تبعید امام‌خمینی: تفاوت میان نسخه‌ها

==مقدمه==

[[استعمارگران]] و حکومت‌های استبدادی در مقابله با علمای مبارز دینی شیوه‌های گوناگونی چون تهدید، ارعاب و زندان را به کار می‌گرفتند؛ اما وقتی این شیوه‌ها بر علما تأثیری نداشت یا موقعیت اجتماعی‌شان اجازه نمی‌داد که آنان را به [[زندان]] بیندازند یا آنان را به مدت طولانی در زندان نگه دارند، به تبعید در داخل یا خارج کشور اقدام می‌کردند. ازجمله در روزگار [[ناصرالدین‌شاه]]، [[سیدجمال‌الدین اسدآبادی]] و برخی از رهبران [[نهضت تحریم تنباکو]] {{ببینید|متن=ببینید| نهضت تحریم تنباکو}} و در زمان حکومت [[رضاخان پهلوی]]، [[سیدحسن مدرس]] و دیگران {{ببینید|متن=ببینید| سیدحسن مدرّس}} و در روزگار [[محمدرضا پهلوی]] بسیاری از علما در داخل [[کشور]] و [[امام‌خمینی]] به خارج از کشور تبعید شدند <ref>شاهدی، ساواک، ۳۵۸ ـ ۳۶۵؛ صالح، جامعه مدرسین، ۱/۲۶۵ ـ ۲۷۰</ref>.

پس از [[رحلت]] [[سیدحسین بروجردی]] در سال ۱۳۴۰، امام‌خمینی با سخنرانی‌ها، بیانیه‌ها و موضع‌گیری‌های خود نقش مؤثری در نقد عملکرد [[رژیم پهلوی]] و آگاه‌کردن مردم از برنامه‌های ضد اسلامی آن رژیم داشت <ref>انصاری، حدیث بیداری، ۳۷ ـ ۴۰؛ مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۲/۴۳۷</ref>. مخالفت امام‌خمینی با [[لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی]] در مهر ۱۳۴۱ {{ببینید|متن=ببینید| انجمن‌های ایالتی و ولایتی}}؛ مبارزه با [[همه‌پرسی]] [[انقلاب سفید]] در بهمن ۱۳۴۱ {{ببینید|متن=ببینید| انقلاب سفید}}، اعلام [[عزای عمومی]] در [[نوروز]] ۱۳۴۲ <ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۱/۱۵۶</ref> و سخنرانی در ۱۳ خرداد ۱۳۴۲ <ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۱/۲۴۳ ـ ۲۴۸</ref> که منجر به [[قیام پانزده خرداد]] شد، بخشی از مبارزات امام‌خمینی بود. رژیم پهلوی با سرکوب شدید [[قیام]] مردم و حبس و حصر امام‌خمینی به مدت یازده ماه پنداشت که مقاومت ایشان و مردم را در هم شکسته است {{ببینید|متن=ببینید| پانزده خرداد}}؛ بنابراین در اجرای اصلاحات و خواسته‌های مورد نظر [[امریکا]] مصمم‌تر شد <ref>ذاکری، طلوع خورشید، ۲۳۱ ـ ۲۵۷ و ۲۷۹</ref>.

==مخالفت با تصویب کاپیتولاسیون==

[[مصونیت قضایی]] نظامیان امریکایی و وابستگان آنان از خواسته‌های امریکا از [[ایران]] بود که [[محمدرضا پهلوی]] تصمیم به اجرای آن گرفته بود <ref>علیزاده جاجرم، ریشه‌یابی علل موفقیت، ۷</ref>. رژیم پهلوی در مرداد ۱۳۴۳ تصویب [[لایحه کاپیتولاسیون]] را در [[مجلس سنا]] و در مهر ۱۳۴۳ از [[مجلس شورای ملی]] گذراند. بر اساس این قانون به امریکایی‌های مامور در ایران و وابستگانشان مصونیت سیاسی و قضایی داده می‌شد، به طوری که اگر مرتکب جرم و جنایتی می‌شدند، در دادگاه‌های ایران [[محاکمه]] نمی‌شدند {{ببینید|متن=ببینید| کاپیتولاسیون}}.

امام‌خمینی پس از اطلاع از تصویب این لایحه، هم‌زمان با سالروز ولادت [[حضرت فاطمه(س)]] که سالروز ولادت محمدرضا پهلوی نیز بود، در حضور جمع بسیاری از مردم، در خانه خود سخنرانی و در آن به‌شدت به محمدرضا پهلوی، [[امریکا]] و [[اسرائیل]] حمله کرد و یادآور شد رژیم ایران، استقلال کشور را فروخت و دست‌نشاندگی خود را به امریکا اثبات کرد؛ چنان‌که کشتن سگ امریکایی در ایران بازخواست دارد؛ ولی اگر یک امریکایی شاه ایران را بکشد، کسی حق اعتراض ندارد.

