تبعید امام‌خمینی

تبعید امام‌خمینی

شرح ماجرا	دستگیری و تبعید امام‌خمینی به ترکیه
زمان	چهارشنبه ۱۳ آبان ۱۳۴۳
دوره	پهلوی
مکان	قم
علت	سخنرانی امام خمینی علیه حکومت پهلوی، آمریکا و اسراییل و مخالفت با تصویب کاپیتولاسیون
اهداف	دور کردن امام از ایران و محدودساختن فعالیت‌های ایشان
نتایج	دوری امام از ایران به‌مدت ۱۵ سال
واکنش‌ها	اعتراض مراجع تقلید، علما، حوزه‌های علمیه و مردم

تبعید امام‌خمینی، دستگیری و تبعید امام‌خمینی به ترکیه، ۱۳۴۳.

مخالفت‌های علنی امام‌خمینی با برنامه‌های اصلاحی رژیم پهلوی منجر به دستگیری و حبس ایشان به مدت یازده‌ماه شد. برخلاف انتظار رژیم به سکوت امام‌خمینی پس از آزادی، ایشان در برابر لایحۀ کاپیتولاسیون در مهر ۱۳۴۳ به شدت واکنش نشان داد و روز تصویب این لایحه را روز عزای ملت نامید.

پس از این واکنش، تبعید فوری ایشان به ترکیه در دستور کار قرار گرفت. انتخاب ترکیه به دلایلی ازجمله لائیک‌بودنِ دولت، سنی‌مذهب‌بودنِ مردم ترکیه و دشمنی امام‌خمینی با آتاتورک صورت گرفت که می‌توانست در محدودکردن امام‌خمینی مؤثر باشد.

خبر تبعید امام‌خمینی واکنش‌های مختلفی در میان مردم و علما در داخل و خارج از کشور ایجاد کرد و اقداماتی برای بازگرداندن ایشان انجام شد. فشارهای داخلی و خارجی، مشکلات امنیتی دولت ترکیه و نیز تصور رژیم برای محدودترشدن امام‌خمینی در فضای بستۀ حوزۀ نجف، رژیم را متقاعد کرد تا پس از یازده‌ماه ایشان را به عراق منتقل کند.

مقدمه

استعمارگران و حکومت‌های استبدادی در مقابله با علمای مبارز دینی شیوه‌های گوناگونی چون تهدید، ارعاب و زندان را به کار می‌گرفتند؛ اما وقتی این شیوه‌ها بر علما تأثیری نداشت یا موقعیت اجتماعی‌شان اجازه نمی‌داد که آنان را به زندان بیندازند یا آنان را به مدت طولانی در زندان نگه دارند، به تبعید در داخل یا خارج کشور اقدام می‌کردند. ازجمله در روزگار ناصرالدین‌شاه، سیدجمال‌الدین اسدآبادی و برخی از رهبران نهضت تحریم تنباکو و در زمان حکومت رضاخان پهلوی، سیدحسن مدرس و دیگران و در روزگار محمدرضا پهلوی بسیاری از علما در داخل کشور و امام‌خمینی به خارج از کشور تبعید شدند.
پس از رحلت سیدحسین بروجردی در سال ۱۳۴۰، امام‌خمینی با سخنرانی‌ها، بیانیه‌ها و موضع‌گیری‌های خود نقش مؤثری در نقد عملکرد رژیم پهلوی و آگاه‌کردن مردم از برنامه‌های ضداسلامی آن رژیم داشت. مخالفت امام‌خمینی با لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در مهر ۱۳۴۱؛ مبارزه با همه‌پرسی انقلاب سفید در بهمن ۱۳۴۱، اعلام عزای عمومی در نوروز ۱۳۴۲ و سخنرانی در ۱۳ خرداد ۱۳۴۲ که منجر به قیام پانزده خرداد شد، بخشی از مبارزات امام‌خمینی بود. رژیم پهلوی با سرکوب شدید قیام مردم و حبس و حصر امام‌خمینی به مدت یازده ماه پنداشت که مقاومت ایشان و مردم را در هم شکسته‌است (ببینید: پانزده خرداد)؛ بنابراین در اجرای اصلاحات و خواسته‌های مورد نظر آمریکا مصمم‌تر شد.

