غائله پاوه
 | |
| شرح ماجرا | هجوم مسلحانه ضدانقلاب به شهر پاوه |
|---|---|
| زمان | مرداد ۱۳۵۸ |
| دوره | انقلاب اسلامی |
| مکان | پاوه، کردستان |
| علت | قدرت‌نمایی ضدانقلاب به‌دلیل جغرافیا و زبان و مذهب و مرز مشترک با کردستان عراق |
| اهداف | استقلال کردستان |
| عاملان | حزب دموکرات کردستان، افراد کومله، اتحادیه میهنی کردستان عراق، چریک‌های فدایی خلق |
| نتایج | شکست محاصره و آزادسازی آن به فرمان امام‌خمینی |
| واکنش‌ها | پیام مکتوب امام و قدردانی از مردم پاوه |
غائله پاوه، هجوم مسلحانه ضدانقلاب به شهر پاوه، مرداد ۱۳۵۸ و آزادسازی آن به فرمان امام‌خمینی.
از مهم‌ترین گروه‌های معارض پس از پیروزی انقلاب اسلامی، حزب دموکرات کردستان بود. حزب دموکرات که از ابتدای پیروزی نهضت، کارشکنی می‌کرد، در مرداد ۱۳۵۸برای تصرف پاوه اقدام کرد و در نامه‌ای به امام‌خمینی درباره ورود ارتش به کردستان هشدار داد.
عصر ۲۳مرداد پاوه توسط مهاجمان محاصره شد و حتی با ورود و تلاش مصطفی چمران و همراهان او در شرف سقوط قرار گرفت. تهاجم همه‌جانبه ضدانقلاب، بسته‌شدن راه‌های منتهی به شهر و اقدامات جنایت‌کارانۀ این گروه و کشتار مردم، موجب دستور صریح امام‌خمینی به عنوان فرمانده کل قوا (۲۷مرداد) شد.
فرمان امام‌خمینی برای حرکت بلافاصلۀ قوای نظامی و ختم غائله، سیل عظیمی از نیروهای مردمی و ارتشی را به سوی پاوه رهسپار کرد؛ چنان‌که نیروهای ضدانقلاب را حتی پیش از رسیدن قوای اعزامی وادار به فرار کرد.
امام‌خمینی در پیامی به سران حزب دموکرات اخطار داد دست از مخالفت بردارند و یادآور شد کسانی که بازگردند عفو خواهند شد.
پاوه و مردم آن
پاوه شهری مرزی و کوهستانی از توابع استان کرمانشاه، در منطقه اورامانات شامل بخش مرکزی، نوسود، باینگان، جوانرود و روانسر است.[۱] مردم این شهر شافعی‌مذهب هستند و بیشتر به گویش کردی هورامی و برخی به زبان جافی سخن می‌گویند. شغل آنان باغداری، کشاورزی سنتی و مبادلات تجاری مرزی است.[۲]
وضعیت اجتماعی
مردم پاوه به خاطر وجود عالمان دینی در میان‌شان از گذشته دور مردمانی متدین بوده‌اند. در سال ۱۳۵۶، مدرسه دارالقرآن به همت عده‌ای از روحانیان تأسیس شد و این مرکز در آستانه انقلاب اسلامی، به کانونی برای گسترش دین و پیام انقلاب در پاوه و شهرهای اطراف تبدیل شد و جوانان بسیاری را به خود جذب کرد.[۳] مردم پاوه با نهضت اسلامی به رهبری امام‌خمینی همراهی نشان دادند و بدین جهت در ۸/۸/۱۳۵۷ به دست چماق‌دارانِ سالار جاف، نماینده پاوه در مجلس شورای ملی رژیم پهلوی به خاک و خون کشیده شدند و شماری از آنان به شهادت رسیدند.[۴] آنان در روزهای تاسوعا و عاشورای ۱۳۵۷ همراه با دیگر مردم ایران، با شعار استقلال، آزادی، حکومت اسلامی، در میدان مولوی این شهر راهپیمایی کردند و در راهپیمایی نوزده بهمن همین سال حمایت خود را از انتصاب مهدی بازرگان به نخست‌وزیری اعلام کردند.[۵]