ایشان روز تصویب این لایحه را روز عزای ملت ایران نامید و دولت و مجلسیانِ ایران را «نوکران» امریکا خواند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۴۱۵ ـ ۴۱۶؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۳۲ ـ ۱۰۳۵</ref>. ایشان افزون بر این سخنرانی، اعلامیه‌ای نیز صادر کرد و تصویب لایحه کاپیتولاسیون را به منزله سند بردگی ملت ایران و مخالف با [[قرآن]] و [[اسلام]] و اقرار رژیم پهلوی به مستعمره‌بودن ایران دانست و پس از اعلام خطر برای اسلام، طلاب، علما، مراجع و مردم را به اقدام و قیام علیه رژیم دعوت کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۴۰۹ ـ ۴۱۰</ref> {{ببینید|متن=ببینید| کاپیتولاسیون}}.

==تبعید به ترکیه==

مواضع و سخنان امام‌خمینی امریکا و رژیم پهلوی را به این نتیجه رساند که با حضور ایشان در ایران اصلاحات مد نظر آنان امکان‌پذیر نیست؛ از این‌رو تبعید ایشان به ترکیه در دستور کار قرار گرفت.

اقدامات امنیتی برای [[بازداشت]] ایشان از چند روز قبل انجام شد و مأموران اطلاعاتی رژیم بدون اطلاع از ماموریتشان در اطراف خانه امام‌خمینی در قم مستقر و اوضاع را زیر نظر گرفتند. در سحرگاه چهارشنبه ۱۳ آبان ۱۳۴۳ مأموران شهربانی و سازمان اطلاعات و امنیت کشور ([[ساواک]]) به سرپرستی سرهنگ عزلتی معاون شهربانی و سروان سیف‌الدین عصار از مأموران ساواک، خانه ایشان را محاصره، ایشان را [[بازداشت]] و به [[تهران]] و فرودگاه مهرآباد منتقل کردند <ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۲/۱۴۰ ـ ۱۴۱ و ۴۲۵</ref> {{ببینید|متن=ببینید| دستگیری امام‌خمینی}} و سپس در ساعت هشت صبح همان روز با یک فروند هواپیمای سی ۱۳۰ (هرکولس) متعلق به [[نیروی هوایی ایران]] که از پیش آماده بود، امام‌خمینی را به ترکیه تبعید کردند. سرهنگ امیر افضلی رئیس بخش امور اجتماعی ساواک امام‌خمینی را در این تبعید همراهی می‌کرد <ref>اطلاعات، روزنامه، ۱۴/۸/۱۳۴۳؛ مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۴/۷۸ و ۱۱۶؛ پسندیده، خاطرات، ۲۴۰</ref>. همان روز نیز [[رادیو]] و [[مطبوعات]] کشور خبر بازداشت و تبعید امام‌خمینی را گزارش کردند <ref>اطلاعات، روزنامه، ۱۳/۸/۱۳۴۳، ۱</ref>.

طبق گزارش افضلی، هواپیمای حامل امام‌خمینی، پس از سه ساعت و سی دقیقه پرواز، در ساعت ۳۰ :۱۱ در فرودگاه آنکارا به زمین نشست و ایشان را تحویل مأموران امنیتی ترکیه دادند. مأموران ترکیه ایشان را با ماشین مستقیما به هتل سیلوار پالاس (طبقه چهارم، اطاق ۵۱۴) که قبلاً آماده شده بود، بردند <ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۵/۲۹ ـ ۳۰</ref> و برای دوربودن از دسترس خبرنگاران در روز بعد به یکی از ساختمان‌های فرعی خیابان آتاترک منتقل کردند <ref>ذاکری، طلوع خورشید، ۲۸۱؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۲/۱۳</ref>. مقامات ترکیه پس از یک هفته توقف امام‌خمینی در آنکارا برای قطع ارتباط ایشان با مردم به‌ویژه خبرنگاران، وی را به شهر بورسا در ۴۶۰ کیلومتری غرب آنکارا منتقل کردند <ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۵/۲۹ ـ ۳۰؛ انصاری، حدیث بیداری، ۶۶</ref> {{ببینید|متن=ببینید| بورسا}}.

پس از تبعید امام‌خمینی، به دلیل واکنش و اقدامات گسترده [[سیدمصطفی خمینی]] و جلسات وی با مراجع تقلید ، بازاریان و قشرهای مختلف و تحریک بازاریان به بستن مغازه‌ها، وی در ساعت ده و پانزده دقیقه ۱۳ آبان توسط ساواک و شهربانی بازداشت و زندانی شد <ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۲/۱۵۷، ۱۶۴و ۱۷۰؛ پسندیده، خاطرات، ۲۴۰</ref>؛ اما پس از ۵۷ روز آزاد و با ردّ درخواست آنان مبنی بر رفتن به ترکیه، دوباره بازداشت و به ترکیه تبعید شد <ref>پسندیده، خاطرات، ۲۴۲ ـ ۲۴۳</ref> {{ببینید|متن=ببینید| سیدمصطفی خمینی}}.