مخالفت با تصویب کاپیتولاسیون

مصونیت قضایی نظامیان آمریکایی و وابستگان آنان از خواسته‌های آمریکا از ایران بود که محمدرضا پهلوی تصمیم به اجرای آن گرفته بود. رژیم پهلوی در مرداد ۱۳۴۳ تصویب لایحه کاپیتولاسیون را در مجلس سنا و در مهر ۱۳۴۳ از مجلس شورای ملی گذراند. بر اساس این قانون به امریکایی‌های مأمور در ایران و وابستگانشان مصونیت سیاسی و قضایی داده می‌شد، به طوری که اگر مرتکب جرم و جنایتی می‌شدند، در دادگاه‌های ایران محاکمه نمی‌شدند (ببینید: کاپیتولاسیون).
امام‌خمینی پس از اطلاع از تصویب این لایحه، هم‌زمان با سالروز ولادت حضرت فاطمه(س) که سالروز ولادت محمدرضا پهلوی نیز بود، در حضور جمع بسیاری از مردم، در خانه خود سخنرانی و در آن به‌شدت به محمدرضا پهلوی، آمریکا و اسرائیل حمله کرد و یادآور شد رژیم ایران، استقلال کشور را فروخت و دست‌نشاندگی خود را به آمریکا اثبات کرد؛ چنان‌که کشتن سگ آمریکایی در ایران بازخواست دارد؛ ولی اگر یک آمریکایی شاه ایران را بکشد، کسی حق اعتراض ندارد.
ایشان روز تصویب این لایحه را روز عزای ملت ایران نامید و دولت و مجلسیانِ ایران را «نوکران» آمریکا خواند. ایشان افزون بر این سخنرانی، اعلامیه‌ای نیز صادر کرد و تصویب لایحه کاپیتولاسیون را به منزله سند بردگی ملت ایران و مخالف با قرآن و اسلام و اقرار رژیم پهلوی به مستعمره‌بودن ایران دانست و پس از اعلام خطر برای اسلام، طلاب، علما، مراجع و مردم را به اقدام و قیام علیه رژیم دعوت کرد (ببینید: کاپیتولاسیون)

