صلح

صلح، آشتی و ترک مخاصمه میان اقوام، گروه‌ها و کشورها.

معنی

صلح، واژه‌ای عربی، به معنای همسازبودن، سازش، آشتی و توافق است و در قرآن کریم و روایات ، در معانی یادشده به‌کار رفته است. اصلاح نیز از ریشه صلح و به معنای آشتی و ترک مخاصمه میان دو فرد یا میان زوجین ، یا میان دو گروه از مسلمانان و نیز سازش میان مسلمانان و کفار به‌کار رفته است. همچنین واژه سلم، سلام و مسالمه در لغت ، قرآن و روایات به معنای آشتی و سازش آمده است. در عرف سیاسی صلح و مصالحه به پیمان عدم مخاصمه میان کشور‌های در حال جنگ گفته می‌شود .

صلح و مصالحه با اصطلاحات «اَمان» به معنای تأمین جانی، مالی و ناموسی ، «هُدنه» و «مهادنه» به معنای قرارداد آتش‌بس موقت و «موادعه» و «معاهده» به معنای پیمان ترک جنگ و مخاصمه در ارتباط است. در کتاب‌های فقهی ، صلح بیشتر در ردیف «هبه» و «اجاره» از عقود و به معنای رضایت دو طرفه و سازش در معاملات به‌کار رفته است، اما این معنا در اینجا مورد بحث نیست.

پیشینه

تاریخ بشر شاهد جنگ‌های فراوانی بوده است ؛ از ‌این‌رو جلوگیری از وقوع جنگ و تلاش برای برقراری صلح از آغاز تاریخ زندگی جمعی بشر دغدغه اندیشمندان اجتماعی بوده است . در قرآن به ماجرای هابیل و قابیل و گرایش قابیل به ستیزه‌جویی و قتل برادر و تلاش هابیل برای سازش و مصالحه اشاره شده و در کتاب مقدس نیز مردم به صلح با یکدیگر و با همه مردم در صورت توان دعوت شده‌اند؛ چنان‌که از حضرت موسی‌(ع) خواسته شده که پس از آغاز جنگ با دشمنان، آنان را به صلح فرا بخواند و از داود(ع) خواسته که صلح‌طلب باشد و برای تحقق آن بکوشد و درمجموع از صلح‌طلبان ستایش شده است .

از سوی دیگر، قواعدی که یونانی‌ها برای اعمال محدودیت‌ در جنگ و به‌کاربستن روش‌های سیاسی برای پایان‌بخشیدن به آن وضع کرده‌اند، از قدیمی‌ترین متون در این زمینه است . دو امپراتوری بزرگ ایران و روم پیش از اسلام شاهد جنگ‌های طولانی بوده‌اند، در زمان انوشیروان پادشاه ساسانی پس از بیست سال جنگ و تلفات سنگین از دو طرف، پیمان صلح امضا شد؛ البته مدت‌ها پیش از آن نیز «پیمان صلح جاوید» میان ایران و روم به امضا رسیده بود که پایدار نمانده بود . حکیم ابوالقاسم فردوسی در شاهنامه بار‌ها از جنگ و صلح میان ایران و توران سخن گفته و صلح را وسیله ارتباط میان مردم و حاکمان دانسته و از آن ستایش کرده است . همچنین پیش از اسلام جنگ‌های طولانی فراوانی در میان عرب‌های جاهلی وجود داشته است و آنان به پیروی از حضرت ابراهیم(ع) تنها در ماه‌های حرام (رجب، ذی‌القعده، ذی‌الحجه و محرم) از جنگ خودداری می‌کردند ؛ همچنین تیره‌های اوس و خزرج از قبایل مدینه سال‌ها شاهد جنگ‌ها و کشمکش‌های طولانی و نیز آشتی‌های پیاپی بوده‌اند که با آمدن اسلام درگیری‌های آنان پایان یافت و صلحی پایدار میانشان برقرار گردید . اسلام آیین صلح و صفاست و مسلمانان را به برادری و برقراری صلح دستور داده است . در قرآن خانه خدا و مکه محل اَمن معرفی شده است که در آنجا همه مردم احساس آرامش می‌کنند. پیامبر اکرم(ص) پیمان معروف صلح حدیبیه را با مشرکان امضا کرد و امام‌حسن مجتبی(ع) نیز برای مصالح اسلام و مسلمانان با معاویه صلح کرد .