مردم پاوه پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز پشتیبان نظام اسلامی بودند و علی‌رغم آنکه گروه‌های ضدانقلاب کردستان رفراندم جمهوری اسلامی را تحریم کردند (ببینید: کردستان)، آنان با شور و شوق در انتخابات شرکت کردند.[۶] در ۵/۲/۱۳۵۸ معلمان مدرسه دارالقرآن و مردم منطقه اورامانات و پاوه به دیدار امام‌خمینی به قم رفتند و امام‌خمینی در جمع آنان دربارهٔ جایگاه قرآن و اخوت و برادری مردم ایران سخن گفت و خود را خدمتگزار همه اقشار مردم ایران شمرد و برای آنان دعا کرد.[۷] در ۳۱/۴/۱۳۵۸ مردم پاوه به طرفداری از رهبر انقلاب و جمهوری اسلامی تظاهرات کردند.[۸]
پس از پیروزی انقلاب اسلامی برخی از گروه‌های سیاسی با انگیزه‌های متفاوت به مخالفت با نظام جمهوری اسلامی ایران برخاستند. برخی خواهان برپایی کردستان بزرگ و برخی خودمختاری مناطق کردنشین و گروهی ایجاد جامعه سوسیالیستی را مطرح می‌کردند.[۹] عده‌ای نیز سلطنت‌طلب و هوادار رژیم پهلوی بودند.[۱۰] ضعف دولت مرکزی، موقعیت ویژه جغرافیایی و نژادی،[۱۱] تفاوت مذهبی، فقر اقتصادی مناطق مرزی[۱۲] و احساس عدم مشارکت در قدرت سیاسی،[۱۳] زمینه بروز مخالفت با دولت مرکزی را فراهم کرده بود.
حزب دموکرات کردستان
حزب دموکرات کردستان به رهبری عبدالرحمن قاسملو و سازمان مائوئیستی کومله[۱۴] به مدیریت عبدالله مهتدی از مهم‌ترین گروه‌های معارض بودند.[۱۵] عزالدین حسینی-که امام‌خمینی او را فاسد خواند[۱۶]-از روحانیان وابسته به سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک)[۱۷] و امام‌جمعه مهاباد نیز رهبر معنوی احزاب سیاسی منطقه به‌شمار می‌رفت.[۱۸] هجوم گروه‌های مسلح به پادگان مهاباد در ۱/۱۲/۱۳۵۷[۱۹] و محاصره پادگان سنندج در ۲۷/۱۲/۱۳۵۷ تا ۲/۱/۱۳۵۸ و ضرب و جرح شهروندان عادی و سربازان و نظامیان به جرم وابستگی به نظام اسلامی،[۲۰] قتل‌عام پاسداران بومی مریوان در ۲۳/۴/۱۳۵۸،[۲۱] ازجمله اقدام‌های گروه‌های معارض بود.
دولت موقت جمهوری اسلامی به ریاست مهدی بازرگان سعی داشت مشکلات منطقه را از راه سیاسی حل و فصل کند؛ ولی گروه‌های سیاسی آن را برخاسته از ناتوانی دولت شمردند و بر دامنه توقعات خود افزودند.[۲۲] در ۶/۱/۱۳۵۸، گروه‌های سیاسی مخالف درخواست‌های خود ازجمله تعیین سرنوشت و حاکمیت سیاسی و اقتصادی بر منطقه، ایجاد ارتش خلقی در سراسر کشور، جبران ستم‌دیدگی مردم منطقه از راه کشاورزی و توسعه صنعت و خودداری دولت از تماس با افراد مرتجع منطقه را نوشتند و برای دولت فرستادند که در مجموع مفهوم تجزیه‌طلبی را تداعی می‌کرد[۲۳] (ببینید: کردستان).