تبعید به ترکیه

مواضع و سخنان امام‌خمینی آمریکا و رژیم پهلوی را به این نتیجه رساند که با حضور ایشان در ایران اصلاحات مد نظر آنان امکان‌پذیر نیست؛ از این‌رو تبعید ایشان به ترکیه در دستور کار قرار گرفت.
اقدامات امنیتی برای بازداشت ایشان از چند روز قبل انجام شد و مأموران اطلاعاتی رژیم بدون اطلاع از ماموریتشان در اطراف خانه امام‌خمینی در قم مستقر و اوضاع را زیر نظر گرفتند. در سحرگاه چهارشنبه ۱۳ آبان ۱۳۴۳ مأموران شهربانی و سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) به سرپرستی سرهنگ عزلتی معاون شهربانی و سروان سیف‌الدین عصار از مأموران ساواک، خانه ایشان را محاصره، ایشان را بازداشت و به تهران و فرودگاه مهرآباد منتقل کردند (ببینید: دستگیری امام‌خمینی) و سپس در ساعت هشت صبح همان روز با یک فروند هواپیمای سی ۱۳۰ (هرکولس) متعلق به نیروی هوایی ایران که از پیش آماده بود، امام‌خمینی را به ترکیه تبعید کردند. سرهنگ امیر افضلی رئیس بخش امور اجتماعی ساواک امام‌خمینی را در این تبعید همراهی می‌کرد. همان روز نیز رادیو و مطبوعات کشور خبر بازداشت و تبعید امام‌خمینی را گزارش کردند.
طبق گزارش افضلی، هواپیمای حامل امام‌خمینی، پس از سه ساعت و سی دقیقه پرواز، در ساعت ۳۰ :۱۱ در فرودگاه آنکارا به زمین نشست و ایشان را تحویل مأموران امنیتی ترکیه دادند. مأموران ترکیه ایشان را با ماشین مستقیماً به هتل سیلوار پالاس (طبقه چهارم، اتاق ۵۱۴) که قبلاً آماده شده بود، بردند و برای دوربودن از دسترس خبرنگاران در روز بعد به یکی از ساختمان‌های فرعی خیابان آتاترک منتقل کردند. مقامات ترکیه پس از یک هفته توقف امام‌خمینی در آنکارا برای قطع ارتباط ایشان با مردم به‌ویژه خبرنگاران، وی را به شهر بورسا در ۴۶۰ کیلومتری غرب آنکارا منتقل کردند (ببینید: بورسا).
پس از تبعید امام‌خمینی، به دلیل واکنش و اقدامات گسترده سیدمصطفی خمینی و جلسات وی با مراجع تقلید، بازاریان و قشرهای مختلف و تحریک بازاریان به بستن مغازه‌ها، وی در ساعت ده و پانزده دقیقه ۱۳ آبان توسط ساواک و شهربانی بازداشت و زندانی شد؛ اما پس از ۵۷ روز آزاد و با ردّ درخواست آنان مبنی بر رفتن به ترکیه، دوباره بازداشت و به ترکیه تبعید شد (ببینید: سیدمصطفی خمینی).
در بسیاری از اسناد شهربانی گزارش دستگیری و تبعید امام‌خمینی به ترکیه آمده‌است؛ ازجمله این گزارش که رئیس اداره اطلاعات شهربانی در بخشنامه‌ای به شهربانی‌های سراسر کشور ضمن اطلاع‌رسانی دربارهٔ تبعید امام‌خمینی، دستور داد نهایت مراقبت و پیش‌بینی لازم را از نظر انتظامی به عمل آورند. رئیس شهربانی قم نیز یک هفته بعد طی گزارشی جریان مأموریت را به تفصیل گزارش کرده‌است که از لحاظ تاریخی مهم و قابل توجه است. یک نکته کلیدی نیز نامه وزیر مختار و رایزن سفارت آمریکا در ایران است که سه روز پس از تبعید امام‌خمینی به مخاطب خود «جیمز» که از مقامات وزارت امور خارجه امریکاست، از تبعید ایشان اظهار خوشحالی می‌کند و می‌نویسد: «بالاخره ما توانستیم از سوءرفتار پیرمردی که با سخن خود چوب در میان چرخ‌های ما می‌گذاشت، خلاص شویم».

علت تبعید به ترکیه

دربارهٔ علت انتخاب ترکیه برای تبعید امام‌خمینی چند نظر وجود دارد. به گفته ارتشبد حسین فردوست هم‌درس و رئیس دفتر ویژه اطلاعات محمدرضا پهلوی، تبعید ایشان به ترکیه به دستور و اصرار آمریکا بود و پهلوی در آغاز از ترس عواقب آن با آن موافق نبود. بر اساس اسناد سفارتخانه آمریکا نیز، این کشور از پیش برای این کار برنامه‌ریزی کرده و هماهنگی‌های لازم صورت گرفته بود. از سوی دیگر، بیشتر مردم ترکیه سنی و دولت ایران و ترکیه هر دو سرسپرده آمریکا بودند و امکان فعالیت برای امام‌خمینی در آنجا نبود. ترکیه هم مانند ایران هم‌پیمان آمریکا بود و کنترل امام‌خمینی برای مأموران ایران و ترکیه به‌آسانی امکان‌پذیر بود. افزون بر این، حکومت ترکیه لائیک بود و رژیم پهلوی تصور می‌کرد امام‌خمینی در این فضا نمی‌تواند فعالیت‌های خود را ادامه دهد و واقعیت موجود نیز این باور را تأیید می‌کرد. از طرف دیگر امام‌خمینی در مبارزات خود علیه رژیم پهلوی، به آتاترک حمله کرده و او را فردی خبیث و غیر مسلمان نامیده بود. ایشان همچنین چنان‌که خود بعدها تصریح کرده‌است، لباس هم‌شکل و بی‌حجابی موجود در ایران را درسی می‌دانست که رضاخان پهلوی در مسافرت به ترکیه از آتاترک فراگرفته بود.

