افکار عمومی: تفاوت میان نسخه‌ها

==مفهوم‌شناسی==

افکار عمومی به معنای عقیده و نظر عموم مردم است <ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۱/۴۹۸.</ref> و در اصطلاح به واکنش بخش عمده مردم یک [[جامعه]] در برابر حوادثی گفته می‌شود که برای آن جامعه، حیاتی یا مهم است. <ref>علی‌بابایی، فرهنگ روابط بین الملل، ۲۶.</ref><br>

افکار عمومی پدیده‌ای است روانی ـ اجتماعی، با خصلتی جمعی و بازتابی از هستی اجتماعی انسان؛ نوعی آگاهی اجتماعی غیر رسمی که در میان عامه دارای مصالحِ مشترک بروز می‌کند و جنبه عاطفی و ادراکی دارد و گاهی می‌تواند از سر [[تعصب]] باشد. <ref>دادگران، افکار عمومی و معیارهای سنجش آن، ۲۷.</ref> افکار عمومی در اصطلاح عصر حاضر را نخستین بار «ژاک نکه» وزیر دارایی لویی شانزدهم در آغاز [[انقلاب فرانسه]] (۱۷۸۹م) مطرح کرد. <ref>دادگران، افکار عمومی و معیارهای سنجش آن، ۱۵.</ref><br>

افکار عمومی پدیده‌ای پیچیده و چندبعدی است که متفکران شاخه‌های مختلف [[علوم اجتماعی]]، هر یک از منظر حوزه تخصصی خود بدان می‌نگرند <ref>لازار، افکار عمومی، ۳۳.</ref> برای مثال، اندیشمندان [[علوم سیاسی]] از منظر عزم و [[اراده ملی]]، جامعه‌شناسان از دیدگاه تعامل اجتماعی و ارتباطات، و روان‌شناسان اجتماعی از نگاه ویژگی‌های شخصیتی مخاطب و الگوهای رفتاری و ارزشی فرد در گروه‌های کوچک اجتماعی، این پدیده را بررسی می‌کنند. <ref>حسینی قائم‌مقامی، قدرت و مشروعیت، ۲۱ ـ ۲۲.</ref>

==عوامل شکل‌گیری افکار عمومی==

عوامل بسیاری در شکل‌گیری افکار عمومی دخالت دارند که در یک تقسیم‌بندی اساسی می‌توان آنها را به دو دسته فرهنگی ـ اجتماعی و زیستی‌ ـ روانی تقسیم کرد.<br>

در میان عوامل فرهنگی ـ اجتماعی می‌توان به مواردی نظیر ایدئولوژی‌ها، افکار قالبی (کلیشه‌ها)، اساطیر و افسانه‌ها و ارزش‌های فرهنگی اشاره کرد و برای عناصر زیستی ـ روانی نیز عواملی نظیر [[هوش]]، [[حافظه]] و [[خلق و خوی]]، محیط اجتماعی و شخصیت فردی، ابراز عقیده، توجیه، فرافکنی، هم‌هویت‌سازی و تلقین را، می‌توان نام برد. <ref>اسدی، افکار عمومی و ارتباطات، ۱۲۳ ـ ۱۴۰.</ref>.<br>

از عناصر مهم و بسیار تأثیرگذار بر پدیده افکار عمومی، رسانه‌های جمعی و تبلیغات است. در عصر حاضر با توجه به گسترش روزافزون رسانه‌ها، این ابزار نقش مهمی را در جهت‌دهی به افکار عمومی و تربیت جامعه ایفا می‌کند و بسیاری از دولت‌های غربی به کمک این ابزار به‌ویژه صنعتِ [[سینما]]، [[فیلم]]، [[روزنامه]]، [[مجله]] و ابزارهای الکترونیکی (دیجیتالی و فضاهای مجازی)، به دنبال تأمین منافع خود از طریق جهت‌دادن به افکار عمومی، بیگانه‌سازی افراد در کشورهای دیگر با هویت تاریخی و فرهنگی خود و ترویج مفاهیم و الگوهای غربی هستند. <ref>نقوی، جامعه‌شناسی غرب‌گرایی، ۱/۱۷۰ ـ ۱۷۳.</ref> در دوره کنونی تبلیغات نیز ابزار بسیار مهمی جهت اعمال نفوذ در افکار عمومی‌اند که هم در جهت تخریب و تخدیر جوامع و هم در مسیر تعالی و ترقی آنها به کار می‌روند. <ref>رزاقی، جایگاه تبلیغات در جهان امروز، ۱۹.</ref><br>

ایجاد ابهام <ref>طاعتی، افکار عمومی، رسانه‌ها و تبلیغات، ۹۲.</ref> شکل‌دادن به نگرش‌ها، منفعل‌شدن افراد و افزایش نفوذپذیری در آنها <ref>طاعتی، افکار عمومی، رسانه‌ها و تبلیغات، ۹۳.</ref> و انتقال اطلاعات مورد توجه گروه خاص <ref>طاعتی، افکار عمومی، رسانه‌ها و تبلیغات، ۹۴.</ref> را می‌توان ازجمله کارهای تبلیغات دانست.

