اداره بهتر امور و نیز تلاش برای حل بحران‌های به‌وجودآمده در کشور بود <ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۳۹۴، ۴۲۶ و ۴۶۸؛ سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۱۰۳ و ۱۹۵.</ref>. در حل مسئله گروگان‌های امریکایی، پس از طرح دبیرکل [[سازمان ملل]] مبنی بر اعزام هیئت پنج‌نفره بین‌المللی به ایران برای بررسی اسناد دخالت‌های امریکا و ملاقات با گروگان‌ها که در نهایت به‌تدریج به آزادی گروگان‌ها در برابر آزادسازی اموال ایران از جانب دولت امریکا منجر می‌شد، شورای انقلاب پس از بررسی دقیق طرح و مشورت با امام‌خمینی آن را تصویب کرد <ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۴۵۵ ـ ۴۵۶؛ سحابی، در شورای انقلاب چه گذشت، ۵۲/۹ ـ ۱۰.</ref>؛ اما پس از پیام امام‌خمینی به مردم ایران و تاکید بر لزوم اعلام نظر قبلی هئیت درباره دخالت‌های [[امریکا]] و جنایات [[محمدرضا پهلوی]] به عنوان شرط دیدار با گروگان‌ها <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۷۵ ـ ۱۷۶.</ref> و پیروی‌نکردن دانشجویان از شورای انقلاب در صدور مجوز برای ملاقات، هیئت بدون نتیجه ایران را ترک کرد و شورای انقلاب از حل بحران ناکام ماند <ref>سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۲۱۳ ـ ۲۱۵؛ کیهان، روزنامه، ۲۱/۱۲/۱۳۵۸، ۴.</ref>.

شورای انقلاب که پس از مراسم [[تنفیذ]] ریاست‌جمهوریِ [[بنی‌صدر]] در ۱۵/۱۱/۱۳۵۸، وظیفه اجرایی نداشت، همچنان تا تشکیل [[مجلس شورای اسلامی]]، در جایگاه قوه مقننه به کار ادامه داد <ref>سحابی، در شورای انقلاب چه گذشت، ۵۲/۹.</ref>. در این دوره اگرچه برای ایجاد هماهنگی بیشتر، بنی‌صدر به ریاست شورای انقلاب نیز انتخاب شد <ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۴۳۲.</ref>، اما اختلافات شدیدی میان او و اعضای شورا به وجود آمد که تا پایان کار شورا ادامه داشت <ref>بری دیزجی، روزها و رویدادها، ۳/۳۹۰؛ رضوی، هاشمی و انقلاب، ۲۳۶.</ref>. در فروردین ۱۳۵۹ درگیری‌های حزبی در دانشگاه‌های کشور، شورای انقلاب را واداشت تا با تصویب تعطیلی دانشگاه‌ها از ۱۵ خرداد و رسیدگی به وضع آن، به فعالیت ستادهای تبلیغاتی مستقر در دانشگاه‌ها پایان دهد <ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب در بحران، ۷۹.</ref> {{ببینید|شورای عالی انقلاب فرهنگی}}.

==شورای انقلاب و دولت موقت==

پس از تعیین نخست‌وزیر موقت، در شرایط حساس انقلابی ایران، نبود ارتباط سالم سازمانی و تفکیک‌نشدن مناسب قوا باعث تداخل‌ها و تعارض‌هایی در عملکرد شورای انقلاب و دولت موقت شد که هر کدام دیگری را مانع اجرای دقیق برنامه‌های خود می‌دانست <ref>اسماعیلی، دولت موقت، ۸۷.</ref>. یکی از نقاط مهم اختلاف نظر، مخالفت بازرگان با تأسیس یا عملکرد نهادهایی چون [[سپاه پاسداران انقلاب]]، [[کمیته انقلاب]] و [[دادگاه‌های انقلاب]] بود <ref>هاشمی رفسنجانی، حقیقت‌ها، ۴۸.</ref>. انتقاد‌های دولت به عملکرد دادگاه انقلاب موجب شد امام‌خمینی در ۲۵/۱۲/۱۳۵۷ در حکمی خطاب به دادگاه‌های انقلاب، توقف همه محاکمه‌ها را تا تصویب آئین‌نامه جدید از سوی شورای انقلاب اعلام کند و نظارت شورای انقلاب و د[[ولت موقت]] بر این محاکمه‌ها را خواستار شود <ref>امام‌خمینی، ۶/۳۷۹؛ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۲۰۲؛ سحابی، در شورای انقلاب چه گذشت، ۵۱/۱۶.</ref>. اختلافات این دو نهاد قدرت باعث شد تا در بهار ۱۳۵۸ داوری به نزد امام‌خمینی ببرند <ref>رضوی، هاشمی و انقلاب، ۲۲۴.</ref>. در این جلسه که در قم برگزار شد و حدود شش ساعت طول کشید، علاوه بر چگونگی برگزاری انتخابات [[مجلس خبرگان قانون اساسی]]، مسائل مهم مملکت بررسی شد <ref>کیهان، روزنامه، ۲/۳/۱۳۵۸، ۸.</ref> و اعضای دولت و بازرگان انتقاد‌های خود برعملکرد شورای انقلاب را بیان کردند که عمده آنها دخالت‌های شورا در امور اجرایی کشور بود. این انتقادها البته پاسخگویی شورا را نیز در پی داشت <ref>اسماعیلی، دولت موقت، ۸۷ ـ ۸۸.</ref>. دولت موقت بر راهبرد گام‌به‌گام و سازندگی اصولی و درازمدت تکیه می‌کرد؛ در حالی‌که شورای انقلاب و مردم اقدام‌های فوری و انقلابی را ترجیح می‌دادند <ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۲۲۹ و ۳۷۶.</ref>.