هجوم گروه‌های ضدانقلاب
پاوه به جهت کوهستانی‌بودن و پوشش جنگلی و زبان و مذهب و مرز مشترک با کردستان عراق[۲۴] و راه‌های مواصلاتی با عراق[۲۵] مکانی مناسب برای قدرت‌نمایی ضدانقلاب به‌شمار می‌رفت و تسلط ضدانقلاب بر این منطقه می‌توانست مقدمه‌ای برای توسعه درگیری در کردستان و بر سرنوشت انقلاب مؤثر باشد.[۲۶]
تحرکات ضدانقلاب
مخالفان انقلاب اسلامی از آغاز پیروزی انقلاب مقدمات حضور خود در پاوه را فراهم می‌آوردند. فعالیت‌های ضد دینی برخی از گروه‌های سیاسی در این شهر موجب شد که در ۲۵/۱۲/۱۳۵۷ مسئولان مدرسه دارالقرآن پاوه، مردم را علیه فعالیت آنان به راهپیمایی دعوت کنند.[۲۷] افزون بر حزب دموکرات کردستان، سلطنت‌طلبان به ریاست سپهبد عزیز پالیزبان استاندار نظامی سابق کرمانشاه، هواداران سالار جاف، افراد کومله و رزگاری به رهبری عثمان نقشبندی،[۲۸] برخی از دولت‌های خارجی،[۲۹] شماری از افراد اتحادیه میهنی کردستان عراق و چریک‌های فدایی خلق[۳۰] برای تصرف پاوه هم‌دیدگاه شده بودند. به گزارشی در ۱۷/۳/۱۳۵۸، شش هزار قبضه از انواع سلاح از مرز نوسود عراق به دست ضدانقلاب رسید.[۳۱] در ۱۴/۵/۱۳۵۸، حزب دموکرات، جاده پاوه-کرمانشاه را بست و شورشیان آزادانه در شهر رفت و آمد می‌کردند.[۳۲] این حزب در این روز با انتشار نامه‌ای به امام‌خمینی دربارهٔ ورود دولت و ارتش به کردستان هشدار داد.[۳۳] محور پاوه-نوسود و پاوه-روانسر نیز در حوزه نفوذ ضدانقلاب قرار گرفت. آنان مخالفان خود را دستگیر و محموله‌های مواد غذایی را غارت می‌کردند.[۳۴]
تحصن مردم
مردم پاوه در هراس از افراد ضدانقلاب در چهاردهم مرداد با تحصن در فرمانداری پاوه از مسئولان تقاضای کمک کردند.[۳۵] در ۲۰/۵/۱۳۵۸ عده‌ای از گروه‌های چپ و طرفداران حزب دموکرات در روستای قوری قلعه، ۲۵ کیلومتری پاوه، تجمع کردند و قطعنامه‌ای در دوازده ماده ازجمله تشکیل شورای شهرستان پاوه، تصفیه سپاه پاسداران پاوه و حق خودمختاری کردستان منتشر کردند. هم‌زمان میان اهالی پاوه و عشایر تحت حمایت حزب دموکرات مشاجره‌ای درگرفت. ساکنان شهر در هراس از هجوم افراد تحت حمایت دموکرات‌ها به فرمانداری شهر پناهنده شدند و ضمن حمایت از نظام جمهوری اسلامی خواستار امنیت منطقه شدند.[۳۶] عطاءالله اشرفی اصفهانی، محمدرضا کاظمی و سیدجواد خرمشاهی، از علمای کرمانشاه در جمع مردم متحصن در فرمانداری پاوه حضور یافتند و سعید جعفری از افراد سپاه پاسداران[۳۷] و نمایندگان استانداری برای گفتگو با مخالفان به «قوری قلعه» رفتند که بی‌نتیجه بود.[۳۸] شرایط هر لحظه دشوارتر می‌شد.[۳۹] قادر قادری و برخی دیگر از روحانیان بومی نیز تلاش می‌کردند غائله از میان برود.[۴۰]
محاصره شهر
عصر روز ۲۳ مرداد پاوه محاصره شد و مهاجمان ضمن کنترل راه‌های ورودی از مردم خواستند با آنان همکاری کنند و شهروندان پاوه ناخشنود از هجوم مهاجمان از مسئولان تقاضای کمک کردند.[۴۱] شمار مهاجمان بیش از پنج هزار نفر بود و در برابر آنان ۲۵۰ نفر ازجمله دویست پاسدار بومی، نیروهای دفاعی نظام اسلامی را تشکیل می‌دادند.[۴۲] قرار بود پس از تصرف پاوه نیروهای عزیز پالیزبان به سوی کرمانشاه حرکت کنند.