==اهمیت افکار عمومی==

در [[قرآن کریم]]، اساسی‌ترین روش [[پیامبران(ع)]] برای دستیابی به رسالت خویش، بیدار‌کردن [[فطرت]] نوع [[بشر]] و دعوت انسان‌ها به سوی [[یکتاپرستی]] دانسته شده است <ref>روم، ۳۰.</ref> اقناع و جهت‌دهی به افکار عمومی بوده است. یکی از مشهورترین اقناع افکار عمومی در تاریخ، عمل [[حضرت ابراهیم(ع)]] در رویارویی با ستاره‌پرستان بود که در قرآن کریم نیز آمده است <ref>انعام، ۷۶ ـ ۷۸.</ref> فرمان [[امام‌علی(ع)]] به [[مالک اشتر]] در خصوص اهمیت و توجه به افکار عمومی <ref>نهج البلاغه، ن۵۳، ۴۶۲ ـ ۴۶۳.</ref> نیز حکایت از اهمیت این مقوله در [[اسلام]] دارد. جامعه‌شناسان افکار عمومی را عامل ارتباط و کنش متقابل اجتماعی دانسته‌اند <ref>طاعتی، افکار عمومی، رسانه‌ها و تبلیغات، ۱۱.</ref> و گروهی معتقدند بدون جلب رضایت اکثر مردم، اداره هیچ جامعه‌ای دوام نخواهد داشت. <ref>دادگران، افکار عمومی و معیارهای سنجش آن، ۱۱۵.</ref><br>

افکار عمومی نزد [[امام‌خمینی]] نیز اهمیت بسزایی داشت؛ چنان‌که در دوره مبارزه، یکی از ابزارهای قانونیِ در اختیار ملت و از عوامل تأثیرگذار بر جامعه را فشار افکار عمومی می‌دانست و آن را عین قانون و زمینه‌ساز برقراری یک حکومت قانونی می‌شمرد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۴۹۹ و ۵۲۳.</ref> ایشان در این دوره، با توجه به اهمیت و کارکرد افکار عمومی، از تأثیر قضاوت و فشار افکار عمومی بر تصمیم‌گیری‌ها و سیاست‌ کشورها آگاه بود و از همین‌رو افزون بر اینکه افکار عمومی [[ایران]] و [[دنیا]] را به قضاوت درباره مبارزه حق‌طلبانه مردم ایران فرامی‌خواند، به قدرت‌های بزرگ دنیا هم هشدار می‌داد تا با حمایت از [[رژیم پهلوی]]، افکار عمومی دنیا را علیه مردم خود نشورانند. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۴۲؛ ۳/۴۷۳، ۴۹۷ و ۵/۲۹۸، ۴۹۹، ۵۲۳.</ref> برهمین‌اساس توانست برای ساقط‌کردن رژیم پهلوی، رهبری طیف گسترده‌ای از نیروهای سیاسی و اجتماعی را بر عهده بگیرد و افکار عمومی را در مقابله با رژیم هدایت ‌کند. <ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ۶۵۵ ـ ۶۵۶.</ref>.

==بی‌اعتنایی رژیم پهلوی به افکار عمومی==

فضای سیاسی عصر پهلوی به سبب خفقان و استبداد حاکم بر جامعه، [[دموکراسی]] واقعی نداشت <ref>خدایی، همه‌پرسی‌های رژیم شاه، ۲۱۰ ـ ۲۱۱.</ref> و مشارکت سیاسی و اجتماعی و نظارت عمومی بر عملکرد دستگاه حکومتی در حداقل ممکن قرار داشت. <ref>افضلی، دولت مدرن در ایران، ۳۲۳ ـ ۳۴۰.</ref> در این دوره پیوند و ارتباط میان مردم و رژیم، سست شده بود، <ref>روحانی، اهرم‌ها، سقوط شاه و پیروزی انقلاب اسلامی، ۱/۴۶۴.</ref> بنابراین حکومت با هدف جلب افکار عمومی، مظاهر، هنجارها و ارزش‌های دوران باستان را مهم و قابل توجه جلوه می‌داد و ترویج می‌کرد، <ref>افضلی، دولت مدرن در ایران، ۳۴۰ ـ ۳۴۵.</ref> اما این عملکرد، به دلیل هماهنگ‌نبودن با فرهنگ و اعتقادات مردم ایران، با شکست مواجه شد و همراهی افکار عمومی را در پی نداشت. {{ببینید|متن=ببینید|انجمن‌های ایالتی و ولایتی؛ جشن‌های ۲۵۰۰ساله؛ تاجگذاری شاه}}<br>