در ایران در قرن‌های گذشته برای پایان‌دادن به مخاصمات، پیمان‌های متعددی مانند معاهده‌های «آماسیه» در سال ۱۵۵۵م/ ۹۳۴ش میان شاه‌طهماسب و سلطان‌سلیمان قانونی و معاهده «زهاب» میان شاه‌صفی و سلطان‌مراد چهارم با دولت عثمانی در دوره صفویه و پیمان‌های معروف «گلستان» در ۱۱۹۲ش/ ۱۸۱۳م و «ترکمنچای» در سال ۱۲۰۶ش/ ۱۸۲۸م با روسیه تزاری در دوره قاجار و نیز پیمان «الجزیره» در سال ۱۳۵۳ میان ایران و عراق منعقد شده که برخی به زیان ایران بوده است.

صلح و جنگ در اسلام

تلاش برای برقراری صلح عادلانه جهانی از مهم‌ترین رسالت‌های پیامبران(ع) پس از توحید و پرستش خدا بوده است و صلح در میان امت مسلمان نظریه‌ اصولی و اساسی اسلام است . قرآن صلح را «خیر» و امری پسندیده شمرده است و ضمن تأکید بر آمادگی دفاعی، به پیامبر(ص) دستور داده است که اگر دشمنان به آشتی تن دهند، از صلح و آشتی استقبال کند . در سال هفتم هجری پیامبر اکرم(ص) با شرایط ویژه‌ای با مشرکان قریش در منطقه حدیبیه در نزدیکی مکه صلح کرد . همچنین امیرالمؤمنین(ع) به مالک اشتر کارگزار خود در مصر سفارش کرد که پیشنهاد صلحِ دشمنان را که مورد پسند خداوند است، رد نکند .

امام‌خمینی سازش میان جامعه ایمانی را از امور باارزش و از ویژگی‌های اهل آخرت شمرده و از مردم خواسته است که اختلافات شخصی، عشیره‌ای و ملکی خود را کنار بگذارند و در رفع اختلاف بکوشند و میان دو طرف درگیری، آشتی برقرار کنند . ایشان در موردی به فرزند خود سیداحمد خمینی هم سفارش کرد که میان دو نفر از دوستان آشتی برقرار کند . ایشان در ضرورت اصلاح میان دو گروه از مسلمانان متخاصم به آیه «وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَینَهُما» و ضرورت مقابله با متجاوز برای واداشتن آن به قانون و حکم خدا استدلال کرده است ؛ چنان‌که به استناد برخی از روایات توفیق برقرارساختن صلح میان مؤمنان را از نعمت‌هایی دانسته است که باید برای آن سجده شکر بجا آورد .

از سوی دیگر، در اسلام جهاد برای دفاع از دین و جان و مال و ناموس مسلمانان واجب است. به نظر امام‌خمینی دفاع ویژه مردان نیست و نیازی به اجازه از امام و حاکم اسلامی ندارد ؛ ولی وجوب جهاد برای دعوت به دین (جهاد ابتدایی) که صلح دایمی در پیوند با آن معنا پیدا می‌کند، مورد گفتگوی فقهاست و عموم فقها آن را مشروط به حضور امام معصوم(ع) می‌دانند . امام‌خمینی با وجود پذیرش این نظر در کتاب فتوایی خود تحریر الوسیله ، در کتاب فقهی ابراز تأمل کرده و قابل بررسی دانسته است . مستند اصلی قائلان به جهاد ابتدایی، دستور قرآن به جهاد برای رفع فتنه است و فتنه نیز در نگاه آنان به معنای شرک است . سیدمحمدحسین طباطبایی فتنه را در آیه ۱۹۳ بقره به معنای شرک و آیه ۳۹ انفال به معنای جنگ و قتال معنا می‌کند . با اعتقاد به نظریه مشروعیت و وجوب جهاد با مشرکان، صلح دایمی با کفار به‌سبب تعطیل‌شدن مسئله جهاد پذیرفته نیست و قائلان به وجوب و مشروعیت جهاد ابتدایی برآن‌اند که آیات جهاد همه آیاتی را که دلالت بر صلح و سازش با کفار دارند، نسخ کرده‌اند (ببینید: جهاد و دفاع).

