امام‌خمینی در شعر شاعران: تفاوت میان نسخه‌ها

در پهنه تاریخ مدیحه‌سرایی در منقبت بزرگان، پیشینه‌ای دیرینه دارد. پهنه ادب فارسی مشحون از صفحاتی است که شاعران با انگیزه‌های گوناگون به وصف و تعریف شخصیت مورد نظر پرداخته‌اند.<ref>← فردوسی، شاهنامه فردوسی، 852؛ حافظ، دیوان حافظ، 180 و 253.</ref>{{سخ}}

این قصیده در ۱۴ [[آذر]] ۱۳۴۱ پس از شروع موضع‌گیری‌های امام‌خمینی علیه تصویب [[لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی]] و پیش از نهضت خونین پانزدهم [[خرداد]] ۱۳۴۲ سروده شده‌است.<ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، 3/173؛ فیض، توصیف خاکیان از آفتاب، 37.</ref>{{سخ}}

پس از پیروزی انقلاب هیچ سوژه‌ای به گستردگی شخصیت سیاسی، مذهبی و معنوی امام‌خمینی توجه صاحبان ذوق و شعر را به خود جلب نکرده‌است.<ref>← مؤسسه تنظیم، باغ ستاره‌ها، 1ـ3؛ مؤسسه تنظیم، تا صبح اِشراق، جم.</ref> در این دوره، به‌ویژه پس از رحلت امام‌خمینی و انتشار اشعار ایشان، این سرودن‌ها به‌سرعت فزونی گرفت. در این مقطع، حجم سوگ‌سروده‌های شاعران به‌اندازه‌ای است که چندین دفتر شعر را دربر می‌گیرد،<ref>← مؤسسه تنظیم، سوگنامه؛ مؤسسه تنظیم، سرّ دلبران، جم؛ شاهرخی و مشفق، سوگنامه امام، جم.</ref> با انتشار چند سروده امام‌خمینی به‌ویژه غزل معروف «چشم بیمار» با مطلع «من به خال لبت ای دوست گرفتار شدم/چشم بیمار تو را دیدم و بیمار شدم»<ref>امام‌خمینی، دیوان امام، 142.</ref> صدها غزل به استقبال و تضمین این غزل سروده شد.<ref>← براتی‌پور و دیگران، چشم بیمار، جم؛ ادیب، مرید نگاه، جم؛ مهدی‌پور، حکایت خال لب دوست، 22.</ref> بعدها با انتشار سروده‌های دیگر ایشان در چند دفتر، همچنین نشر کامل اشعار در [[دیوان امام]]، به‌ویژه با ترجمه دیوان امام به زبان‌های عربی، روسی، ایتالیایی و ترکی آذری، این رویکرد گسترش بیشتری یافت. {{ببینید|متن=ببینید| دیوان امام}}

البته بسیاری از این سروده‌ها در حمایت از امام‌خمینی و آرمان‌های ایشان، به دلایل امنیتی و به سبب قصد ایفای تکلیف و خلوص نیت، بدون نام و تخلص منتشر می‌شد.<ref>فیض، توصیف خاکیان از آفتاب، 11.</ref> از سرایندگان غیر معروف و غیر حرفه‌ای می‌توان به [[حبیب‌الله مرزوقی]] سراینده شعر «طلوع بدر» یا [[محمدمایل سلطان‌محمدی]] سراینده شعر «سید نیکوسیر» در سال ۱۳۴۳ اشاره کرد.<ref>فیض، توصیف خاکیان از آفتاب، 89ـ94.</ref>{{سخ}}

ای دل اهل وطن به مهر تو پیوند{{سخ}}<ref>فیض، توصیف خاکیان از آفتاب، 130ـ131.</ref>{{سخ}}

امام‌خمینی در ۲۸ [[آبان]] ۱۳۴۸ در نامه‌ای خطاب به محمدرضا حکیمی، از روحیه و شعر «جناب آقای آزرم» یاد و قدردانی کرده و به او سلام رسانده بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، 2/253ـ254.</ref>{{سخ}}