در بسیاری از اسناد شهربانی گزارش دستگیری و تبعید امام‌خمینی به ترکیه آمده است؛ ازجمله این گزارش که رئیس اداره اطلاعات شهربانی در بخشنامه‌ای به شهربانی‌های سراسر کشور ضمن اطلاع‌رسانی درباره تبعید امام‌خمینی، دستور داد نهایت مراقبت و پیش‌بینی لازم را از نظر انتظامی به عمل آورند <ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۲/۱۴۵</ref>. رئیس شهربانی [[قم]] نیز یک هفته بعد طی گزارشی جریان مأموریت را به تفصیل گزارش کرده است که از لحاظ تاریخی مهم و قابل توجه است <ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۲/۴۲۵ ـ ۴۲۸</ref>. یک نکته کلیدی نیز نامه وزیر مختار و رایزن [[سفارت امریکا در ایران]] است که سه روز پس از تبعید امام‌خمینی به مخاطب خود «جیمز» که از مقامات [[وزارت امور خارجه]] امریکاست، از تبعید ایشان اظهار خوشحالی می‌کند و می‌نویسد: «بالاخره ما توانستیم از سوءرفتار پیرمردی که با سخن خود چوب در میان چرخ‌های ما می‌گذاشت، خلاص شویم» <ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۵/۱۱۱ ـ ۱۱۶</ref>.

==علت تبعید به ترکیه==

درباره علت انتخاب ترکیه برای تبعید امام‌خمینی چند نظر وجود دارد. به گفته ارتشبد [[حسین فردوست]] هم‌درس و رئیس دفتر ویژه اطلاعات [[محمدرضا پهلوی]]، تبعید ایشان به ترکیه به دستور و اصرار امریکا بود و پهلوی در آغاز از ترس عواقب آن با آن موافق نبود <ref>فردوست، ظهور و سقوط سلطنت، ۱/۵۱۶</ref>. بر اساس اسناد [[سفارتخانه امریکا]] نیز، این کشور از پیش برای این کار برنامه‌ریزی کرده و هماهنگی‌های لازم صورت گرفته بود <ref>خلخالی، مصاحبه، ۴/۵۸؛ خمینی، دلیل آفتاب، ۶۶</ref>. از سوی دیگر، بیشتر مردم ترکیه [[سنی]] و دولت ایران و ترکیه هر دو سرسپرده امریکا بودند و امکان فعالیت برای امام‌خمینی در آنجا نبود <ref>ذاکری، طلوع خورشید، ۲۷۹</ref>. ترکیه هم مانند ایران هم‌پیمان امریکا بود و کنترل امام‌خمینی برای مأموران ایران و ترکیه به‌آسانی امکان‌پذیر بود <ref>محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۲/۳۸۶</ref>. افزون بر این، حکومت ترکیه لائیک بود و رژیم پهلوی تصور می‌کرد امام‌خمینی در این فضا نمی‌تواند فعالیت‌های خود را ادامه دهد و واقعیت موجود نیز این باور را تأیید می‌کرد <ref>زارع، علل رشد اسلام‌گرایی، ۲۶۴</ref>. از طرف دیگر امام‌خمینی در مبارزات خود علیه رژیم پهلوی، به [[آتاترک]] حمله کرده و او را فردی خبیث و غیر مسلمان نامیده بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۷۵</ref>. ایشان همچنین چنان‌که خود بعدها تصریح کرده است، لباس هم‌شکل و بی‌حجابی موجود در ایران را درسی می‌دانست که [[رضاخان پهلوی]] در مسافرت به ترکیه از آتاترک فراگرفته بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۳۳۱؛ خمینی، دلیل آفتاب، ۶۶</ref>.

==بازتاب داخلی==

صبح روز تبعید کماندوهای رژیم و ساواک برای جلوگیری از تجدید [[قیام ۱۵ خرداد]] آماده‌باش کامل بودند. نیروهای زیادی در شهرهای قم و تهران و دیگر شهرها متمرکز بودند تا هر گونه حرکت اعتراضی را سرکوب کنند <ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۲/۲۰۱؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۲۱۹؛ نجاری‌راد، ساواک و نقش آن، ۱۹۰</ref>. با این حال، مردم پس از انتشار خبر تبعید امام‌خمینی دست به اعتراض‌های گسترده زدند. بازارها و [[حوزه‌های علمیه]] و حتی نمازهای جماعت در قم، [[مشهد]]، [[تهران]] و بسیاری از شهرستان‌ها به نشانه اعتراض تا مدتی تعطیل بودند <ref>نجاری‌راد، ساواک و نقش آن، ۱۹۰ ـ ۱۹۱؛ ذاکری، طلوع خورشید، ۲۸۱</ref>. حجم زیادی ازجلد دوم اسناد شهربانی مربوط به واکنش‌های مردمی در پی انتشار خبر تبعید امام‌خمینی در قم، تهران و دیگر شهرهاست. با توجه به حساسیت رژیم و دستور شهربانی مرکز به همه شهربانی‌ها مبنی بر گزارش بازتاب خبر تبعید در میان مردم از حدود ۷۰ شهرستان به مرکز گزارش فرستاده شده است <ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۲/۴۲۹ ـ ۴۹۶</ref>.