برخی فقها و مفسران تنها جهاد دفاعی را مشروع می‌دانند و معتقدند جهاد ابتدایی نیز نوعی جهاد دفاعی است و پیغمبر اکرم(ص) در همه غزوه‌ها در حقیقت از مسلمانان دفاع می‌کرد . آنان فتنه را به معنای آزار و منع از دعوت دینی و جهاد ابتدایی را برای از میان‌بردن ظلم و ستم و رفع موانع دعوت دانسته‌اند که در این نگاه صلح دایمی با مشرکانِ بی‌طرف، مشروع خواهد بود.

از سوی دیگر، برخی معاصران ازجمله مرتضی مطهری برآن‌اند که اسلام نه صلح را به عنوان اصل اولی و ثابت پذیرفته است و نه از جنگ به عنوان اصل اولی و ثابت استقبال کرده است. به عقیده مطهری صلح و جنگ در همه جا تابع شرایط و آثار است و مسلمانان در همه زمان‌ها چه در زمان پیامبر اکرم(ص) و چه در زمان امیرالمؤمنین علی(ع) و چه در زمان امام‌حسن(ع) و امام‌حسین(ع) و روزگاران دیگر، باید به دنبال اسلام و حقوق مسلمانان باشند و ‌این هدف گاه با جنگ حاصل می‌شود و گاه با ترک مخاصمه و با صلح .

امام‌خمینی همه انبیای الهی(ع) به‌ویژه پیامبر اسلام(ص) را طرفدار صلح و آرامش جهانی معرفی می‌کند . ایشان در تیر ۱۳۵۸ در پیامی به لئونید برژنف رئیس وقت اتحاد جماهیر شوروی، خواست اسلام و ملت ایران را برقراری صلح و آرامش در جهان برشمرد و در سخنی دیگر یادآور شد پیامبر اکرم(ص) همان‌گونه که با مؤمنان سر صلح و سازش داشت، با دیگر مردم جهان هم به جز مفسدان در صلح و صفا به‌سر می‌برد . ایشان تصریح کرده است که به پیروی از اسلام، خواهان آرامش میان همه کشورهاست و با جنگ مخالف است؛ اما اگر جنگ بر ملت ایران تحمیل شود با تمام قوا مقابله خواهد شد . به نظر ‌ایشان ملت‌ها و دولت‌های مسلمان افزون بر ترک مخاصمه، باید در سایه صلح با همدیگر برادرانه رفتار کنند و صلح الهی، بدون هر گونه تزویر را پیشه کنند .

امام‌خمینی با توجه به جنایت‌ها و خیانت‌های صدام حسین در جریان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، از معنانداشتن صلح میان اسلام و کفر و سازش با امثال صدام حسین سخن به میان آورده است ؛ زیرا سازش با متجاوز و ستمکار را نوعی مشروعیت‌دادن به اسلام‌ستیزی‌ها و جنایات وی دانسته است . به عقیده ایشان فروش سلاح به دشمنان در حال جنگ با مسلمانان، بلکه در حال قطع رابطه (آتش بس) در صورتی که از آنان ترس بر مسلمانان باشد، حرام است ؛ ولی در حال صلح یا در وقت جنگ کفار با یکدیگر این‌گونه نیست و تصمیم در فروش اسلحه به آنان با رعایت مصالح اسلام و مسلمانان و اقتضای روز، موکول به نظر ولیّ مسلمانان است (ببینید: ابزار جنگی).

