کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲

کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲

نام‌های دیگر	کودتای ۲۸ مرداد، عملیات آژاکس
طرفین	حامیان مصدق، جبههٔ ملی ایران محمدرضا پهلوی، ارتش شاهنشاهی، آمریکا، انگلستان، مخالفان مصدق
زمان	۲۸ مرداد ۱۳۳۲
دوره	دوره پهلوی
مکان	تهران، ایران
علت	ملی شدن صنعت نفت، اختلافات داخلی، مخالفت مصدق با طرح‌های نفتی آمریکا و انگلیس
اهداف	سرنگونی دولت مصدق، بازگرداندن محمدرضا پهلوی به قدرت، تضمین منافع نفتی آمریکا و انگلیس
عاملان	سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (CIA)، سازمان اطلاعات مخفی بریتانیا (MI6)، ارتش ایران، مخالفان مصدق
نتایج	سقوط دولت مصدق، بازگشت محمدرضا پهلوی به قدرت، آغاز دوره سرکوب سیاسی
پیامدها	وابستگی بیشتر ایران به آمریکا، محدودیت آزادی‌های سیاسی، تثبیت حکومت استبدادی شاه
واکنش‌ها	اعتراضات پراکنده، تبعید مصدق و یارانش

کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، از مهم‌ترین حوادث سیاسی تاریخ معاصر است که با حمایت آمریکا و انگلستان و موافقت و همراهی محمدرضا پهلوی در ایرانِ زمان پهلوی رقم خورد و به سقوط محمد مصدق، نخست‌وزیر، و قدرت گرفتن دوبارهٔ محمدرضاشاه انجامید. این کودتا خاستگاه یک دوران سرکوب سیاسی در کشور شد.

مسئلهٔ نفت و طرح کودتا

مقالهٔ اصلی: (ملی شدن صنعت نفت)

از مهم‌ترین علل وقوع کودتا، پیروزی نهضت ملی نفت و کوتاه شدن دست انگلستان از بزرگ‌ترین پایگاه نفت خود در ایران بود. این کشور با وجود اقدامات دیپلماتیک، فشار اقتصادی و حتی شکایت به سازمان‌های بین‌المللی، نتیجهٔ مساعدی به دست نیاورد و به این نتیجه رسید که سقوط دولت مصدق تنها راه برون‌رفت از این مشکل است.

با پیروزی آیزنهاور در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در ۱۹۵۲م نیز چرخشی در سیاست آمریکا صورت گرفت و سیاست «سد نفوذ ترومن» در حمایت از مصدق، جای خود را به راهبرد امنیتی خصمانه «انتقام گسترده» داد. چرخش مذکور به اتخاذ سیاست نفتی و مقابله با حکومت ملی مصدق در ایران کمک کرد. آمریکا پس از مخالفت مصدق با طرح نفتی کشورش، در پیامی به انگلستان، در بهمن ۱۳۳۱ش موافقت خود را برای اجرای نقشهٔ کودتا و براندازی مصدق اعلام کرد.

علل داخلی پیروزی کودتا

تیرگی روابط مصدق هم با مجلس و هم با شاه از طرفی و اختلافات داخلی بین رهبران نهضت و بی‌اعتنایی مصدق به حامیان خود از جمله آیت‌الله کاشانی از دلایل دیگری بود که موجب پیروزی طرح کودتا شمرده می‌شود. محمدرضا پهلوی که به دلیل رویارویی با مصدق بر سر مسائل سیاسی از جمله کشمکش بر سر قضیهٔ نفت، به خصوص پس از قیام ۳۰ تیر ۱۳۳۱ به تدریج محبوبیت و قدرت خود را از دست می‌داد، با طرح کودتا موافقت کرد.