[۴۳] تنها پاسگاه ژاندارمری در غرب شهر به فرماندهی آیت شعبانی و مرکز سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به فرماندهی اصغر وصالی در مرکز پاوه در دست نیروهای طرفدار انقلاب باقی مانده بود.[۴۴] در ۲۴ مرداد حملات مهاجمان به اوج رسید. عده‌ای از پاسداران به شهادت رسیدند. در شامگاه ۲۴ مرداد سپاه پاسداران و گروهان ژاندارمری پاوه طی پیام‌هایی فوری به مراکز خود در کرمانشاه اعلام کردند پاوه در شرف سقوط است و از سپاه پاسداران و ارتش تقاضای کمک کردند و فرمانده سپاه پاوه با بی‌سیم اطلاع داد که بدون رسیدن کمک، شهر تا یک ساعت دیگر سقوط خواهد کرد.[۴۵]
ورود شهید چمران
مصطفی چمران، معاون نخست‌وزیر، ولی‌الله فلاحی فرمانده نیروی زمینی ارتش و ابوشریف (عباس آقازمانی) فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و همراهان، بعد از ظهر ۲۵ مرداد با هلی‌کوپتر به پاوه رفتند که گروه‌های ضدانقلاب به آنان حمله کردند. آنان نخست به گروهان ژاندارمری و سپس به مقر سپاه پاسداران رفتند و به دفاع مشغول شدند.[۴۶] چمران که با جنگ‌های چریکی در لبنان آشنا بود[۴۷] فرماندهی دفاع از پاوه را بر عهده گرفت و هماهنگی کارهای داخل پاوه بر عهده وی قرار داده شد.[۴۸] وی در مقر سپاه مستقر و به سازماندهی نیروها پرداخت، وجود وی بر استقامت مدافعان می‌افزود و به پاسداران بومی امید می‌داد که در کنار آنان خواهند ماند و همراه همدیگر پیروز یا شهید خواهند شد.[۴۹]
در شامگاه ۲۵ مرداد اوضاع پاوه وخیم‌تر شد.[۵۰] مهاجمان خانه‌های مردم را غارت کردند و به آتش می‌کشیدند و صدای شیون زنان از هر سو به گوش می‌رسید. افراد مسلح در وسط شهر با بلندگو اعلام می‌کردند هر کس وفاداری خود را به حزب دموکرات اعلام کند، در امان است.[۵۱] مردم از ترس گروه‌های ضدانقلاب گروه گروه به محل سپاه پاسداران پناهنده می‌شدند.[۵۲] مهاجمان از هر سو برای تصرف کانون اصلی سپاه پیش می‌آمدند که با آتش پاسداران عقب رانده می‌شدند. روز ۲۶/۵/۱۳۵۸ با برآمدن آفتاب هواپیمای فانتوم نیروی هوایی مواضع مهم ضدانقلاب را کوبید و از فشار آنان کم کرد.[۵۳] در همان روز فلاحی، فرمانده نیروی زمینی با شماری از زخمیان به کرمانشاه بازگشت.[۵۴]
با غروب آفتاب ۲۶/۵/۱۳۵۸ و هم‌زمان با روز جهانی قدس،[۵۵] تهاجم همه‌جانبه گروه‌های ضدانقلاب برای تصرف پاوه آغاز شد و راه‌های منتهی به شهر بسته شد.[۵۶] آنان افزون بر سلاح سبک مانند مسلسل و آر.پی. جی، از جنگ‌افزارهای سنگین نیز استفاده می‌کردند.[۵۷]
افزون بر زخمی‌های سپاه، هزاران نفر از زنان و مردان بومی هراسان در انتظار کمک‌های پاسداران انقلاب بودند. بالگردی برای کمک به مجروحان در میان امواج گلوله در پاوه نشست و پس از پرواز در میان گلوله‌های افراد ضدانقلاب ناپدید شد و به مقصد نرسید و زخمی‌ها در میان گریه و زاری بستگان جان می‌دادند.[۵۸] با وجود کمبود آذوقه و مهمات جنگی،[۵۹] پاسداران در برابر مهاجمان تا آخرین فشنگ جنگیدند[۶۰] و روحیه شهادت‌طلبی و توکل به خدا به آنان روحیه می‌داد[۶۱]؛ چنان‌که پاسداران زخمی نیز در بیمارستان شهر سرود انقلابیِ «خمینی ای امام» را می‌خواندند.[۶۲] افراد ژاندارمری نیز غسل شهادت و با قدرت در برابر مهاجمان ایستادگی کردند.[۶۳] مهاجمان برای جداکردن افراد ژاندارمری از سپاه اعلام می‌کردند آنان تنها سر پاسداران را می‌خواهند.[۶۴] آنان با نزدیک‌شدن به دیوارهای پاسگاه ژاندارمری از مدافعان آن خواستند با تسلیم‌شدن در امان باشند که فرمانده پایگاه افراد خود را دررفتن و ماندن آزاد گذاشت و آنان مرگ را بر تسلیم‌شدن ترجیح دادند.[۶۵]
