حسد: تفاوت میان نسخه‌ها

امام‌خمینی حسد را یکی از نتایج و رذایل افراط قوه شهویه می‌داند <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۵۹.</ref>؛ بدین معنا که حسود خواستار زوال نعمت یا کمال از دیگران است. ایشان دایره حسد را گسترش داده و حتی در امور ناپسند و غیر واقعی نیز جاری می‌داند. به باور ایشان، حتی اگر نعمت و کمالی که حسود خواستار آن است، امری واقعی نباشد، بلکه خیالی و غیر واقعی باشد، حسد شکل می‌گیرد؛ زیرا چه بسا آنچه حسود آرزوی زوال آن را دارد، در واقع از رذایل و نقائص باشد، یا مانند هرزه‌گویی یا خونریزی که حسود آن را کمال می‌پندارد و زوال آن را طلب می‌کند یا چیزی از نقائص انسانی و کمالات حیوانی است، اما حسود چون در حد حیوانیت است، آن را کمال می‌داند و زوال آن را از دیگری آرزو می‌کند؛ مانند اینکه کسی خونریزی را هنر بداند و به آن حسد بورزد <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۰۵ ـ ۱۰۶.</ref>.

==اقسام و مراتب==

برخی ‌اندیشمندان حسد را به دو دسته کلی تقسیم کرده‌اند:

# حسادتی که در آن حسود بر هر نعمت و سعادت دیگری حسد می‌ورزد. این گروه پلیدتر و شریرتر از دسته نخست هستند <ref>صدر، حسد، ۵۱ ـ ۵۸.</ref>.

# حسدی که در آن شخص حسود عین آن نعمت را نمی‌خواهد، بلکه نظیر آن را برای خود می‌خواهد و اگر به ‌دست ‌آوردن نظیر آن ممکن نبود، دوست دارد آن از صاحب نعمت نیز زایل شود تا فرق آن دو آشکار نشود؛

# حسدی که در آن حسود نظیر آن نعمت را برای خود طلب می‌کند و اگر آن را به دست نیاورد، زوال نعمت را از محسود نمی‌خواهد. این مرتبه اگر در زمینه امور دنیایی باشد، مورد عفو است و اگر در زمینه امور دینی باشد، ممدوح است <ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۹/۱۳۷؛ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۵/۳۳۵.</ref> و این قسم در حقیقت داخل در غبطه است.

# حسد به حسب حال محسود: چنان‌که حسادت به کمالات عقلی یا خصال پسندیده یا مناسک و اعمال صالحه محسود باشد یا به امور خارجی از قبیل مال، منال، عظمت، حشمت یا به مقابل این امور از نقائص و رذایل اخلاقی واقع ‌شود؛

# حسد به حسب حال حسود: چنان‌که حسد از روی عداوت یا [[تکبر]] یا خوف و مانند آن پیدا ‌شود؛

# حسد به حسب حال حسد فی‌نفسه: این قسم در حقیقت از درجات و تقسیمات حقیقی حسد شمرده می‌شود. مانند اینکه آرزوی زوال نعمت از دیگری داشته باشد، چه آن نعمت را داشته باشد و چه نداشته باشد و چه بخواهد به او برسد یا نخواهد؛ و از جهت شدت و ضعف، مراتب بسیاری دارد که به حسب اسباب مختلف می‌شود <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۰۶.</ref>.

در تقسیمی دیگر گاهی حسود آرزوی زوال نعمتی را از غیر دارد که خود دارای آن است و گاهی این نعمت را خود ندارد. در فرض اخیر گاهی آرزو دارد این نعمت به او برسد و گاهی آرزوی آن را نیز ندارد و گاهی این نعمت خیالی و گاهی حقیقی است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۰۵.</ref>.