بالاگرفتن نارضایتی‌ها و تداوم برخی ناهماهنگی‌ها میان نهادهای انقلابی و اعضای دولت موقت، چنان‌که چندین بار به بحث استعفای دولت منجر شد، موجب شد جلسه مشترک میان شورای انقلاب و دولت در حضور [[امام‌خمینی]]، در ۹/۴/۱۳۵۸ تکرار شود. در این جلسه، بازرگان طرح ادغام نسبی دولت و شورای انقلاب را به منظور آسان‌شدن همکاری و مشارکت در مسئولیت‌ها و سرعت‌بخشیدن به تصویب‌ها ارائه کرد. بر این اساس پنج تن از روحانیان شورای انقلاب وارد هیئت دولت شدند و پنج تن از اعضای دولت نیز به شورای انقلاب راه یافتند <ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۳۳۳ ـ ۳۳۴؛ اسماعیلی، دولت موقت، ۸۸ ـ ۹۰.</ref>. از آنجا‌که روحانیان تمایلی به پذیرش وزارت نداشتند، پست سرپرستی یا معاونت وزیر را البته با حق رأی و حق شرکت در جلسات دولت پذیرفتند <ref>بازرگان، شورای انقلاب، ۳۷.</ref>.

یکی دیگر از مهم‌ترین نقاط اختلاف نظر، اعتقاد دولت موقت به حفظ روابط سیاسی و اقتصادی با کشورهای مختلف به‌ویژه [[امریکا]]، بر اساس رعایت اصول احترام متقابل و مداخله‌نکردن در امور داخلی یکدیگر بود <ref>بازرگان، شورای انقلاب، ۴۲.</ref>؛ در حالی‌که شورای انقلاب عملکرد دولت در برابر امریکا را محافظه‌کارانه می‌دانست و به آن انتقادهایی می‌کرد <ref>هاشمی رفسنجانی، حقیقت‌ها، ۵۳؛ سحابی، در شورای انقلاب چه گذشت، ۵۲/۹.</ref>.

همان‌گونه که از [[پیام‌ها|پیام امام‌خمینی]] در ۲۲/۱۰/۱۳۵۷ پیداست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۲۶.</ref>، شورای انقلاب نهادی موقتی بود و بر اساس ضرورت‌های دوره نخستین انقلاب به وجود آمده بود؛ بنابراین پس از تأسیس [[مجلس شورای اسلامی]] و انتخاب اعضای [[شورای نگهبان قانون اساسی]]، کارکرد قانون‌گذاری شورا و پس از رسمیت‌یافتن دولت جدید، کارکرد اجرایی شورا از آن گرفته شد و شورا پس از هجده ماه فعالیت، به کار خود پایان داد <ref>رضوی، هاشمی و انقلاب، ۲۳۷؛ کیهان، روزنامه، ۲۸/۴/۱۳۵۹، ۱۶.</ref>. بر این اساس تاریخ آخرین جلسه شورای انقلاب ۲۹/۴/۱۳۵۹ است که در این جلسه آخرین لایحه قانونی شورا درباره حل و فصل اختلافات [[سازمان انرژی اتمی ایران]] و شرکت آلمانی «کرافت ورک یونیون» تصویب شد <ref>اداره کل، قانون اساسی، ۵۰ و ۸۱۰؛ سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۷۲.</ref>.

به دلیل اختلافات [[بنی‌صدر]] و بیشتر [[نمایندگان مجلس]] در انتخاب نخست‌وزیر و بروز تنش‌های سیاسی <ref>صابری، مکاتبات شهیدرجائی با بنی‌صدر، ۱۳ ـ ۹۰.</ref>، بخش اجرایی شورای انقلاب با نام اعضای هیئت دولت انتقالی، تا ۱۹/۶/۱۳۵۹ مسئولیت اجرایی دولت را انجام می‌داد <ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب در بحران، ۱۵۳.</ref>. سرانجام در ۲۰/۶/۱۳۵۹ [[محمدجواد باهنر]] در نشست خبری، گزارش کاملی از عملکرد شورای انقلاب ارائه کرد که با عنوان کارنامه شورای انقلاب در مطبوعات منتشر شد <ref>اطلاعات، روزنامه، ۲۳/۶/۱۳۵۹، ۳؛ هاشمی رفسنجانی، انقلاب در بحران، ۴۳۹ ـ ۴۵۰.</ref> و ارائه این گزارش به عنوان پایان کار شورای انقلاب شمرده شد <ref>سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۷۵.</ref>.

==پانویس==

==منابع==

* بازرگان، مهدی، خاطرات بازرگان، شصت‌ سال خدمت و مقاومت، تدوین غلامرضا نجاتی، تهران، رسا، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

* صابری، کیومرث، مکاتبات شهیدرجائی با بنی‌صدر و چگونگی انتخابات اولین رئیس جمهور اسلامی ایران، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۸۰ش.

* نجاتی، غلامرضا، تاریخ سیاسی بیست‌ و ‌پنج‌ساله ایران، تهران، رسا، چاپ ‌ششم، ۱۳۷۹ش.

* هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه‌ و خاطرات‌، سال ۱۳۶۰‌، عبور از بحران‌، به اهتمام یاسر هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف‌ انقلاب، چاپ ‌ششم، ۱۳۷۸ش.

* هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال‌های ۱۳۵۷ ـ ۱۳۵۸، انقلاب و پیروزی، به کوشش عباس بشیری، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

* یزدی، ابراهیم، آخرین تلاش‏ها در آخرین روزها، تهران، قلم، ویرایش دوم، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

==پیوند به بیرون==

* پروین‌سادات قوامی، [https://books.khomeini.ir/books/10006/457/ شورای انقلاب اسلامی]، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۴۵۷-۴۶۶.