تصرف بیمارستان
در ادامه بیمارستان شهر با خیانت دکتر عرفانی از هواداران دموکرات‌ها به تصرف مهاجمان درآمد. مهاجمان زخمی‌ها و اسیران را در محوطه بیمارستان تیرباران کردند و هجده نفر را سر بریدند و کارکنان بیمارستان را به گروگان گرفتند و داروها را به بخش باینگان منتقل کردند.[۶۶] پزشک هندی بیمارستان نیز کشته و یک بهیار سر بریده شد.[۶۷] دکتر ابوالقاسم رشوند سرداری، از کمونیست‌های تجزیه‌طلب، داروهای بیمارستان را برای دموکرات‌ها سرقت کرد و زخمی‌ها به دستور وی سر بریده شدند.[۶۸] هواپیمای پشتیبانی اعزامی از پایگاه هوایی حر (نوژه) به خلبانی محمد نوژه و سیدعبدالله بشیری موسوی به دست گروه‌های ضدانقلاب هدف قرار گرفت و سقوط کرد.[۶۹] بی‌سیم‌چی در حالی‌که اتاقش در زیر رگبار گلوله‌ها بود در زیر میز محل کارش همه وقایع را به تهران مخابره کرد و از آنجا نیز تمام اطلاعات به امام‌خمینی رسید.[۷۰] مردم در جریان وقایع پاوه قرار گرفتند و صدای اعتراضشان به اقدام جدی‌نکردن دولت موقت در برابر غائله پاوه بلند شد.[۷۱] رژیم‌های کویت، عربستان سعودی، اردن و مصر از این غائله حمایت کردند.[۷۲]
واکنش امام‌خمینی
امام‌خمینی از آغاز درگیری‌ها در مناطق غربی کشور به اغتشاشگران هشدار داد و آن را توطئه علیه نظام اسلامی خواند[۷۳] و از مخالفان خواست سلاح بر زمین بگذارند و به دامن اسلام برگردند. ایشان در سخنرانی ۲۶/۵/۱۳۵۸ در قم به مناسبت روز قدس به احزاب و گروه‌های فاسد و طرفدار توطئه‌گران هشدار داد و افزود اگر انقلابی عمل می‌شد و مفسدان محاکمه و حزب‌های فاسد ممنوع شده بودند، مطبوعات فاسد و توطئه‌گران به جای خود می‌نشستند. ایشان با ابراز پشیمانی از عفو تبهکاران هشدار داد انتقام سختی در انتظار آنان است. ایشان توطئه‌گران مناطق کردنشین را در صف کفار خواند و از مسامحه نیروهای نظامی و انتظامی شکوه کرد و آنان را غیر انقلابی خواند و از دولت و ارتش و ژاندارمری و سپاه خواست با آنان به‌شدت رفتار کنند و مطبوعات توطئه‌گر را توقیف کنند. ایشان با مهلت‌دادن به افراد ضدانقلاب، به دولت و ارتش اخطار کرد اگر برای سرکوب افراد فاسد حرکت نکنند به تهران خواهد رفت و با آنان انقلابی رفتار خواهد کرد.[۷۴]
امام‌خمینی در ۲۷/۵/۱۳۵۸/ ۲۴ رمضان ۱۳۹۹ق در پیامی صریح و با ذکر جایگاه خود به عنوان فرماندهی کل قوا پس از دستور به رئیس ستاد ارتش که با تجهیز کامل عازم منطقه شود، به همه ارتشی‌ها فرمان داد بدون انتظارِ دستور دیگری به پاوه روند و غائله را ختم کنند و به مسئولان دستور دارد وسایل حرکت پاسداران را آماده سازند و به دولت و ارتش و ژاندارمری اخطار کرد اگر با توپ و تانک و قوای مجهز تا ۲۴ ساعت دیگر به طرف پاوه حرکت نشود، همه را مسئول می‌داند و هشدار داد تا دستور ثانوی، قوای انتظامی را مسئول این کشتار وحشیانه خواهد دانست و در صورت تخلف، با آنان انقلابی رفتار خواهد کرد.[۷۵]