==خاستگاه و ریشه‌ها==

علمای اخلاق برای حسد انگیزه و ریشه‌های متعددی برشمرده‌اند؛ ازجمله خودپرستی، تکبر، بخل، حرص و طمع <ref>صدر، حسد، ۲۱۱، ۲۱۷ ـ ۲۲۴.</ref>، دشمنی، غرور، عشق به ریاست، خُبث نفس و شگفتی از داشته‌های دیگران <ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۹/۱۳۷؛ نراقی، جامع السعادات، ۲/۲۰۵ ـ ۲۰۸.</ref>. بعضی نیز اسباب آن را چنین ذکر کرده‌اند:

# خباثت باطنی که کسی را نمی‌تواند در نعمت ببیند <ref>مجلسی، بحار الانوار، ۷۰/۲۴۰.</ref>.

امام‌خمینی بر این عقیده است که همه این موارد، به ضعف شخصیت و مشاهده ذلت نفس بر می‌گردد؛ همان‌طور که تکبر از مشاهده کمال و برتری [[نفس]] نشئت می‌گیرد؛ بنابراین وقتی حسود دیگری را کامل دید، در او حالت ذلت و انکسار رخ می‌دهد که همین عامل تحقق حسد می‌شود <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۰۶ ـ ۱۰۷.</ref>.

==پیامدها==

حسد یکی از بدترین [[رذایل اخلاقی]] است که انسان را به عقوبت [[دنیا]] و [[آخرت]] مبتلا می‌کند <ref>نراقی، جامع السعادات، ۲/۱۹۹.</ref> و موجب دشمنی و جدایی می‌شود <ref>ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۲۰/۳۴۵.</ref>. بنابر برخی روایات، زیان حسد در آغاز به خود حسود و سپس به شخص مورد حسد می‌رسد <ref>مجلسی، بحار الانوار، ۷۰/۲۵۵.</ref>. همچنین حسود کمترین بهره را از لذت‌ها <ref>صدوق، الامالی، ۲۱.</ref> و راحتی و آرامش <ref>فتّال، روضة الواعظین، ۲/۴۲۴.</ref> می‌برد. علمای اخلاق حسد را بدترین رذیله اخلاقی شمرده‌اند که سبب عذاب در دنیا و آخرت می‌شود؛ زیرا حسود از نعمتی که دیگران دارند، رنج می‌برد و چه‌بسا به سبب [[غیبت]] و عیبجویی اشخاص به گناه می‌افتد <ref>نراقی، جامع السعادات، ۲/۱۹۹.</ref>؛ همچنین حسناتش نابود و دشمنانش افزون می‌شود <ref>مدنی، ریاض السالکین، ۲/۳۳۹.</ref>. برخی ‌اندیشمندان نیز زیان‌هایی برای حسد برشمرده‌اند؛ ازجمله:

#کوتاهی عمر حسود؛

#مانع ترقی جامعه و مایه انحطاط و تنزل آن‌شدن؛

# از بین‌رفتن همکاری در جامعه <ref>صدر، حسد، ۲۳۳ ـ ۲۴۳ و ۲۴۹ ـ ۲۵۴.</ref>.

امام‌خمینی نیز به برخی مفاسد و عوارض حسد اشاره کرده است؛ از‌جمله:

# چه‌بسا حسد سبب به وجودآمدن مفاسد دیگری، چون کبر، غیبت، [[سخن‌چینی]]، [[فحش]] و اذیت دیگران شود <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۰۸ ـ ۱۱۰.</ref>.

در روایات راهکارهایی برای راحتی قلب و نجات از حسادت بیان شده است؛ ازجمله استمداد از خداوند برای تکمیل [[عقل]] خود تا به آنچه خداوند به او عطا کرده است، قانع باشد، دست و زبان خود را حفظ کند و از برادر مؤمن خود عیبجویی نکند <ref>کلینی، الکافی، ۱/۱۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ۷۵/۳۰۲.</ref>. برخی دانشمندان [[علم اخلاق]]، به پیروی از [[غزالی]] <ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۹/۱۴۴ ـ ۱۵۰.</ref>، برای درمان حسد دو روش ذکر کرده‌اند:

# روش علمی: تفکر در مفاسد و آفات حسد و اینکه با حسد، [[نعمت]] از صاحب نعمت زایل نمی‌شود، بلکه برخی نعمت‌ها از حسود زایل می‌شود و چه‌بسا سبب عذاب دنیوی و اخروی او ‌شود <ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۵/۳۴۲ ـ ۳۴۸؛ نراقی، جامع السعادات، ۲/۲۱۲ ـ ۲۱۵.</ref>؛

# روش عملی: حسود برای ریشه‌کن‌کردن حسد، نفس خود را به مقابلِ حسادت، یعنی دل‌سوزی و خیرخواهی برای دیگران مکلف کند <ref>نراقی، جامع السعادات، ۲/۲۱۴.</ref>.

# پس از آمدن حسادت که خود ترکیبی است از راه‌های علمی و عملی؛ همانند اینکه حسود بداند حسادت سودی برای او ندارد و جز رنج، غم و بیماری به ارمغان نمی‌آورد و در مقام عمل، آنچه را دلش می‌خواهد، انجام ندهد و کار دیگران را حمل بر صحت کند و به خود برای درمان این بیماری تلقین کند <ref>صدر، حسد، ۲۷۶ ـ ۲۷۹، ۲۸۳ ـ ۲۸۷ و ۲۹۵ ـ ۲۹۹.</ref>.

امام‌خمینی نیز برای علاج حسد دو راه علمی و عملی ذکر کرده است:

# علاج علمی: حسود باید با تقویت اعتقاد و ایمان به [[عدل خداوند]] و حکمتش، حسادت خود را درمان کند <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۱۲ ـ ۱۱۳.</ref>؛

# معالجه عملی: در این مرحله باید شخص نخست با تکلّف، بر خلاف خواسته‌های نفس سرکش عمل کند و با محبت‌کردن به شخص مورد حسادت و خوشرویی و تجلیل از او و ذکر نکات مثبتش، نفس را از طغیان بازدارد و زبانش را به ذکر نیکویی‌های او برای خود و دیگران وادار کند و به نفس خود بفهماند این نعمت که نصیب محسود شده، از ناحیه خداوند است و شاید خداوند به او نظر لطفی داشته و توفیقی بوده که آن را کسب کرده است. این امر اگرچه غیر واقعی و از روی تکلف باشد، ولی چون مقصود اصلاح نفس است، سرانجام به حقیقت نزدیک می‌شود و برای نفس عادی می‌شود <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۱۳.</ref>. به گفته ایشان، [[حدیث رفع]] که طبق آن آثار اموری مانند خطا، نسیان و حسد ـ تا وقتی که اثری از آن ظاهر نشده ـ از امت برداشته شده است <ref>کلینی، الکافی، ۲/۴۶۳.</ref>، نباید مانع انسان در جدیت او برای ریشه‌کنی حسد از نفس شود؛ زیرا کمتر اتفاق می‌افتد حسد وارد نفس شود، اما سبب فساد نشود و هیچ اثری بروز ندهد <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۱۴.</ref>.

==پانویس ==

{{پانویس}}

==منابع==

* ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۴‌ق.

* امام‌خمینی، تنقیح الاصول، تقریر حسین تقوی اشتهاردی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.

* امام‌خمینی، شرح امام‌خمینی، چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

* حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.

* صدوق، محمد‌بن‌علی، الامالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.

* طبرسی، احمد‌بن‌علی، الاحتجاج علی أهل اللجاج، تحقیق محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.

* کتاب مقدس، بی‌جا، ‌دارالکتاب المقدس، ۱۹۸۰م.

* مجاهد طباطبایى، سیدمحمدبن‌علی، کتاب المناهل، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، بی‌تا.

* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

* مدنی، سیدعلی‌خان، ریاض السالکین فی شرح صحیفة سیدالساجدین(ع)، تصحیح سیدمحسن حسینی امینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.

* ولی‌‌زاده، ابوالقاسم، نشانه ‌شناسی حسادت با تکیه بر منابع اسلامی، مجله معرفت، شماره ۱۷۴، ۱۳۹۱ش.