بازتاب داخلی

صبح روز تبعید کماندوهای رژیم و ساواک برای جلوگیری از تجدید قیام ۱۵ خرداد آماده‌باش کامل بودند. نیروهای زیادی در شهرهای قم و تهران و دیگر شهرها متمرکز بودند تا هر گونه حرکت اعتراضی را سرکوب کنند. با این حال، مردم پس از انتشار خبر تبعید امام‌خمینی دست به اعتراض‌های گسترده زدند. بازارها و حوزه‌های علمیه و حتی نمازهای جماعت در قم، مشهد، تهران و بسیاری از شهرستان‌ها به نشانه اعتراض تا مدتی تعطیل بودند. حجم زیادی ازجلد دوم اسناد شهربانی مربوط به واکنش‌های مردمی در پی انتشار خبر تبعید امام‌خمینی در قم، تهران و دیگر شهرهاست. با توجه به حساسیت رژیم و دستور شهربانی مرکز به همه شهربانی‌ها مبنی بر گزارش بازتاب خبر تبعید در میان مردم از حدود ۷۰ شهرستان به مرکز گزارش فرستاده شده‌است.
پس از تبعید امام‌خمینی، روحانیان نقش خود را در تداوم راه ایشان در سنگر منبر و مسجد دنبال کردند و در آن شرایط پرخفقان، گویندگان متعهد مذهبی با آوردن نام امام‌خمینی بر منبر مردم را به ادامه راه ایشان فرا می‌خواندند. شاعران سروده‌های آگاه‌بخش و پرمغزی در ابراز علاقه و وفاداری و پشتیبانی از رهبر تبعیدی خویش سرودند و با پخش آن در میان مردم آنان را به مبارزه با این ستم بزرگ دعوت کردند. گروهی از مردم قم به خانه مراجع تقلید رفتند تا کسب تکلیف کنند؛ ولی رژیم خانه‌های مراجع را تحت نظر و کنترل قرار داده بود.
علما، مراجع، حوزه‌های علمیه و مردم در اعتراض به تبعید امام‌خمینی تلگرام و طومارهای بسیاری به سفارت ترکیه در ایران و دولت ترکیه فرستادند. در این نامه‌ها با اظهار نگرانی از تبعید امام‌خمینی از دولت‌مردان ترکیه خواسته شده بود که جایگاه ایشان را پاس دارند؛ چنان‌که سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، سیدمحمدهادی میلانی، سیدمحمدرضا گلپایگانی، سیدحسن طباطبایی قمی و بسیاری از علمای دیگر با فرستادن تلگرام و نامه به این اقدام رژیم اعتراض کردند.
امام‌خمینی طی دو تلگرام سلامتی خود را به اطلاع خانواده رساند و آنان را به صبر جمیل دعوت کرد و از خویشاوندان خواست برای آزادی ایشان از کسی درخواست نکنند و از فرزند خود سیدمصطفی خواست که با مادر و خواهران و برادر و بستگان خوش‌رفتاری کند و افزود که شهریه طلاب را پرداخت کنند و وسایلی که فراموش کرده برای ایشان بفرستند.