شرایط صلح

برقراری آشتی و بستن قرارداد صلح با دیگران دارای شرایطی است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود:

رعایت حدود الهی

مشروعیت پیمان، اصلی بنیادین در هر صلح است. به نظر امام‌خمینی حدیث «جواز صلح میان مسلمانان جز صلحی که موجب حلیت حرام یا حرمت حلال گردد» ، عام است و تعهد بر هر حرامی را باطل می‌سازد . فقهای اسلام شرط مخالف کتاب و سنت در عقد صلح مانند شرط برگرداندن زنان مسلمان به اردوگاه کفر را باطل می‌دانند . در نگاه امام‌خمینی همه قراردادها که قهراً قرارداد صلح را نیز دربر می‌گیرد، باید بر قرآن عرضه شود و موافقِ قرآن را باید پذیرفت و مخالف آن را دور افکند . ایشان بارها تأکید کرده است که پیامبران(ع) جنگ و صلحشان برای رضای خدا بوده است و صلح با انسان‌های شرور و مفسدی که در صدد شکست اسلام‌اند، برخلاف قرآن و اسلام و عقل و نظام انسانی است . ایشان کسانی را که دم از صلح با ستمکاران می‌زنند، بی‌خبر از دین می‌دانست و معتقد بود آنان ضربه‌ای به اسلام و قرآن می‌زنند که کلیسای قرون وسطا بر سر دین مسیح(ع) آورد .

در آغاز نهضت اسلامی ایران در سال ۱۳۴۲ افرادی به امام‌خمینی پیشنهاد ‌کردند با دولت مذاکره و سازش کند؛ ولی ایشان تأکید کرد داخل هیچ قسم مذاکره و مصالحه‌ای با دولت اسدالله عَلَم نخواهد شد؛ زیرا با توجه به رفتار زشت و خشونت‌آمیز عَلَم با انتقادات مسالمت‌آمیز روحانیت، تماس سران حوزه علمیه با وی به منزله انتحار روحانیت است . ایشان که محافل مخالف دین و بهایی‌های یهودی‌الاصل ایران و امریکا را در پشت ماجرای «انجمن‌های ایالتی و ولایتی» و تجاوز به حریم دین و مذهب رسمی و استقلال ایران می‌دید ، با رد شایعه به‌خطرافتادن حوزه علمیه در صورت ادامه مبارزه با رژیم، یادآور شد مصمم است مانند سیدالشهدا(ع) برای حفظ اصل دین، با دست‌اندرکاران دولت ظلم مبارزه کند و تا وقتی مأموران پهلوی از ستمگری و بازی با احکام الهی دست برندارند، ایشان نیز از مجاهده دست بر نخواهد داشت (ببینید: انجمن‌های ایالتی و ولایتی).

رعایت مصلحت

صلح با دشمن، مشروط به داشتنِ منفعت و مصلحت است‌. این شرط مقتضای حکمت و عقل است و از مناسبت حکم و موضوع نیز استفاده می‌شود؛ زیرا آیات و روایاتِ نقل شده درباره جواز صلح، صلحِ بدون ‌دلیل و مصلحت را دربر نمی‌گیرند . به گفته محقق کرکی، امر به جهاد مقید به عدم هلاکت است و در صورت ضعف مسلمانان جایز است که صلح را بپذیرند ؛ همچنین مصالح و منافع دیگری چون تبلیغ مثبت به سود نظام اسلامی یا هراس از دشمن دیگر و بازداشتن وی از توطئه علیه نظام اسلامی، می‌تواند از مصالح مورد نظر امام مسلمانان باشد . پذیرش قطعنامه ۵۹۸ در مورد آتش‌بس با رژیم عراق از سوی امام‌خمینی به‌رغم تأکید همیشگی ایشان بر ادامه جنگ تا حصول شرایط ایران نشان‌دهنده لزوم پای‌بندی به این عنصر کلیدی در پذیرش و عدم پذیرش صلح است (ببینید: قطعنامه ۵۹۸).