پس از تبعید امام‌خمینی، روحانیان نقش خود را در تداوم راه ایشان در سنگر [[منبر]] و [[مسجد]] دنبال کردند و در آن شرایط پرخفقان، گویندگان متعهد مذهبی با آوردن نام امام‌خمینی بر منبر مردم را به ادامه راه ایشان فرا می‌خواندند <ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۲/۳۶۳ ـ ۳۶۵؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۲/۵۵ ـ ۵۶</ref>. شاعران سروده‌های آگاه‌بخش و پرمغزی در ابراز علاقه و وفاداری و پشتیبانی از رهبر تبعیدی خویش سرودند و با پخش آن در میان مردم آنان را به مبارزه با این ستم بزرگ دعوت کردند <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۲/۶۸ ـ ۷۷</ref>. گروهی از مردم قم به خانه مراجع تقلید رفتند تا کسب تکلیف کنند؛ ولی رژیم خانه‌های مراجع را تحت نظر و کنترل قرار داده بود <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۸۶ ـ ۱۱۰، ۱۲۹، ۲۲۷ و ۲۴۴؛ مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۲/۱۴۲، ۱۵۱، ۲۱۳، ۳۶۸ و ۳۷۰</ref>.

علما، مراجع، حوزه‌های علمیه و مردم در اعتراض به تبعید امام‌خمینی تلگرام و طومارهای بسیاری به [[سفارت ترکیه]] در ایران و دولت ترکیه فرستادند. در این نامه‌ها با اظهار نگرانی از تبعید امام‌خمینی از دولت‌مردان ترکیه خواسته شده بود که جایگاه ایشان را پاس دارند <ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۲/۲۹۲؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۲۴۸، ۲۶۷ و ۲۸۴؛ پسندیده، خاطرات، ۲۴۳</ref>؛ چنان‌که [[سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی]]، [[سیدمحمدهادی میلانی]]، [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]]، [[سیدحسن طباطبایی قمی]] و بسیاری از علمای دیگر با فرستادن تلگرام و نامه به این اقدام رژیم اعتراض کردند <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۱۵۶، ۲۵۳، ۲۷۳ و ۲۷۵؛ مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۲/۳۹۷، ۴۱۹ و ۳/۱۵۳ ـ ۱۵۴، ۲۱۸</ref>.

امام‌خمینی طی دو تلگرام سلامتی خود را به اطلاع خانواده رساند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۴۲۷ ـ ۴۲۸</ref> و آنان را به [[صبر]] جمیل دعوت کرد و از خویشاوندان خواست برای آزادی ایشان از کسی درخواست نکنند و از فرزند خود سیدمصطفی خواست که با مادر و خواهران و برادر و بستگان خوش‌رفتاری کند و افزود که [[شهریه]] طلاب را پرداخت کنند و وسایلی که فراموش کرده برای ایشان بفرستند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۴۲۸</ref>.

==بازتاب بیرونی==

علمای مقیم خارج و بعضی از مراجع تقلید ازجمله [[سیدابوالقاسم خویی]] <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۵۰۶ ـ ۵۰۸</ref> و [[سیدمحسن حکیم]] <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۶۳۱</ref> و مدرسه‌های حوزه علمیه [[نجف]] ازجمله طلاب [[مدرسه آیت‌الله بروجردی]] که تولیت آن با [[نصرالله خلخالی]] بود <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۵۰۰</ref> و [[محمد جعفرزاده]] به نمایندگی از دیگر طلاب [[حوزه علمیه نجف]] با انتشار بیانیه و فرستادن تلگرام به تبعید امام‌خمینی اعتراض کردند <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۴۸۰ و ۵۰۵</ref>؛ همچنین برخی از دانشجویان ایرانی مقیم خارج ازجمله دانشجویان مقیم نیویورک <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۵۱۸</ref>، دانشجویان مقیم [[امریکا]] <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۵۲۴ ـ ۵۲۵ و ۵۴۶</ref>، دانشجویان مقیم [[آلمان]] <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۵۵۹</ref>، دانشجویان مقیم وین [[اتریش]] <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۵۲۹</ref>، دانشجویان مقیم ترکیه <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۵۴۸</ref> و جبهه ملی مقیم امریکا <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۵۱۰ ـ ۵۱۷</ref>، با انتشار بیانیه یا با تلگرام یا با تجمع به تبعید امام‌خمینی اعتراض کردند.