بازتاب بیرونی

علمای مقیم خارج و بعضی از مراجع تقلید ازجمله سیدابوالقاسم خویی و سیدمحسن حکیم و مدرسه‌های حوزه علمیه نجف ازجمله طلاب مدرسه آیت‌الله بروجردی که تولیت آن با نصرالله خلخالی بود و محمد جعفرزاده به نمایندگی از دیگر طلاب حوزه علمیه نجف با انتشار بیانیه و فرستادن تلگرام به تبعید امام‌خمینی اعتراض کردند؛ همچنین برخی از دانشجویان ایرانی مقیم خارج ازجمله دانشجویان مقیم نیویورک، دانشجویان مقیم آمریکا، دانشجویان مقیم آلمان، دانشجویان مقیم وین اتریش، دانشجویان مقیم ترکیه و جبهه ملی مقیم آمریکا، با انتشار بیانیه یا با تلگرام یا با تجمع به تبعید امام‌خمینی اعتراض کردند.
برخلاف رسانه‌های داخلی، رسانه‌های خبری خارجی، دربارهٔ تبعید امام‌خمینی خبرهای مفصلی پخش کردند؛ ازجمله بخش فارسی رادیو لندن، خبرگزاری رویترز و یونایتدپرس، خبرگزاری فرانسه، روزنامه الفجر الجدید و المنار عراق، روزنامه «la presse» تونس، روزنامه الثوره دمشق، روزنامه الشعب الجزائر، مجله میثاق ارگان مدرسه الواعظین لکهنو هند، روزنامه جنگ چاپ کراچی، در روز تبعید و پس از آن گزارش دادند «آیت‌الله خمینی» از روحانیان مذهبی ایران و از مخالفان دولت به علت مخالفت با برنامه اصلاحات ارضی، مخالفت با کاپیتولاسیون و مخالفت با همکاری دولت ایران با اسرائیل از کشور تبعید شد.