حفظ عزت و شرافت

مفسران دعوت قرآن به صلح در آیه «وَ تَدْعُوا إِلَی السَّلْمِ» را به صلح شرافتمندانه و به دور از ذلت و خواری و زبونی مسلمانان تفسیر کرده‌اند . امام‌خمینی در آغاز مبارزه با رژیم پهلوی، در نامه‌ای به واعظ مشهور محمدتقی فلسفی، با اشاره به نفی ذلت در سخن امام‌حسین(ع) «هیهات منا الذله» ، سازش با رژیم پهلوی را ذلت مسلمانان شمرد . ایشان از مقاومت عزتمندانه ملت ایران و ترجیح آن بر صلح و آسایش ذلت‌بار در برابر دشمنِ بعثی و تحمل سختی‌ها در دوران دفاع مقدس ستایش می‌کرد و تأکید داشت ایران در پی صلح شرافتمندانه است؛ بنابراین ‌باید متجاوز معلوم، و امنیت ایران تأمین شود . ایشان تأکید داشت که اسلام، سازشی را که به حیثیت اسلام آسیب وارد کند، نمی‌پذیرد .

پایداربودن

امام‌خمینی صلحی را مشروع و پسندیده می‌داند که پایدار باشد و دشمن از تعدی و تجاوز خودداری کند؛ زیرا صلحی که دشمن بخواهد فرصت به دست بیاورد و از سر ناچاری بپذیرد، صلحی ناپایدار است؛ بنابراین هر زمان که قدرت پیدا کند، آن را نقض می‌کند و عقل چنین سازشی را نمی‌پذیرد . ایشان بار‌ها به افراد و هیئت‌های اعزامی از سوی سازمان‌های بین‌المللی برای صلح ایران و عراق تأکید می‌کرد در صورتی که متجاوز حق را بپذیرد، ایشان هم از صلح استقبال می‌کند و آن را می‌پذیرد .

وفای به پیمان

وفای به عهد پس از انعقاد پیمان صلح واجب است و باید به آن عمل کرد؛ بنابراین تعرض به دشمن پس از امضای قرارداد صلح حرام است و خداوند پیمان‌شکنان را تهدید به مجازات کرده است . به نظر امام‌خمینی ‌آیه «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ» عام است و هر عقد و پیمانی ازجمله پیمان صلح را دربر می‌گیرد ؛ همچنین «وفا» از نظر زمانی و افرادی نیز نامحدود و مستمر است و همه مسلمانان را دربر می‌گیرد ؛ چنان‌که از آیه «وَ أَوْفُوا بِعَهْدِ اللَّهِ إِذا عاهَدْتُمْ وَ لا تَنْقُضُوا الْأَیمانَ بَعْدَ تَوْکیدِها» که درباره پیمان پیامبر اکرم(ص) با مشرکان نازل شده نیز وجوب وفا به معاهده برداشت می‌شود ؛ همچنین خداوند در آیه ۹۰ سوره نساء، مسلمانان را از جنگ با مشرکانی که متقاضی بی‌طرفی در جنگ‌اند، منع کرده و آنان را از پیمان‌شکنی برحذر داشته است ؛ حدیثِ معروف پیامبر اکرم(ص) که «مسلمانان به شروط خود وفادارند» نیز دلیل دیگری بر وجوب وفای به پیمان است؛ بر همین اساس پیامبر اکرم(ص) در سال ششم هجری در حدیبیه با مشرکان قریش پیمان صلح بست و تا هنگامی که مشرکان پیمان را نقض نکردند، پایبند به آن بود؛ ولی پس از شکستن پیمان، تقاضای آنان را که با اظهار پشیمانی از کار خود در صدد تمدید صلح برآمدند، نپذیرفت و در سال هشتم هجری مکه را فتح کرد .

پس از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ در ۲۷/۴/۱۳۶۷ از سوی ایران، رژیم عراق با شرارت‌هایی در صدد هجوم دوباره به خاک ایران بود؛ ولی امام‌خمینی در سخنانی بر پایبندی ایران به صلح با عراق در چارچوپ قطعنامه شورای امنیت و پیش‌قدم‌نشدن در تضعیف آن تأکید کرد . ایشان در نامه‌ای به فرماندهان جنگ، پذیرش قطعنامه را تاکتیکی ندانست و به آنان فرمان داد که به خاک عراق حمله نکنند و بر پایبندی خود به قطعنامه تا زمانی که دشمن به آن پایبند است، تأکید کرد .