برخلاف رسانه‌های داخلی، رسانه‌های خبری خارجی، درباره تبعید امام‌خمینی خبرهای مفصلی پخش کردند؛ ازجمله بخش فارسی رادیو لندن <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۴۷۴ ـ ۴۹۱</ref>، خبرگزاری رویترز و یونایتدپرس <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۴۹۳</ref>، خبرگزاری فرانسه <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۴۷۶ و ۴۹۴</ref>، روزنامه الفجر الجدید و المنار عراق <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۴۹۵</ref>، روزنامه «la presse» تونس <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۵۰۲</ref>، روزنامه الثوره [[دمشق]] <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۵۰۳</ref>، روزنامه الشعب الجزائر <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۴۷۸</ref>، مجله میثاق ارگان مدرسه الواعظین لکهنو هند <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۴۷۹</ref>، روزنامه جنگ چاپ کراچی <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۵۲۲</ref>، در روز تبعید و پس از آن گزارش دادند «آیت‌الله خمینی» از روحانیان مذهبی ایران و از مخالفان دولت به علت مخالفت با برنامه اصلاحات ارضی، مخالفت با کاپیتولاسیون و مخالفت با همکاری دولت ایران با اسرائیل از کشور تبعید شد <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۴۹۱ ـ ۵۲۳</ref>.

==اقدام‌ها برای بازگشت امام‌خمینی==

با کشته‌شدن [[حسنعلی منصور]] عامل قرارداد [[کاپیتولاسیون]] و انتصاب [[امیرعباس هویدا]] به [[نخست‌وزیری]] در هفتم [[بهمن]] ۱۳۴۳ مراجع تقلید و [[حوزه‌های علمیه]] تلگرام‌های زیادی به وی مخابره کردند و خواهان بازگشت امام‌خمینی شدند <ref>ذاکری، طلوع خورشید، ۲۹۶ ـ ۲۹۷</ref>. [[سیدابوالقاسم خویی]] در تلگرامی به هویدا انتظار حوزه‌های علمیه را برطرف‌کردن نفوذ [[صهیونیست]] و الغای قوانین مخالف اسلام و بازگشت [[امام‌خمینی]] دانست <ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۱/۲۸۳</ref>. در ۲۹ بهمن نیز استادان و فضلای [[حوزه علمیه قم]] نامه‌ای سرگشاده به هویدا نوشتند و رونوشت آن را به [[دیوان عالی کشور]] فرستادند و با تشریح اوضاع خفقان‌آور جامعه، خواهان بازگشت ایشان شدند <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۸۰۰ ـ ۸۰۲</ref>.

در ۲۵ شوال ۱۳۸۴ق/ ۸ اسفند ۱۳۴۳ در مراسمی که در شب [[شهادت امام‌صادق(ع)]] برای دومین سالگرد شهدای فیضیه در مسجد بالاسر [[حرم فاطمه معصومه(س)]] برگزار شد، گویندگان به تشریح جنایات [[رژیم پهلوی]] در [[حمله به مدرسه فیضیه]] پرداختند و مردم هنگام خروج با شعار سلام بر خمینی، درود بر خمینی مسجد را ترک کردند و در میدان آستانه حرم با مأموران درگیر شدند. در صبح و عصر ۲۵ شوال نیز در مسجد بالاسر و مدرسه فیضیه مجالسی برگزار شد و اعلامیه امام‌خمینی که شاه‌دوستی را غارتگری دانسته بود خوانده شد و با شعار و تظاهرات همراه گردید <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۱۸۵ ـ ۱۱۸۶</ref>. این حرکت سبب شد سازمان اطلاعات و امنیت کشور ([[ساواک]]) در ۱۱/۱۲/۱۳۴۳ عده‌ای از مبارزان ازجمله [[عبدالرحیم ربانی شیرازی]]، [[یحیی انصاری شیرازی]]، [[صادق خلخالی]] و [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] را دستگیر کند <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۱۸۷؛ هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۴۶۹</ref>.

در اول [[فروردین]] ۱۳۴۴ پس از [[نماز جماعت]] [[نماز مغرب|مغرب]] و [[نماز عشا|عشای]] [[سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی]]، عده‌ای از روحانیان مبارز دسته‌جمعی [[دعای توسل]] خواندند که سبب تجمع زائران شد. در این هنگام طلبه‌ای به نام [[فلاح یزدی]] با قرائت مقاله‌ای هیئت حاکم ایران را فاسد خواند و اعلام کرد این رژیم امام‌خمینی را تبعید و عده زیادی از روحانیان را بازداشت کرده است. وی سپس فهرستی بیش از پنجاه نفر از روحانیان بازداشت‌شده در دو ماه گذشته را برای مردم خواند که پیش از تمام‌شدن برنامه، مأموران مسلح به جمعیت حمله کردند <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۱۸۸ ـ ۱۱۹۲</ref>.