امام‌خمینی این عدم همراهی افکار عمومی را در حوزه سیاست داخلی به دلیل تلاش رژیم در تغییر در [[احکام ضروری اسلام]] <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۹۹.</ref> برپایی جشن‌های حکومتی و صرف هزینه‌های گزاف و سرسام‌آور و ترویج بی‌بندوباری در جامعه، <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۱۲۴ ـ ۱۲۷.</ref> نبود آزادی‌های سیاسی، <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۰۰ و ۳/۴۳۳.</ref> وجود خفقان در کشور، <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۲۹.</ref> وجود [[فقر]] و نابسامانی‌های اقتصادی و اجتماعی، <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۴۸۵ ـ ۴۸۶.</ref> و [[فخرفروشی]] طبقه اشراف و غارت منابع کشور توسط آنها <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۷۳ و ۲۱۲.</ref> می‌دانست. ایشان با اینکه همواره از نبود شرایط مناسب برای انتشار افکار عمومى در مطبوعات و بازتاب دادخواهی و اظهار تظلم مردم انتقاد می‌کرد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۸۹.</ref> گاهی برای فعال نگه‌داشتن افکار عمومی، مردم را به قضاوت در خصوص عملکرد رژیم دعوت می‌کرد، <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۴۲.</ref> به این جهت حکومت پهلوی با موج مخالفت افکار عمومی در سطح جامعه مواجه می‌شد. ایشان همکاری [[محمدرضا پهلوی]] با قدرت‌های استعماری و عقد قراردادها و پیمان‌های گوناگون با آنها را نیز ازجمله عوامل‌ نارضایتی عمومی و همراه‌نشدن افکار عمومی با رژیم پهلوی بر می‌شمرد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۶ ـ ۷ و ۵/۱۳۹ و ۱۴۰.</ref><br>

رژیم پهلوی برای کاستن از فشار افکار عمومی در سال ۱۳۵۵ و تحت تأثیر سیاست خارجی [[امریکا]]، طرح فضای باز سیاسی را در کشور به اجرا درآورد. <ref>کمالی، جامعه مدنی، دولت و نوسازی در ایران معاصر، ۲۱۲.</ref> امام‌خمینی این اقدام رژیم را ظاهرسازی، فریب افکار عمومی و ابزاری برای ابقای حکومت تفسیر کرد که مردم فریب آن را نخواهند خورد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۲۶۰ ـ ۲۶۱، ۴۶۴ و ۴/۲۶۷، ۴۲۳.</ref> ایشان معتقد بود تظاهرات مردم در روزهای [[تاسوعا]] و [[عاشورا]] {{ببینید|متن=ببینید|تاسوعا و عاشورا}} بیان‌کننده این نکته است که اقدامات و نیرنگ‌‌های محمدرضا پهلوی نتوانست سبب جلب افکار عمومی به سمت حکومت غیر قانونی او شود <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۲۰۶، ۲۲۱ ـ ۲۲۲ و ۲۲۷.</ref> و در نهایت به بیداری افکار و احساسات عمومی در برابر مفاسد و جنایات پهلوی منجر گردید. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۳۰۹، ۴۳۱ ـ ۴۳۳، ۴۷۳ و ۴/۱ ـ ۳.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|تظاهرات}}

==هدایت افکار عمومی==

امام‌خمینی هدایت افکار عمومی در هنگام تصمیم‌گیری‌های کشور را ابزاری مؤثر برای پیشرفت همه‌جانبه کشور می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۵/۲۷۹.</ref> و برای این هدایت و جهت‌دهی راهکارهایی در نظر می‌گرفت. ایشان آموزش صحیح برای تحول در افکار و فرهنگ مردم، دوری از گرایش‌های طاغوتی و هم‌رأیی و اتفاق عموم در جهت تحقق [[حکومت اسلامی]] <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۴۸۰ ـ ۴۸۲؛ ۷/۱ ـ ۲ و ۸/۲۰۸ ـ ۲۰۹.</ref> و اطلاع‌رسانی صحیح <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۱ و ۱۶/۱۱۸.</ref> و گفتگوی صادقانه با مردم در خصوص مشکلات جامعه <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۷/۱.</ref> را ازجمله راهکارهای هدایت افکار عمومی در جامعه می‌دانست و معتقد بود هر گونه تلاش در زمینه اصلاح و ارتقای افکار عمومی به منظور مصونیت‌بخشی در برابر توطئه‌های دشمنان قابل ستایش است. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۰/۴۷۱.</ref><br>