اجرای کودتا

آمریکا و انگلستان پس از قانع کردن شاه برای کودتا و تأمین مالی آن از سوی آمریکا، طرح کودتا را به کمک ارتش ایران و جمعی از مخالفان مصدق اجرا کردند و از مطبوعات و گروهی از اراذل و اوباش نیز کمک گرفتند. برنامهٔ اولیهٔ کودتا که در ۲۴ مرداد با فرمان عزل مصدق از نخست‌وزیری و نصب اردشیر زاهدی با امضای شاه کلید خورد، با هوشیاری و اقدام به موقع مصدق با شکست مواجه شد. اردشیر زاهدی مخفی و شاه از ایران خارج شد.؛ اما روز ۲۸ مرداد تجمع جمعی از اوباش و حمله به مراکز دولتی، و سکوت و بی‌تصمیمی حامیان مصدق، موجب پیروزی کودتا علیه مصدق و دستگیری و تبعید او گردید.

پیامدهای کودتای ۲۸ مرداد

محمدرضا پهلوی که به کمک آمریکا توانست دولت مصدق را سرنگون کند، به شرط تأمین منافع نفتی آمریکا و انگلیس به قدرت بازگشت و توانست ادارهٔ امور کشور را از مصدق پس بگیرد. همین عوامل موجب شد شاه بیش از گذشته به آمریکا وابسته شود. پس از کودتای ۲۸ مرداد، اقدامات پهلوی با اندک تفاوت‌هایی، از جهات گوناگون عملاً استمرار روش رضاشاه بود. حاکمیت دوبارهٔ استبداد، آزادی‌های سیاسی و فعالیت احزاب را به شدت محدود کرد.

امام‌خمینی و کودتای ۲۸ مرداد

امام‌خمینی در آستانهٔ پیروزی نهضت اسلامی و سال‌های ابتدایی پس از آن، در مواردی به کودتای ۲۸ مرداد اشاره کرده‌ است و آن را کودتای محمدرضا پهلوی نامیده‌ است. ایشان همچنین معتقد بود آمریکا با کودتای ۲۸ مرداد شاه را به ملت ایران تحمیل کرد. به باور ایشان شکست نهضت ملی نفت، به دلیل تکیه بر توان سیاسی و دوری از معنویت بود، در حالی که مخالفان شاه، در همان زمان فرار سه روزهٔ او از کشور، می‌توانستند با اتکا به اصول سه‌گانهٔ اسلامی (عدالت، آزادی، استقلال)، او را ساقط کنند. در آن صورت کار به سلطهٔ دوبارهٔ شاه و جنایات او نمی‌کشید؛ جنایاتی که روی مغولان و چنگیزها را سفید کرده‌است. ایشان همچنین یکی از بزرگ‌ترین اشتباهات محمد مصدق را انحلال مجلس شورای ملی دانست که بهانهٔ قانونی برای انتخاب نخست‌وزیر به دست شاه داد و موجب شد شاه ضعیف برود و شاهی قلدرتر از رضاخان برگردد.

امام‌خمینی در بهمن ۱۳۵۷ پس از انتشار شایعاتی مبنی بر وقوع کودتا، با اشاره به کودتای رضاخان و کودتای محمدرضا در ۱۳۳۲، تأکید کرد که ما به این کودتاها عادت داریم و هیچ ترسی از آن نداریم. همچنین در ۲۷ مرداد ۱۳۵۸، شایعات مربوط به بازگشت شاه به ایران را شبیه شایعات مرداد ۱۳۳۲ دانست که ورود عن‌قریب شاه را وعده می‌دادند و نیز از استقبال و انتظار خود از این تصمیم شاه گفت. ایشان در سخنرانی ۲۷ بهمن ۱۳۵۹ نیز در مقایسه بین نیروهای قبل و بعد از انقلاب، به نام [نادر] باتمانقلیچ، از مهره‌های اصلی کودتای ۲۸ مرداد اشاره کرده، تأکید کرد که حتی نیروهای نظامی ما با نیروهای نظامی قبل از انقلاب تفاوت فراوانی دارند. این‌طور نیست که فقط اسمی را عوض کرده باشیم و یک باتمانقلیچ را برداشته، باتمانقلیچ دیگری گذاشته باشیم.