وقتی تلگرام‌های اعتراض به مسئولان ایران و ترکیه بی‌اثر ماند، برخی از گروه‌های دانشجویی ایران در اروپا و امریکا، با فرستادن نامه به [[سازمان حقوق بشر]] و به شخص اوتانت دبیرکل وقت [[سازمان ملل]] برای جلوگیری از ادامه تبعید غیر قانونی امام‌خمینی و آزادی ایشان درخواست کمک کردند <ref>محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱/۴۵۲؛ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر، ۲/۱۲۵</ref>. سرانجام [[کمیسیون حقوق بشر]] نامه‌ای به [[دبیرکل سازمان ملل]] نوشت و از تبعید غیر قانونی امام‌خمینی و ادامه آن که برخلاف مواد مصرح [[قانون اساسی ایران]] و بیانیه جهانی حقوق بشر صورت گرفته است، اظهار تأثر کرد و از دبیرکل درخواست کرد دراین‌باره از دو دولت ایران و ترکیه سؤال کند. این نامه که در خبرنامه سازمان دانشجویان ایرانی در نئوانگلند (فوریه ۱۹۶۵) منتشر شده است، با رد ادعای [[محمدرضا پهلوی]] مبنی بر اینکه تبعید برای حفظ [[امنیت]] و تمامیت ایران بوده است، می‌پرسد چگونه کسی که از [[پانزده خرداد]] ۱۳۴۲ تاکنون زندانی بوده است، می‌توانست برای کشور خطری ایجاد کند <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۲/۷۸ و ۸۴؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۲۰۰</ref>.

در طول مدت تبعید، رژیم پهلوی با رد هر گونه تقاضای دیدار با امام‌خمینی سعی کرد ایشان به دست فراموشی سپرده شود؛ ولی بر اثر فشار علما و مردم به‌ناچار با اعزام نمایندگانی از طرف مراجع و علمای تهران و قم برای دیدار با ایشان موافقت کرد <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۲/۷۷ ـ ۷۸ و ۱۲۷</ref>. [[امام‌خمینی]] در زمان اقامت در آنکارا و بورسا حدود شانزده نامه برای بستگان، دوستان و در پاسخ به برخی از نامه‌های علما فرستاد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۴۲۷ ـ ۴۴۴؛ کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ، ۱/۲۰۸</ref>. ایشان برنامه‌هایی نیز جهت فراگیری زبان ترکی، دیدار از مراکز دیدنی شهر و نگارش کتاب [[تحریر الوسیله]] داشت {{ببینید|متن=ببینید| بورسا | تحریر الوسیله}}.

==تغییر محل تبعید==

محمدرضا پهلوی پس از یازده ماه تبعید امام‌خمینی در ترکیه تصمیم گرفت ایشان را به مکان دیگری تبعید کند <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۲/۱۳۹ ـ ۱۴۲؛ ذاکری، طلوع خورشید، ۳۰۶</ref>. چندین عامل سبب تغییر تبعیدگاه امام‌خمینی شد: فشارهای داخلی و خارجی، تظاهرات و تلاش‌های دانشجویان خارج کشور برای آزادی امام‌خمینی، مشکلات امنیتی دولت ترکیه، افزایش فشارهای جامعه مذهبی ترکیه و از همه مهم‌تر تصور رژیم پهلوی برای محدودکردن فعالیت‌های امام‌خمینی در سایه فضای ساکت و به دور از سیاست [[حوزه نجف]] در آن روزگار و نیز رژیم استبدادی حاکم بر بغداد <ref>انصاری، حدیث بیداری، ۶۸؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۱۹ ـ ۲۰و۲۲۲ ـ ۲۲۵ و ۲۸۱</ref>.

==تبعید به عراق==

با هماهنگی‌های رژیم پهلوی با دولت [[عراق]] به ریاست [[عبدالسلام عارف]] قرار شد [[امام‌خمینی]] بدون هیچ‌گونه استقبال رسمی وارد عراق شود <ref>اسداللهی، احیای کاپیتولاسیون، ۱۳۶</ref>.