سیدمحمود طالقانی خطیب جمعه تهران به مردم کُرد پاوه و دیگر مناطق کُردنشین توصیه کرد آرامش کشور را حفظ کنند و بازیچه دست دشمن واقع نشوند.[۷۶] وی در خطبه ۲/۶/۱۳۵۸ با اشاره به حادثه پاوه و به‌شهادت‌رساندن بیماران و جوانان پاسدار، توده مردم کرد را از اندیشه تجزیه‌طلبی مبرّا دانست و از آنان خواست پیش از دخالت ارتش، آتش شرارت را خاموش کنند.[۷۷]
بازتاب فرمان امام‌خمینی
پیام امام‌خمینی موجب شد روحیه مدافعان تقویت شود و روحیه گروه‌های ضدانقلاب پیش از رسیدن قوای اعزامی در هم شکند و با رهاکردن سلاح‌های سبک و سنگین خود از منطقه فرار کنند.[۷۸] چمران پیروزی بر دموکرات‌ها را با وجود برتری نظامی و تاکتیکی و هماهنگیِ آنان به معجزه تشبیه کرد و ایمان و استقامت را از موجبات پیروزی مدافعان پاوه شمرد.[۷۹] پیام امام‌خمینی و فرماندهی چمران و تجربه‌های جنگی وی به دل‌های مدافعان پاوه قوت قلب داد.[۸۰] با پخش پیام ایشان در ساعت خبری ۱۴ و تأثیر حضور و تصمیم ایشان، احساس محاصره و فشار از میان رفت. گروه‌های ضدانقلاب روحیه خودشان را از دست دادند و رزمندگان موفق شدند به دشمن حمله کرده، حلقه محاصره را در هم بشکنند.[۸۱]
با فرمان فرمانده کل قوا حرکتی بزرگ در همه کشور پدید آمد. سیل عظیمی از نیروهای مردمی و ارتشی به سوی پاوه رهسپار شدند. مردم تهران در مرکز سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در عشرت‌آباد و در نخست‌وزیری اجتماع کردند و خواستار اعزام به پاوه بودند.[۸۲] مردم عادی و نظامی از تهران و دیگر شهرستان‌ها برای کمک به رزمندگان پاوه به راه افتادند.[۸۳] افراد زیادی با پای پیاده از کرمانشاه به سوی پاوه حرکت کردند.[۸۴] مردم شهرهای اهواز، ایلام، آمل و جزیره خارک و مسلمانان متعهد کردستان برای اعزام به پاوه اعلام آمادگی کردند[۸۵] و مردم سمنان در اعتراض به کشتار پاوه راهپیمایی کردند و شهر زنجان در حمایت از پیام امام‌خمینی تعطیل شد.[۸۶]
شکست محاصره
با پیام امام‌خمینی، نیروهای مسلح ارتش و سپاه به سوی پاوه حرکت کردند.[۸۷] نیروهای هوانیروز نیز افزون بر رساندن نیروی کمکی و مهمات، مهاجمان را از اطراف شهر دور کردند و فرصت انسجام و تصمیم‌گیری را از آنان گرفتند.[۸۸] با ورود نیروهای نظامی به منطقه، آرامش و امنیت در منطقه پاوه برقرار و محور حیاتی پاوه و روانسر با همکاری سپاه پاسداران و ژاندارمری از کنترل گروه‌های ضدانقلاب خارج شد.[۸۹] از ساعت شش عصر ۲۷ مرداد نیروهای کمکی از راه هوا وارد پاوه شدند و مردم وحشت‌زده پاوه از مخفیگاههای خود خارج شدند. نیروهای اعزامی همراه با مردم تا صبح در شهر رژه رفتند و با سردادن شعار الله اکبر یکی از ماندنی‌ترین شب‌های پاوه را به نمایش گذاشتند.[۹۰] استقبال مردم منطقه از نیروهای اعزامی فوق‌العاده بود. دختران و پسران با آوردن آب و چای و یخ و آذوقه از پاسداران اعزامی پذیرایی کردند.[۹۱] با تلاش نیروهای مسلح و بسیج مردمی، پاوه از اشرار پاکسازی و راه پاوه و نوسود نیز گشوده شد.[۹۲] مردم بومی در شناسایی اشرار و کشف سلاح‌های آنان با پاسداران همکاری کردند.[۹۳]