آثار و نتایج صلح

هدف اصلی جنگ با کفار و با مسلمانانِ شورشی علیه نظام اسلامی دفع فتنه یا رهایی مستضعفان از ستم کفار است و مسلمانان با صلح و مصالحه به این هدف نزدیک می‌شوند. امیرالمؤمنین ‌علی(ع) در عهدنامه خود به مالک اشتر امنیت شهرها و رهایی از دغدغه و آسایش نظامیان را از حکمت‌های صلح شمرده است ؛ چنان‌که گاهی صلح و برقراری آتش موجب رغبت بیشتر دشمنان به اسلام می‌شود . پیامبر اکرم(ص) در پرتو صلح با مشرکان قریش در سال ششم هجری فرصت یافت رسالت جهانی خود را اعلام و جهانیان را دعوت به اسلام کند و امام‌صادق(ع) صلح پیامبر(ص) با مشرکان قریش در حدیبیه را بزرگ‌ترین برکت برای اسلام شمرده است . بیشتر مفسران برآن‌اند سوره فتح که خبر از فتح بزرگ پیامبر(ص) می‌دهد، درباره صلح حدیبیه نازل شده است .

از سوی دیگر، از طریق صلح و سازش، زمینه مناسب برای گرایش به اسلام به وجود می‌آید و غیر مسلمانان می‌توانند در پرتو صلح از نزدیک اسلام را بشناسند و به اسلام گرایش پیدا کنند و مشرکان برای شنیدن سخن خدا و مطالعه درباره اسلام که قرآن آن را تجویز کرده، فرصت مناسب بیابند . امام‌خمینی زندگی مسالمت‌آمیز ، فراهم‌شدن زمینه برای بازسازی و عمران و آبادانی کشور و ‌ایجاد برادری میان ملت‌های مسلمان را از آثار و نتایج صلح شمرده است.

صلح جهانی

اسلام دین زندگیِ مسالمت‌آمیز جهانی است و با جامع‌نگری، خط ‌مشی سیاست داخلی و خارجی را بیان کرده و حکم اصیل آن صلح و زیست مسالمت‌آمیز است. زندگی مسالمت‌آمیز و نیکی‌کردن و عادل‌بودن با کافرانِ غیر معاند که خواهان صلح و سلامت‌اند، محبوب خداست . جمهوری اسلامی ایران نیز چنان‌که امام‌خمینی تأکید کرده است خواهان زندگی مسالمت‌آمیز با همه کشورهای جهان است ؛ بر همین اساس مایل است با همه دولت‌ها به‌ویژه دولت‌های همجوار با صلح و آرامش زندگی کند . امام‌خمینی رسیدن به صلح را در گروی چند چیز می‌داند که رعایت و احترام به استقلال ملت‌ها، ‌دخالت نکردن در امور یکدیگر، مراعات حفظ تمامیت ارضی کشورها از آن جمله است . همچنین به عقیده ایشان رفع سلطه مستکبران بر مستضعفان از دیگر شرایط تحقق صلح در جهان است و تا سلطه‌‌طلبان در زمین حکومت می‌کنند، مستضعفان به حقوق الهی خود نخواهند رسید . ایشان شعار صلح‌طلبی از سوی قدرت‌های جهانی به‌ویژه سازمان‌های منتسب به حقوق بشر را فریب و دروغ و ابزاری در دست مستکبران شمرده و معتقد است تا دنیا مبتلا به این طرفدارانِ غیر واقعی حقوق بشر است، روی صلح و آرامش را نخواهد دید .