امام‌خمینی ابزارهایی را نیز برای اجرایی‌شدن هدایت افکار عمومی جامعه لازم می‌دانست که می‌توان آن‌ها را در دو حوزه کلانِ آموزش و فرهنگ‌سازی و اطلاع‌رسانی دسته‌بندی کرد. ایشان برای فرهنگ‌سازی و آموزشِ صحیح افکار عمومی در برابر دسیسه‌های دشمن به نهاد [[آموزش و پرورش]]، <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۷۴ ـ ۷۵؛ ۱۰/۷۸ ـ ۸۳، ۲۳۲ و ۱۶/۴۹۵ ـ ۵۰۳.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|آموزش و پرورش}} نهادهای فرهنگ‌ساز مانند [[سینما]]، <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۱۷۶.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| فرهنگ؛ سینما}} [[هنر]]، <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۱۴۵.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| هنر}} و نهاد [[دانشگاه]] <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۷/۴۳۲؛ ۸/۶۱ و ۱۷/۱۵۰.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| دانشگاه}} اهمیت می‌داد و در مقوله اطلاع‌رسانی صحیح به مردم، ابزارهایی مانند [[رسانه جمعی]]، <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۴۵۶؛ ۱۱/۱۹۵ ـ ۱۹۶ و ۱۳/۱۵۶ ـ ۱۵۹.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|مطبوعات}} [[صدا و سیما]]، <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۳۹۹ و ۱۳/۱۵۷ ـ ۱۵۸.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| رادیو؛ تلویزیون}} و منابر مذهبی <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۳۲ و ۳۴۶.</ref> را مؤثر می‌دانست.<br>

ایشان معتقد بود با اطلاع‌رسانی درست در خصوص اخبار و رویدادهای کشور می‌توان در مقابل هجمه‌های تبلیغاتی و مسموم رسانه‌های دشمن به مقابله پرداخت و ملت را از واقعیات جامعه آگاه کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۳۹.</ref> چنان‌که امروزه رسانه‌های گروهی در جهت‌دهی و تنظیم افکار عمومی نقشی بسزا دارند <ref>داوودی، در میانه دو انقلاب، ۶۲ ـ ۶۳.</ref> و از نظر برخی از صاحب‌نظران مهم‌ترین ابزار انتقال افکار و اطلاعات در جامعه‌اند. <ref>فخّار طوسی، امام‌خمینی و رسانه‌های گروهی، ۲۳۰.</ref>

امام‌خمینی در این جهت، نقش جوانان، نخبگان و روشنفکران، <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۱۴۲، ۲۵۳ ـ ۲۵۴، ۲۸۸، ۳۲۳ و ۴۳۷ ـ ۴۳۹.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| روشنفکری}} اهل هنر و قلم، <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۹/۲۱ و ۱۵۹.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| نویسندگان}} حوزویان، <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۴۹، ۱۶۲ و ۱۰/۱۴۵ ـ ۱۴۶.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|روحانیت؛ طلاب}} و دانشگاهیان <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۲۸۲.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| دانشجویان}} را در شکل‌دهی به افکار عمومی ملت و همسوکردن آنان با منافع کشور و اسلام برجسته و قابل توجه ارزیابی می‌کرد.<br>

هر اندازه توجه و اهمیت به افکار عمومی و هدایت آن به سوی اهداف و مقاصد هر نظام سیاسی و حکومتی لازم و مهم قلمداد می‌شود <ref>فاضلی، مشارکت سیاسی و تشکل، جنبه‌های نظری و جایگاه، ۳۸۱.</ref> به همان اندازه توجه‌نکردنِ دولت‌ها به افکار عمومی می‌تواند آثار زیانباری بر حاکمیت سیاسی و اجتماعی داشته باشد، <ref>سووی، افکار عمومی و اثر آن در زندگی اجتماعی، ۲۲۲.</ref> بنابراین امام‌خمینی معتقد بود اگر دولت‌ها اهمیتی برای افکار عمومی ملت خویش قائل نشوند یا به تبلیغات غیر واقعی و بر خلاف جریان افکار عموم مردم بپردازند، نه تنها مردم را همراه با برنامه‌ها و اهداف خود نمی‌بینند، بلکه چندی بعد، خواست عمومی را در مقابل خود خواهند یافت. به نظر ایشان نمونه بارز این موضوع توجه‌نکردن [[حکومت پهلوی]] به مخالفت ملت در حمایت از [[اسرائیل]] <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۱۳۹.</ref> و همسویی با سیاست‌های امریکا <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۶.</ref> بود.