اقدام‌ها برای بازگشت امام‌خمینی

با کشته‌شدن حسنعلی منصور عامل قرارداد کاپیتولاسیون و انتصاب امیرعباس هویدا به نخست‌وزیری در هفتم بهمن ۱۳۴۳ مراجع تقلید و حوزه‌های علمیه تلگرام‌های زیادی به وی مخابره کردند و خواهان بازگشت امام‌خمینی شدند. سیدابوالقاسم خویی در تلگرامی به هویدا انتظار حوزه‌های علمیه را برطرف‌کردن نفوذ صهیونیست و الغای قوانین مخالف اسلام و بازگشت امام‌خمینی دانست. در ۲۹ بهمن نیز استادان و فضلای حوزه علمیه قم نامه‌ای سرگشاده به هویدا نوشتند و رونوشت آن را به دیوان عالی کشور فرستادند و با تشریح اوضاع خفقان‌آور جامعه، خواهان بازگشت ایشان شدند.
در ۲۵ شوال ۱۳۸۴ق/ ۸ اسفند ۱۳۴۳ در مراسمی که در شب شهادت امام‌صادق(ع) برای دومین سالگرد شهدای فیضیه در مسجد بالاسر حرم فاطمه معصومه(س) برگزار شد، گویندگان به تشریح جنایات رژیم پهلوی در حمله به مدرسه فیضیه پرداختند و مردم هنگام خروج با شعار سلام بر خمینی، درود بر خمینی مسجد را ترک کردند و در میدان آستانه حرم با مأموران درگیر شدند. در صبح و عصر ۲۵ شوال نیز در مسجد بالاسر و مدرسه فیضیه مجالسی برگزار شد و اعلامیه امام‌خمینی که شاه‌دوستی را غارتگری دانسته بود خوانده شد و با شعار و تظاهرات همراه گردید. این حرکت سبب شد سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) در ۱۱/۱۲/۱۳۴۳ عده‌ای از مبارزان ازجمله عبدالرحیم ربانی شیرازی، یحیی انصاری شیرازی، صادق خلخالی و اکبر هاشمی رفسنجانی را دستگیر کند.
در اول فروردین ۱۳۴۴ پس از نماز جماعت مغرب و عشای سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، عده‌ای از روحانیان مبارز دسته‌جمعی دعای توسل خواندند که سبب تجمع زائران شد. در این هنگام طلبه‌ای به نام فلاح یزدی با قرائت مقاله‌ای هیئت حاکم ایران را فاسد خواند و اعلام کرد این رژیم امام‌خمینی را تبعید و عده زیادی از روحانیان را بازداشت کرده‌است. وی سپس فهرستی بیش از پنجاه نفر از روحانیان بازداشت‌شده در دو ماه گذشته را برای مردم خواند که پیش از تمام‌شدن برنامه، مأموران مسلح به جمعیت حمله کردند.
وقتی تلگرام‌های اعتراض به مسئولان ایران و ترکیه بی‌اثر ماند، برخی از گروه‌های دانشجویی ایران در اروپا و آمریکا، با فرستادن نامه به سازمان حقوق بشر و به شخص اوتانت دبیرکل وقت سازمان ملل برای جلوگیری از ادامه تبعید غیرقانونی امام‌خمینی و آزادی ایشان درخواست کمک کردند. سرانجام کمیسیون حقوق بشر نامه‌ای به دبیرکل سازمان ملل نوشت و از تبعید غیرقانونی امام‌خمینی و ادامه آن که برخلاف مواد مصرح قانون اساسی ایران و بیانیه جهانی حقوق بشر صورت گرفته‌است، اظهار تأثر کرد و از دبیرکل درخواست کرد دراین‌باره از دو دولت ایران و ترکیه سؤال کند. این نامه که در خبرنامه سازمان دانشجویان ایرانی در نئوانگلند (فوریه ۱۹۶۵) منتشر شده‌است، با رد ادعای محمدرضا پهلوی مبنی بر اینکه تبعید برای حفظ امنیت و تمامیت ایران بوده‌است، می‌پرسد چگونه کسی که از پانزده خرداد ۱۳۴۲ تاکنون زندانی بوده‌است، می‌توانست برای کشور خطری ایجاد کند.
در طول مدت تبعید، رژیم پهلوی با رد هر گونه تقاضای دیدار با امام‌خمینی سعی کرد ایشان به دست فراموشی سپرده شود؛ ولی بر اثر فشار علما و مردم به‌ناچار با اعزام نمایندگانی از طرف مراجع و علمای تهران و قم برای دیدار با ایشان موافقت کرد. امام‌خمینی در زمان اقامت در آنکارا و بورسا حدود شانزده نامه برای بستگان، دوستان و در پاسخ به برخی از نامه‌های علما فرستاد. ایشان برنامه‌هایی نیز جهت فراگیری زبان ترکی، دیدار از مراکز دیدنی شهر و نگارش کتاب تحریر الوسیله داشت (ببینید: بورسا  و تحریر الوسیله).

تغییر محل تبعید

محمدرضا پهلوی پس از یازده ماه تبعید امام‌خمینی در ترکیه تصمیم گرفت ایشان را به مکان دیگری تبعید کند. چندین عامل سبب تغییر تبعیدگاه امام‌خمینی شد: فشارهای داخلی و خارجی، تظاهرات و تلاش‌های دانشجویان خارج کشور برای آزادی امام‌خمینی، مشکلات امنیتی دولت ترکیه، افزایش فشارهای جامعه مذهبی ترکیه و از همه مهم‌تر تصور رژیم پهلوی برای محدودکردن فعالیت‌های امام‌خمینی در سایه فضای ساکت و به دور از سیاست حوزه نجف در آن روزگار و نیز رژیم استبدادی حاکم بر بغداد.