قدردانی از مردم پاوه
اعلان همدردی و حضور گسترده مردم برای اعزام و سرکوبی اشرار پاوه، قدردانی امام‌خمینی را در پی داشت. ایشان در عصر روز ۲۸/۵/۱۳۵۸ یک روز پس از صدور فرمان خود در پیامی مکتوب به مردم و نیروهای نظامی و انتظامی، از آمادگی گروه‌های مردم از اطراف کشور به‌ویژه مردم کرمانشاه برای سرکوبی اشرار تشکر کرد و به مردم خبر داد به قوای انتظامی دستور اکید داده که امکانات خود را برای پاکسازی کردستان بسیج کنند.[۹۴] عبدالله محمدی نماینده مردم کردستان در مجلس خبرگان از پیام ایشان تشکر کرد.[۹۵] امام‌خمینی به پیام همدردی سیدمحمدرضا گلپایگانی از مراجع تقلید قم دربارهٔ حوادث غرب کشور پاسخ داد و تأکید کرد با بسیج مردم ریشه فساد کنده خواهد شد[۹۶] و در پاسخ پیام سیدعبدالله شیرازی از مراجع تقلید مشهد، استقبال گرم مردم پاوه از نیروهای مسلح جمهوری اسلامی را نشانه خوش‌رفتاری این نیروها با مردم شمرد.[۹۷]
جمعی از مردم پاوه طی نامه‌ای به امام‌خمینی از تلاش نیروهای پاسدار و ارتشی در بازگرداندن امنیت به پاوه تشکر و اعلام کردند تا تحقق اهداف انقلاب اسلامی در خدمت آن خواهند بود[۹۸] و با اطلاعیه‌ای با افشای اهداف پلید سران حزب دموکرات، از فریب‌خوردگان منطقه اورامانات خواستند با همکاری با دولت مرکزی زندگی عادی را از سر گیرند.[۹۹] حوزه علمیه قم و دیگر نهادها در قم مجلس ختمی برای شهدای پاوه برگزار کردند و امام‌خمینی در این مراسم شرکت کرد.[۱۰۰] ایشان از شهدای پاوه تجلیل کرد و آنان را واصل به حیات جاویدان خواند[۱۰۱] و اعلام کرد جمهوری اسلامی ایران مصمم است منطقه را به بهترین وجه آباد کند و در این راه تفاوتی میان شیعیان و اهل سنت نخواهد بود. ایشان برای بازسازی و رفاه حال مردم پاوه و رسیدگی به برادران اهل سنت گروهی را نیز به منطقه اعزام کرد.[۱۰۲]
در ۱۵/۶/۱۳۵۸ علمای پاوه با امام‌خمینی دیدار کردند. امام‌خمینی با شنیدن گزارشی از محرومیت منطقه، اشرار و مفسدان را ازجمله موانع سرعت‌بخشیدن دولت به آبادانی پاوه دانست و یادآور شد در حال ناامنی و جنگ نباید انتظار داشت محرومیت‌ها به‌سرعت از میان برود و هدف اشرار نیز از ناامنی، جلوگیری از آبادانی منطقه است.[۱۰۳] ایشان یادآور شد به دولت دربارهٔ علمای اهل سنت سفارش کرده و مدرسه دارالقرآن پاوه نیز مورد احترام است و در صورت تأسیس حوزه علمیه نیز از آن حمایت خواهد کرد. ایشان از علما و جوانان پاوه خواست به جمهوری اسلامی کمک کنند و با مبارزه بیشتر با اشرار، امنیت کامل در منطقه برقرار شود.[۱۰۴]
امام‌خمینی در ۹/۷/۱۳۵۸ نیز در جمع خانواده شهدا از شهدای غائله پاوه تجلیل کرد و پس از تسلیت به خانواده آنان یادآور شد پیامبر اکرم(ص) و امامان(ع) هستی خود را برای اسلام فدا کردند و همه باید فداکاری کنند؛ همچنین ابراز امیدواری کرد این شهیدان در زمره شهدای بدر، احد و کربلا قرار گرفته و بازماندگان شهدا نیز مأجور باشند.[۱۰۵] ایشان در ۳۰/۴/۱۳۵۹ در جمع فرهنگیان نوسود از توابع پاوه و فرماندار و فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی پاوه از وحدت میان طوایف اسلامی سخن گفت و همه را مسلمان و اهل توحید و قرآن و برادر خواند و اختلاف را به سود کسانی دانست که اعتقادی به اسلام و شیعه و سنی ندارند.[۱۰۶]