امام‌خمینی در ۱۳ مهر ۱۳۴۴ از ترکیه به تبعیدگاه دوم خود عراق منتقل شد <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۲۱۶؛ رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری، ۲۷۴</ref>. روحانیان نجف ازجمله [[نصرالله خلخالی]] {{ببینید|متن=ببینید| نصرالله خلخالی}}، ورود ایشان به عراق را به ایران اطلاع دادند <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۲۱۶</ref>. پس از آن، از روز ۱۵ مهر ۱۳۴۴ به بعد تلگرام‌های بسیاری از سوی اقشار گوناگون مردم به‌ویژه از سوی روحانیان برجسته و [[حوزه‌های علمیه]] سراسر کشور به [[نجف اشرف]] مخابره و ورود امام‌خمینی را تبریک گفته و خواستار بازگشت ایشان به ایران شدند <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۲۱۷ و ۲۴۲ ـ ۳۱۰</ref>. امام‌خمینی نیز ازجمله در پاسخ به تلگرام‌های علما و مدرسان [[حوزه علمیه قم]] <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۵۳</ref>، علما و روحانیان اصفهانی مقیم حوزه قم <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۵۵</ref>، علما و روحانیان آذربایجانی مقیم حوزه قم <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۵۶</ref>، علما و روحانیان زنجانی مقیم حوزه قم <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۵۷</ref>، طلاب و علمای [[حوزه علمیه اصفهان]] <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۵۸</ref>، علما و روحانیان شیرازی مقیم حوزه قم <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۵۹</ref>، علمای تهرانی مقیم حوزه قم <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۶۰</ref> و علما و روحانیان نجف‌آباد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۶۲</ref> که ورود ایشان به حوزه علمیه نجف را تبریک گفته بودند، از آنان سپاسگزاری کرد و بر لزوم ایستادگی بر انجام وظیفه و دلسردنشدن و نگران‌نبودن آنان تاکید ورزید.

[[ساواک]] که گزارش‌های بسیاری را درباره تبعید ایشان به عراق تهیه کرده معتقد است که انتقال امام‌خمینی به نجف سبب تحرک طرفداران ایشان اعم از مردم و روحانیان شده است <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۲۴۶</ref>. رژیم پهلوی در رویارویی با سیل تلگرام‌ها دستور داد از ارسال آنها جلوگیری و نامه‌های ارسالی گردآوری شوند <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۲۶۷</ref>؛ حتی به اداره‌های ساواک بخشنامه شد که از مخابره تلگرام‌های روحانیان شهرها به یکدیگر و تبریک ورود امام‌خمینی به نجف به گونه‌ای غیر محسوس جلوگیری شود <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۲۷۹</ref>. با وجود گسترش محدویت، پیام‌های تبریک از طریق زائران و راه‌های ارتباطی دیگر ادامه پیدا کرد <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۲۱۸ و ۳۰۴</ref>. ساواک برای مشخص‌نشدن علنی [[سانسور]]، با درخواست ارسال برخی نامه‌ها و تلگرام‌های غیر مهم موافقت کرده است <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۲۱۸</ref>.

یکی از علل سانسور مراسلات، کم‌جلوه‌دادن طرفداران امام‌خمینی و ناامیدشدن ایشان از همراهی مردم و بی‌توجه نشان‌دادن امام‌خمینی به ابراز محبت مردم به ایشان بود؛ از این‌رو ساواک از ارسال تلگرام‌هایی که امضاهای بسیار داشت خودداری می‌کرد. در برخی از اسناد آمده است که در ۲۴ ساعت گذشته تلگرام‌های زیادی برای ارسال رسیده که تنها برخی از آنها که اهمیت زیادی نداشته فرستاده شده و آنهایی که از طرف اصناف و یا به امضای شمار زیادی از روحانیان یا مردم بوده مخابره نشده است <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۲۱۸ ـ ۲۱۹، ۳۴۸ ـ ۳۴۹ و ۳۶۸ ـ ۳۶۹</ref>. در برخی از موارد ساواک امضاکنندگان تلگرام‌ها را احضار <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۲۱۹ و ۳۳۶</ref> و بر شناسایی امضاکنندگان تأکید داشت و برای آنان پرونده تشکیل می‌داد تا در زمان لزوم از آن استفاده کند <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۲۱۹ و ۳۳۸</ref>. امام‌خمینی که سانسور تلگرام‌ها را دریافته بود، از راه‌های دیگر به عموم علاقه‌مندان و تلگرام‌کنندگان اطلاع داد که پاسخ‌نگفتن به برخی نامه‌ها و تلگرام‌ها به حساب بی‌اعتنایی ایشان گذاشته نشود <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۳۴۹</ref>.