صلح با رژیم عراق

رژیم بعثی عراق در ۲۶/۶/۱۳۵۹ قرارداد صلح الجزایر را که در سال ۱۳۵۳ش/ ۱۹۷۵م میان ایران و عراق بسته شده بود، لغو و صدام حسین رئیس‌جمهور وقت عراق در سخنانی در مجلس ملی عراق آن را پاره کرد و چند روز بعد در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ از زمین، هوا و دریا به ایران حمله کرد و بخش‌هایی از مناطق جنوب و غرب کشور ازجمله چند شهر و تعداد زیادی روستا را به اشغال خود درآورد . تحولات سال اول جنگ با توجه به نبود آمادگی لازم برای مقابله با متجاوزان و بی‌تدبیری سیدابوالحسن بنی‌صدر رئیس‌جمهور وقت ایران به سود عراق پیش رفت ، با عزل وی از ریاست‌جمهوری ایران در خرداد ۱۳۶۰، شرایط در جبهه‌ها به صورت محسوسی تغییر کرد و نیرو‌های ایران در چندین عملیات توانستند محاصره آبادان را بشکنند و بسیاری از مناطق اشغال‌شده را آزاد کنند (ببینید: جنگ تحمیلی).

پس از آغاز جنگ، مجامع بین‌المللی در هیئت‌های صلح بدون توجه به درخواست ایران برای عقب‌نشینی عراق از مناطق اشغالی و معرفی متجاوز و پرداخت غرامت به ایران، تنها بر اجرای آتش‌بس تأکید می‌کردند . امام‌خمینی به هیئت‌های میانجی اعلام ‌کرد ملت ایران به فرمان قرآن از خود دفاع می‌کند و از آنان خواست با حاکم قراردادن قرآن، متجاوز را معرفی کنند و با استناد به قرآن کریم که در صورت عدم بازگشت متجاوز به اطاعت از خدا و عدالت با وی بجنگند؛ زیرا رژیم عراق به ‌ایران تجاوز کرده و نیروهای عراقی هنوز بخش‌هایی از خاک ایران را در اشغال خود دارند . به نظر امام‌خمینی هیئت‌های میانجی وقتی برای پایان‌دادن به جنگ دست به کار شدند که احساس کردند ادامه جنگ برای امریکا زیانمند است . ایشان تعیین متجاوز، جبران خسارت‌های وارده به ایران ، خروج عراق از خاک ایران و پذیرش جرم و تجاوز در صحنه سیاسی را از شرایط خاتمه جنگ مطرح کرد و یادآور شد صلح با عراق بدون این شرایط، باعث افزایش جسارت متجاوز و گسترش ظلم و فساد در منطقه و موجب هجوم دوباره رژیم عراق خواهد شد .

امام‌خمینی کسانی را که در داخل بدون توجه به این مسائل صحبت از صلح با صدام حسین می‌کردند، افرادی ضعیف‌القلب یا خیانتکار و دنیاطلب و بی‌اعتنا به مصالح اسلام و مسلمانان می‌دانست و صلح با صدام حسین را مانند صلح امام‌علی(ع) و صلح امام‌حسن(ع) با معاویه، که با فشار مقدسان و دیگر گروه‌ها صورت پذیرفت، صلحی تحمیلی می‌دانست و معتقد بود همان‌طور که معاویه به پیمان خود وفا نکرد، صدام نیز به عهد خود وفادار نیست؛ زیرا وی قرارداد صلح میان ایران و عراق را که خودش در الجزایر امضا کرده بود، پاره کرد .

در جریان جنگ تحمیلی و پس از آزادسازی خرمشهر، برخی افراد و احزاب سیاسی مانند نهضت آزادی خواستار پایان جنگ و برقراری آتش‌بس شدند ؛ ولی امام‌خمینی کنارآمدن با کسانی را که هیچ اعتقادی به اسلام و ارزش‌های اخلاقی ندارند، صلح امریکایی و به معنای حضور امریکا در ‌ایران دانست ، ‌ایشان در دیدار با فرماندهان و کارکنان نیروی دریایی و هوانیروز در ۱/۶/۱۳۶۲ اعلام کرد کنارزدن صدام با صلح امریکایی به معنای واردشدن مستشارهای امریکایی به کشور است و ‌ایران اسلامی اگر می‌خواست تن به صلح امریکایی بدهد، از اول با امریکا قطع رابطه نمی‌کرد و جاسوس‌های آنان را از کشور بیرون نمی‌راند . ایشان بعضی از افراد دعوت‌کننده به صلح با امریکا را که به دروغ ادعای اسلام و ملی‌گرایی و دلسوزی برای کشور می‌کنند و سر تا قدمشان امریکایی است، از نیروهای رژیم پهلوی دانست و خاطرنشان کرد جمهوری اسلامی خواهان صلح اسلامی است که متضمن مجازات متجاوز است . ‌ایشان با اشاره به نظر دنیاگرایان و ملت‌پرستان درباره صلح و سازش با ملحدان و ظالمان اعلام کرد اندیشه مادی و ملی‌گرایی، خلود در ارض و فراموش‌کردن مصالح مسلمانان و مخالفت با قرآن و احادیث رسول خدا(ص) و ائمه معصوم(ع) و سیره مستمر پیامبران بزرگ و اولیای بزرگوار است .