==جهت‌دهی غرب به افکار عمومی==

در نظام بین‌الملل کنونی اغفال افکار عمومی در زمینه‌های گوناگون فرهنگی و سیاسی همواره جزو برنامه‌ها و اهداف قدرت‌های غربی و سلطه‌گران، به‌ویژه امریکا بوده است. <ref>قربان‌‌زاده، روابط بین‌الملل از دیدگاه امام‌خمینی، ۱۸۲ ـ ۱۸۶ و ۱۸۹.</ref> امام‌خمینی در بسیاری از سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های خود بر نقش رسانه‌ها و دستگاه‌های تبلیغاتیِ قدرت‌های استکباری جهان در فریب افکار عمومی ملت‌های خویش و وارونه‌جلوه‌دادن حقایق، به‌ویژه مسائل مربوط به [[ایران]]، تأکید داشت و از آن انتقاد می‌کرد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۱، ۱۶۰؛ ۵/۱۶ و ۱۱/۱۲۶، ۲۴۰.</ref> ایشان معتقد بود استعمارگران با وارونه‌ نشان‌دادن حقایق و احکام اسلام، قصد ایجاد انحراف و بدگمانی به اسلام حقیقی در اذهان عمومی جهانیان دارند، <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۲۱۳؛ ۵/۷۰، ۲۹۳ و ۶/۲۹۴ ـ ۲۹۵.</ref> هرچند امام‌خمینی افکار عمومی کشورهای جهان را حامی ملت ایران در استقلال‌طلبی، معنویت‌خواهی و مبارزه با اهداف بیگانگان می‌دانست، <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۴۹۷ و ۵/۳۰۷.</ref> اما مقابله با تبلیغاتِ مسموم دشمنان و آگاهی‌بخشی به افکار عمومی درباره حقایق [[جهان]] و ایران را پراهمیت می‌دانست و آن را از وظایف [[دولت]] و [[قوه مجریه]] می‌شمرد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۱/۲۲۹.</ref> ایشان تبلیغات دامنه‌دار و اقدامات فریب‌کارانه دولت‌های اسلامی را نیز ازجمله تلاش‌های دامنه‌دار [[استکبار جهانی]] در جهت تشویش و انحراف افکار عمومی [[مسلمانان]] و دیگر ملت‌های جهان از واقعیات اسلام و مسلمانان بر می‌شمرد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۶/۲۶۴ ـ ۲۶۵.</ref><br>

از دیگر تلاش‌های قدرت‌های استعماری برای انحراف افکار عمومی، می‌توان به ایجاد هجمه‌های تبلیغاتی در جهت تغییر افکار عمومی ملت ایران درباره اسلام و [[نظام جمهوری اسلامی ایران]] اشاره کرد. به اعتقاد امام‌خمینی استعمارگران در صددند افکار عمومی را با انتشار افکار متشتّت، <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۲۳۵.</ref> انتشار اخبار و ایجاد [[جنگ روانی]] میان مردم <ref>.۱۷/۱۳امام‌خمینی، صحیفه امام، </ref> و انحراف افکار از اسلام راستین به سمت [[اسلام امریکایی]]، <ref>.۱۸/۱۰۸امام‌خمینی، صحیفه امام، </ref> آن‌گونه که خود می‌خواهند هدایت کنند. ایشان ایجاد اختلاف در داخل کشور، <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۳۱۲ و ۱۲/۷۶، ۴۶۳.</ref> ظالمانه معرفی‌کردن جمهوری اسلامی ایران <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۴۰۳ ـ ۴۰۴.</ref> و تبلیغات و اشکال‌تراشی‌ بر ضد [[ولایت فقیه]] <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۰/۳۵۳ ـ ۳۵۴.</ref> را نمونه‌هایی از این تلاش بر می‌شمرد.

==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع==

* علی‌بابایی، غلامرضا، فرهنگ روابط بین الملل، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ چهارم، ۱۳۸۵ش.

* فخار طوسی، جواد، امام‌خمینی و رسانه‌های گروهی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

==پیوند به بیرون==

سیدمحمدصادق حسینی، «[https://books.khomeini.ir/books/10002/147/ افکار عمومی]»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۱۴۷-۱۵۱.