تبعید به عراق

با هماهنگی‌های رژیم پهلوی با دولت عراق به ریاست عبدالسلام عارف قرار شد امام‌خمینی بدون هیچ‌گونه استقبال رسمی وارد عراق شود.
امام‌خمینی در ۱۳ مهر ۱۳۴۴ از ترکیه به تبعیدگاه دوم خود عراق منتقل شد. روحانیان نجف ازجمله نصرالله خلخالی، ورود ایشان به عراق را به ایران اطلاع دادند. پس از آن، از روز ۱۵ مهر ۱۳۴۴ به بعد تلگرام‌های بسیاری از سوی اقشار گوناگون مردم به‌ویژه از سوی روحانیان برجسته و حوزه‌های علمیه سراسر کشور به نجف اشرف مخابره و ورود امام‌خمینی را تبریک گفته و خواستار بازگشت ایشان به ایران شدند. امام‌خمینی نیز ازجمله در پاسخ به تلگرام‌های علما و مدرسان حوزه علمیه قم، علما و روحانیان اصفهانی مقیم حوزه قم، علما و روحانیان آذربایجانی مقیم حوزه قم، علما و روحانیان زنجانی مقیم حوزه قم، طلاب و علمای حوزه علمیه اصفهان، علما و روحانیان شیرازی مقیم حوزه قم، علمای تهرانی مقیم حوزه قم و علما و روحانیان نجف‌آباد که ورود ایشان به حوزه علمیه نجف را تبریک گفته بودند، از آنان سپاسگزاری کرد و بر لزوم ایستادگی بر انجام وظیفه و دلسردنشدن و نگران‌نبودن آنان تأکید ورزید.
ساواک که گزارش‌های بسیاری را دربارهٔ تبعید ایشان به عراق تهیه کرده معتقد است که انتقال امام‌خمینی به نجف سبب تحرک طرفداران ایشان اعم از مردم و روحانیان شده‌است. رژیم پهلوی در رویارویی با سیل تلگرام‌ها دستور داد از ارسال آنها جلوگیری و نامه‌های ارسالی گردآوری شوند؛ حتی به اداره‌های ساواک بخشنامه شد که از مخابره تلگرام‌های روحانیان شهرها به یکدیگر و تبریک ورود امام‌خمینی به نجف به گونه‌ای غیر محسوس جلوگیری شود. با وجود گسترش محدویت، پیام‌های تبریک از طریق زائران و راه‌های ارتباطی دیگر ادامه پیدا کرد. ساواک برای مشخص‌نشدن علنی سانسور، با درخواست ارسال برخی نامه‌ها و تلگرام‌های غیر مهم موافقت کرده‌است.
یکی از علل سانسور مراسلات، کم‌جلوه‌دادن طرفداران امام‌خمینی و ناامیدشدن ایشان از همراهی مردم و بی‌توجه نشان‌دادن امام‌خمینی به ابراز محبت مردم به ایشان بود؛ از این‌رو ساواک از ارسال تلگرام‌هایی که امضاهای بسیار داشت خودداری می‌کرد. در برخی از اسناد آمده‌است که در ۲۴ ساعت گذشته تلگرام‌های زیادی برای ارسال رسیده که تنها برخی از آنها که اهمیت زیادی نداشته فرستاده شده و آنهایی که از طرف اصناف یا به امضای شمار زیادی از روحانیان یا مردم بوده مخابره نشده‌است. در برخی از موارد ساواک امضاکنندگان تلگرام‌ها را احضار و بر شناسایی امضاکنندگان تأکید داشت و برای آنان پرونده تشکیل می‌داد تا در زمان لزوم از آن استفاده کند. امام‌خمینی که سانسور تلگرام‌ها را دریافته بود، از راه‌های دیگر به عموم علاقه‌مندان و تلگرام‌کنندگان اطلاع داد که پاسخ‌نگفتن به برخی نامه‌ها و تلگرام‌ها به حساب بی‌اعتنایی ایشان گذاشته نشود.