یکی از مهم‌ترین نامه‌ها در اعتراض به تغییر تبعیدگاه و ادامه تبعید امام‌خمینی از سوی شمار زیادی از روحانیان و فضلای حوزه علمیه قم است که در نامه سرگشاده‌ای اعلام کردند هر چند انتقال امام‌خمینی از ترکیه به [[عتبات]] مایه خرسندی است ولی ادامه تبعید ایشان که به خاطر دفاع از [[قرآن]] و حقوق ملت اسلام و حمایت از [[استقلال]] و [[تمامیت ارضی]] کشور اسلامی ایران صورت گرفته، مایه تاثر و تنفر عموم ملت ایران است و ملت مسلمان ایران و حوزه علمیه قم پیرو ایشان برای تامین و اجرای دستورهای ایشان از هیچ‌گونه فداکاری دریغ ندارند، مردم و روحانیان انتظار دارند که به‌زودی موانع بازگشت بر طرف شده و [[حوزه علمیه قم]] از تدابیر خردمندانه و رهبری‌های ارزنده ایشان بهره‌مند گردند و همچنین مصالح عالیه اسلام و ایران و حقوق ازدست‌رفته ملت تامین گردد. این نامه را گروه بسیاری از استادان و محصلان حوزه قم امضا کرده و در نقاط مختلف کشور نیز پخش کرده بودند <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۲۱۹ ـ ۲۲۰، ۳۶۸ ـ ۳۷۲ و ۴۱۴</ref>.

با استقرار امام‌خمینی در نجف اشرف دوستان و شاگردان ایشان در صدد برآمدند با [[سفر]] به عراق با ایشان دیدار کنند <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۲۲۶ و۲۵۰</ref>. ساواک گزارش داده که طرفداران امام‌خمینی و بسیاری از روحانیان با گرفتن گذرنامه یا به طور [[قاچاق]] عازم [[نجف]] هستند تا به نظر ساواک ضمن تماس با امام‌خمینی به فعالیت‌های ضد دولتی ادامه دهند از این‌رو دستور می‌دهد که از خروج این افراد جلوگیری شود <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۲۲۶ ـ ۲۲۷</ref> و ساواک خوزستان در مواردی از خروج طلاب جلوگیری کرده است <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۲۲۹ و ۳۶۲ ـ ۳۶۴</ref>.

[[امام‌خمینی]] پس از آگاهی از تلاش طلاب حوزه‌های علمیه ایران برای خروج از [[ایران]] و مسافرت به [[عراق]]، تأکید کرد که طلاب از این کار خوداری کنند؛ زیرا این کار موجب تضعیف [[حوزه علمیه قم]] است. دراین‌باره [[محمدرضا توسلی]] {{ببینید|متن=ببینید| محمدرضا توسلی}} در نامه‌ای به [[سیدمصطفی خمینی]] یادآور شده که او نیز عازم دیدار با امام‌خمینی بوده است، ولی استشمام عدم رضایت ایشان از برخی نامه‌ها مانع این کار شده است و اگر طلاب احتمال رضایت ایشان را بدهند با کمال شوق به دیدار ایشان خواهند شتافت <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۲۳۰، ۳۲۴ ـ ۳۲۵ و ۷/۱۰، ۶۷</ref>. از گزارش‌های [[ساواک]] بر می‌آید که دستگاه امنیتی رژیم پهلوی درباره خروج طلاب از ایران به سوی عراق و دیدار با امام‌خمینی سخت حساس بوده است. این حساسیت و هراس به دلیل برقراری ارتباط سیاسی و مالی با امام‌خمینی بود؛ چنان‌که [[نعمت‌الله نصیری]]، رئیس کل ساواک در نامه‌ای به ریاست [[شهربانی]] کل کشور خاطرنشان کرده است که از آغاز ورود امام‌خمینی به عراق پاره‌ای از عناصر طرفدار ایشان فعالیت‌هایی دارند که با جمع‌آوری پول و اعزام پیک به عراق در پوشش [[زیارت]] از طریق گرفتن گذرنامه یا عبور غیر مجاز از مرز با ایشان تماس گرفته و در آینده با برقراری ارتباط لازم برخلاف مصالح در داخل و خارج کشور اقداماتی کنند. از این‌رو وی از شهربانی خواست در صورت اطلاع، افرادی را که مبادرت به جمع‌آوری و ارسال [[پول]] و اعزام پیک به عراق می‌کنند، به ساواک اعلام کنند <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۲۲۸ و ۳۳۰</ref>.

==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع==

* انصاری، حمید، حدیث بیداری، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ بیستم، ۱۳۸۰ش.

* پسندیده، سیدمرتضی، خاطرات آیت‌الله پسندیده، گفته‌ها و نوشته‌ها، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

* خمینی، سیداحمد، دلیل آفتاب، خاطرات یادگار امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.

* رجائی‌نژاد، محمد و مهدی، حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.

* فارسی، جلال‌الدین، فرهنگ واژه‌های انقلاب اسلامی، تهران، بنیاد فرهنگی امام‌رضا(ع)، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

==پیوند به بیرون==

ابراهیم طالبی دارابی ـ معصومه تهمتن یامچی، [https://books.khomeini.ir/books/10003/210/ تبعید امام‌خمینی]، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۲۱۰-۲۲۰.