شخصیت امام‌خمینی در زمان حیات و نیز اندکی پس از رحلت، مورد توجه شاعران غیر ایرانی، به‌ویژه شاعران عرب نیز واقع شد. بسیاری از آنها دربارهٔ کمالات باطنی و معنوی امام‌خمینی و نیز صفات برجسته و آرمان‌های ایشان شعر سرودند. در میان آنان نام بزرگانی همچون [[نزار قبّانی]]، [[سمیح القاسم]] و [[جواد جمیل]] به چشم می‌خورد.<ref>← نزار، الخمینی و الثورة فی الشعر العربی، مرامی، پژواک انقلاب اسلامی ایران در شعر معاصر عرب (شام)،</ref> [[حسن یاسین]] با تعبیر «وارث انبیا (ع)، و ائمه هدی (ع)،» در قصیده «یا دوحة المجد»،<ref>سیف‌آبادی، امام در شعر شاعران جهان عرب، 61.</ref> نیز [[محمود عیسی]] دربارهٔ کمالات و سجایای امام‌خمینی سخن‌سرایی کرده‌اند.<ref>سیف‌آبادی، امام در شعر شاعران جهان عرب، 62.</ref> خانم [[کوثر شاهین]] نیز دربارهٔ کلام قدسی ایشان شعرهایی گفته‌است.<ref>سیف‌آبادی، امام در شعر شاعران جهان عرب، 63.</ref>{{سخ}}

از سوی دیگر، انگیزه شاعران در سرودن این اشعار، مختلف بوده‌است. جنبه مریدی و مرادی و اظهار ارادت عاشقانه به پیشگاه پیشوا و پیر فرزانه<ref>سلیمانی، این کبوتر امام‌مان باشد، 56.</ref> الهام و بیان حالات شاعرانه، تکلیف شرعی، آگاهی‌بخشی و انتقال مفاهیم و واقعیات، تأثیرپذیری از یکی از ابعاد شخصیتی امام‌خمینی، ارتحال ایشان و نیز تضمین و استقبال از اشعار ایشان بوده‌است.

کانون و محور تلاقی شخصیت امام‌خمینی و شعر شاعران را باید در موضوعات و محتوای این سروده‌ها جست، و البته چه در موضوع و چه در محتوا، همواره شخصیت امام‌خمینی به عنوان مرجع، رهبر، فرمانده، انسانی دردمند، مبارز، مردمی، آینده‌نگر و مانند آن نقطه عطف بوده‌است.<ref>بیگی، فرهنگ توصیفات امام‌خمینی در شعر شاعران معاصر، ب و پ.</ref> اشعار آنان بیشتر دربردارنده آرمان‌گرایی، کمال‌خواهی، انتقاد پیوسته از وضع [[انسان]] و [[جامعه]]، [[امید]] به تحقق شرایط کمال انسانی، [[آزادی]]، [[عدالت]]، معنویت، دفاع از فرهنگ ملی و دینی و ستیز با فرهنگ سلطه‌جویی بوده‌است.<ref>امینی، شعر انقلاب بایدها و نبایدها، 30.</ref>

موضوعات این سروده‌ها را در نگاهی کلی می‌توان امام‌خمینی، مردم ([[زن]]، [[مرد]]، [[جوان]]، [[نوجوان]] و [[کودک]])، [[دین]] و [[مذهب]]، [[شهادت]]، [[رژیم طاغوت]] و دشمنان خارجی برشمرد؛ با این توجه که پیش از پیروزی انقلاب، بیشتر، رژیم پهلوی، دشمنان خارجی، امام‌خمینی و مردم موضوع به‌شمار می‌آمدند؛ اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بیشتر بُعدی از ابعاد معنوی شخصیت امام‌خمینی و همچنین مسئله [[جنگ تحمیلی عراق علیه ایران]] و دفاع مقدس موضوع شده بودند.<ref>بیگی، فرهنگ توصیفات امام‌خمینی در شعر شاعران معاصر، پ؛ شرفشاهی، امام و ادبیات انقلابی، 29ـ30.</ref>{{سخ}}

محتوای این اشعار نیز درکل حماسی-سیاسی-اجتماعی، دینی-مذهبی و اخلاقی-عرفانی و در ایام مبارزه، بیشتر حماسی-سیاسی-اجتماعی و دینی-مذهبی بوده‌است؛ برای نمونه می‌توان به شاعرانی چون محمدرضا حکیمی و نعمت میرزازاده اشاره کرد. هرچند این دو شاعر از قدیمی‌ترین شاعران این عرصه نبوده‌اند، اما قوی‌ترین قصیده‌ها را سروده بودند؛ به‌ویژه قصیده نعمت میرزازاده که نخستین بار در سال ۱۳۴۳ تعبیر و ترکیب «امام‌خمینی» را در خود جای داده بود.<ref>فیض، توصیف خاکیان از آفتاب، 130ـ131.</ref>{{سخ}}