یکی از مهم‌ترین نامه‌ها در اعتراض به تغییر تبعیدگاه و ادامه تبعید امام‌خمینی از سوی شمار زیادی از روحانیان و فضلای حوزه علمیه قم است که در نامه سرگشاده‌ای اعلام کردند هر چند انتقال امام‌خمینی از ترکیه به عتبات مایه خرسندی است ولی ادامه تبعید ایشان که به خاطر دفاع از قرآن و حقوق ملت اسلام و حمایت از استقلال و تمامیت ارضی کشور اسلامی ایران صورت گرفته، مایه تأثر و تنفر عموم ملت ایران است و ملت مسلمان ایران و حوزه علمیه قم پیرو ایشان برای تأمین و اجرای دستورهای ایشان از هیچ‌گونه فداکاری دریغ ندارند، مردم و روحانیان انتظار دارند که به‌زودی موانع بازگشت بر طرف شده و حوزه علمیه قم از تدابیر خردمندانه و رهبری‌های ارزنده ایشان بهره‌مند گردند و همچنین مصالح عالیه اسلام و ایران و حقوق ازدست‌رفته ملت تأمین گردد. این نامه را گروه بسیاری از استادان و محصلان حوزه قم امضا کرده و در نقاط مختلف کشور نیز پخش کرده بودند.
با استقرار امام‌خمینی در نجف اشرف دوستان و شاگردان ایشان در صدد برآمدند با سفر به عراق با ایشان دیدار کنند. ساواک گزارش داده که طرفداران امام‌خمینی و بسیاری از روحانیان با گرفتن گذرنامه یا به‌طور قاچاق عازم نجف هستند تا به نظر ساواک ضمن تماس با امام‌خمینی به فعالیت‌های ضد دولتی ادامه دهند از این‌رو دستور می‌دهد که از خروج این افراد جلوگیری شود و ساواک خوزستان در مواردی از خروج طلاب جلوگیری کرده‌است.
امام‌خمینی پس از آگاهی از تلاش طلاب حوزه‌های علمیه ایران برای خروج از ایران و مسافرت به عراق، تأکید کرد که طلاب از این کار خوداری کنند؛ زیرا این کار موجب تضعیف حوزه علمیه قم است. دراین‌باره محمدرضا توسلی در نامه‌ای به سیدمصطفی خمینی یادآور شده که او نیز عازم دیدار با امام‌خمینی بوده‌است، ولی استشمام عدم رضایت ایشان از برخی نامه‌ها مانع این کار شده‌است و اگر طلاب احتمال رضایت ایشان را بدهند با کمال شوق به دیدار ایشان خواهند شتافت. از گزارش‌های ساواک بر می‌آید که دستگاه امنیتی رژیم پهلوی دربارهٔ خروج طلاب از ایران به سوی عراق و دیدار با امام‌خمینی سخت حساس بوده‌است. این حساسیت و هراس به دلیل برقراری ارتباط سیاسی و مالی با امام‌خمینی بود؛ چنان‌که نعمت‌الله نصیری، رئیس کل ساواک در نامه‌ای به ریاست شهربانی کل کشور خاطرنشان کرده‌است که از آغاز ورود امام‌خمینی به عراق پاره‌ای از عناصر طرفدار ایشان فعالیت‌هایی دارند که با جمع‌آوری پول و اعزام پیک به عراق در پوشش زیارت از طریق گرفتن گذرنامه یا عبور غیرمجاز از مرز با ایشان تماس گرفته و در آینده با برقراری ارتباط لازم برخلاف مصالح در داخل و خارج کشور اقداماتی کنند. از این‌رو وی از شهربانی خواست در صورت اطلاع، افرادی را که مبادرت به جمع‌آوری و ارسال پول و اعزام پیک به عراق می‌کنند، به ساواک اعلام کنند.
امام‌خمینی پس از سیزده سال اقامت در نجف اشرف و محدودشدن فعالیت‌های سیاسی ایشان به دست دولت بعثی عراق (ببینید: حوزه علمیه نجف)، در سال ۱۳۵۷ عراق را به قصد کویت و سپس فرانسه ترک کرد. (ببینید: هجرت امام‌خمینی)

پیوند به بیرون

• ابراهیم طالبی دارابی ـ معصومه تهمتن یامچی، تبعید امام‌خمینی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۳، ص۲۱۰–۲۲۰.