از سوی دیگر، با توجه به حضور نیروهای دشمن در داخل خاک ایران پیش از تصویب قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل متحد، هیچ راه حل شرافتمندانه‌ای برای پایان جنگ وجود نداشت ؛ ولی پس از صدور قطعنامه در ۲۷/۵/۱۳۶۶، با توجه به افزایش حمایت‌های امریکا و کشور‌های دیگر از رژیم عراق و نیز حملات گسترده شیمیایی، در جلسه‌ای که در ۲۳/۴/۱۳۶۷ با حضور امام‌خمینی و دست‌اندرکاران جنگ تشکیل شده بود، به ایشان پیشنهاد شد قطعنامه را بپذیرد و‌ ایشان هم برای حفظ مصالح نظام و منافع ملی از نظر خود در مورد ادامه جنگ بازگشت و با صدور پیامی که در آن مقطع به علت وجود مسائل نظامی از رسانه‌ها پخش نشد، خود مسئولیت پایان جنگ را بر عهده گرفت ؛ سپس در ۲۹ مرداد ۱۳۶۷ قرارداد آتش‌بس ایران و عراق به امضا رسید . به گفته کارشناسان در قطعنامه ۵۹۸ بیشتر خواسته‌ها و شرایط ‌ایران که مهم‌ترین آنها معرفی کشور متجاوز و آغازگر جنگ بود وجود داشت (ببینید: قطعنامه ۵۹۸).

صلح با رژیم اشغالگر قدس

اسرائیل رژیمی جعلی است که به ‌دست یهودیان و با کمک ابرقدرت‌ها به‌ویژه امپریالیسم غرب و با قتل و غارت و تهاجم و تجاوز به مردم فلسطین و بر اساس ایده تصرف نیل تا فرات و خصومت قلبی با اسلام در منطقه تأسیس شده است (ببینید: رژیم اشغالگر قدس). امام‌خمینی بار‌ها بر مشروع‌نبودن رژیم اسرائیل تأکید کرده و مسلمانان را به مقابله و مبارزه با آن فرا خوانده است . ایشان بر همین اساس قرارداد صلح کمپ دیوید را که در سال ۱۳۵۷ش/ ۱۹۷۹م به‌ دست محمد انور سادات رئیس‌جمهور مصر و مناخیم بگین نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی به امضا رسیده بود، قاطعانه محکوم کرد ؛ همچنین در فروردین ۱۳۵۸‌ با صدور اعلامیه‌ای قرارداد کمپ دیوید را خیانت به اسلام و مسلمانان شمرد و بر مخالفت و مقاومت در برابر آن تأکید کرد . در سال ۱۳۶۱ نیز که اسرائیل پس از حمله به لبنان و کشتن و مجروح‌کردن هزاران تن از مردم و اشغال بخش‌هایی از سرزمین لبنان ، تقاضای صلح کرده بود، امام‌خمینی صلح‌طلبیِ آنان را فریب و زمینه‌ای برای ادامه تجاوز خواند .

پیوند به بیرون

• بیتا سلگی ـ سیدعباس رضوی، صلح، دانشنامه امام‌خمینی، ج۷، ص۲۲-۳۱.