شعر، تاریخ منظوم جهان است و شاعر مورخ آن، و این‌همه حاصل احساسات و تغییرات و دگرگونی احوال و اوضاع اجتماعی و اقتصادی و سیاسی ملت‌هاست.<ref>بیگی، فرهنگ توصیفات امام‌خمینی در شعر شاعران معاصر، ب.</ref> هر شعر مانند یک رخداد تاریخی، عوامل و تأثیرات درونی یا بیرونی‌ای دارد که در شکل‌گیری و سطح لغوی و مفهومی آن اثرگذار است. بر همین اساس شعر همواره به جریان‌های گذشته، وابسته و از جریان‌های هم‌زمان متأثر است.<ref>امینی، شعر انقلاب بایدها و نبایدها، 30.</ref>{{سخ}}

امام‌خمینی که زبان شعر را بالاترین زبان می‌دانست،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، 17/310.</ref> خود نیز از تأثیرات آن مستثنا نبود و شاعرانی را که در مسیر نهضت و مبارزات آزادی‌خواهانه شعری می‌سرودند، تکریم می‌کرد؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه، 2/253ـ254.</ref> حتی او خود نیز پیش از پیروزی انقلاب، در قصیده‌ای با عنوان «در مدح [[ولی عصر(ع)]]،» از جفای انگلیسی شکایت کرده بود،<ref>امام‌خمینی، دیوان امام، 263.</ref> همچنین در مسمّطی<ref>امام‌خمینی، دیوان امام، 271ـ279.</ref> از واژگان [[ظلم]]، ستمگر و ظلم‌اندیشان با کارکرد سیاسی و نیز از واژگان اسلامیان، آیت‌الله، [[ایمان]] و کون و مکان با کارکرد دینی و عرفانی استفاده کرده‌است،<ref>غفاری، بررسی ویژگی‌های شعر امام‌خمینی، 54.</ref> یا در رباعی «جور» سروده‌است:{{سخ}}

زین دیو، بَرِ که ناله بنیاد کنیم<ref>امام‌خمینی، دیوان امام، 374.</ref>

شعر امام‌خمینی در مسیر اهداف انقلاب اسلامی و بیان مسائل الهی و انسانی بود،<ref>سبزواری، امام بعد از کمال معنوی دست به قلم برد، 17.</ref> از این‌رو ایشان سرودن این‌گونه اشعار آگاهی‌بخش را به شاعران معاصر سفارش می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، 2/4ـ253.</ref>{{سخ}}

ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز افزون بر سرودن شعرهایی با عناوین: «پرچم»<ref>امام‌خمینی، دیوان امام، 201.</ref> یا «جمهوری اسلامی»<ref>امام‌خمینی، دیوان امام، 194.</ref> بازتاب قضایای انقلاب در مجامع عمومی و خصوصی برای آگاهی مردم و نسل‌های آینده<ref>امام‌خمینی، صحیفه، 17/309.</ref> و یادآوری کوبنده فجایع و ستمگری‌های ستمگران هر عصر و مکان را در سروده‌ها ضروری دانسته‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، 21/400.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| دیوان امام‌}}{{سخ}}

تأثیر شعر انقلاب در آیندگان بسیار عمیق و گسترده بوده‌است. اقبال شاعران نسل جدید به شعر انقلاب و موج عظیم شعر انتقادی و اعتراضی و آزادی‌خواهانه و عدالت‌جویانه را باید نمونه‌ای از ادامه منطقی آرمان‌گرایی شاعران نسل پیش و نشانه تأثیر شعر انقلاب در نسل جدید برشمرد.<ref>امینی، شعر انقلاب بایدها و نبایدها، 30.</ref>{{سخ}}

از سوی دیگر، این سروده‌ها گرچه هنوز به‌تمامی گردآوری و منتشر نشده<ref>شرفشاهی، امام و ادبیات انقلابی، 29.</ref> دستمایه تحقیق و ترجمه برخی پژوهشگران داخلی شده‌است؛ مانند «پژواک انقلاب اسلامی ایران در شعر معاصر عرب (شام)»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته زبان و [[ادبیات عرب]]، جلال مرامی، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی، [[شهریور]] ۱۳۷۳، «رثای امام‌خمینی در شعر عربی معاصر»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات عرب، عسکر محمدی سیف‌آبادی، دانشگاه تربیت‌مدرس، دانشکده علوم انسانی، تابستان ۱۳۷۶. همچنین کتاب سرّ دلبران ترجمه فارسی موسی بیدج از سوگ‌سروده‌های شاعران جهان عرب در رثای امام‌خمینی که در زمستان ۱۳۷۶ در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، واحد ادبیات، منتشر شده‌است.