فرجام غائله پاوه
امام‌خمینی طبق دستور قرآن کریم و سیره پیامبر اکرم(ص) و امیرالمؤمنین(ع) با فریب‌خوردگان پاوه و دیگر مناطق غرب کشور با رفق و مدارا و با مفسدان با شدت عمل رفتار کرد.[۱۰۷] ایشان بارها به فریب‌خوردگان گروه‌های مخالف توصیه کرد به دامن اسلام برگردند و از مدارا و عفو و رحمت اسلام استفاده کنند[۱۰۸]؛ همچنین یادآور شد در صورت بازگشت فریب‌خوردگانِ حزب دموکرات، با آنان نیز با برادری و برابری رفتار خواهد شد.[۱۰۹] ایشان در پیامی در ۶/۶/۱۳۵۸ به سران حزب دموکرات اخطار داد دست از مخالفت بردارند و یادآور شد کسانی که بازگردند عفو خواهند شد (ببینید: عفو)؛ ولی با معاندان با شدت برخورد خواهد شد. ایشان افزود روحانیان کردستان وظیفه دارند در صورت آگاهی از مخفیگاههای این افراد آنان را معرفی و با آنان معامله مرتد کنند.[۱۱۰]
در تشییع باشکوهی که از شهدای غیر بومی پاوه در تهران و شهرستان‌ها صورت گرفت، مردم خواستار مجازات عبدالرحمن قاسملو و عزالدین حسینی بودند.[۱۱۱] شورای انقلاب و دولت موقت در ۲۸/۵/۱۳۵۸ حزب دموکرات را به جهت حمایت خارجی و تلاش برای تجزیه کشور و لطمه به تمامیت ارضی ایران منحل اعلام کرد.[۱۱۲] در جریان پاکسازی پاوه گروهی از اعضای حزب دموکرات کردستان بازداشت شدند.[۱۱۳] افراسیاب رادی از عوامل پالیزبان و ساواک و مورد نفرت مردم پاوه جزو بازداشت‌شدگان بود.[۱۱۴] دو افسر عراقی نیز در میان بازداشت‌شدگان بودند.[۱۱۵] به حکم محمدصادق خلخالی حاکم شرع دادگاه انقلاب، هجده تن از اشرار پاوه در زندان دیزل‌آباد کرمانشاه اعدام شدند.[۱۱۶] ابوالقاسم رشوندی نیز به جرم کشتن زخمیان پناهنده به بیمارستان به اعدام محکوم شد.[۱۱۷] امام‌خمینی در ۱۸/۶/۱۳۵۸ عفو عمومی صادر کرد و آرامش به منطقه بازگشت و حل مسائل از طریق گفتگو در اولویت قرار گرفت.[۱۱۸]
مردم و نخبگان پس از پایان غائله، دولت موقت را به قاطعیت‌نداشتن در برابر افراد ضدانقلاب متهم ساختند که مهدی بازرگان، نخست‌وزیر، در پیامی تلویزیونی از خود دفاع کرد و بی‌برنامگی و کارشکنی برخی از افراد و فقدان امکانات را از دلایل آن شمرد.[۱۱۹] دولت موقت برای حل معضلات اقتصادی و امنیتی مناطق کردنشین وعده داد برنامه‌های عمرانی، مالی و نظامی مناسبی را به اجرا درآورد و برای پیگیری مسائل، هیئتی سه‌نفره شامل مصطفی چمران وزیر دفاع، هاشم صباغیان وزیر کشور و عزت‌الله سحابی رئیس سازمان برنامه و بودجه به منطقه فرستاد؛ اما پیش از انجام کار، دولت موقت استعفا داد. به پیشنهاد امام‌خمینی و شورای انقلاب آن هیئت به کار خود ادامه داد.[۱۲۰] با این حال، افراد ضدانقلاب از عفو عمومی سوء استفاده کردند و پس از مذاکره با هیئت دولت نیز شرارت‌های خود را در شهر و روستاهای حومه پاوه ادامه دادند و با آغاز جنگ تحمیلی آن را تشدید کردند که با اقدام‌های نیروهای مسلح و همراهی مردم پاوه به‌تدریج از میان رفتند.[۱۲۱]
پانویس
- ↑ عبدی بسطامی، عبور از سیروان، ۱۲ و ۲۲؛ اللهیاری، پاوه در جنگ با ضدانقلاب، ۱۴
- ↑ اللهیاری، پاوه در جنگ با ضدانقلاب، ۵ و ۱۵–۱۶
- ↑ اللهیاری، پاوه در جنگ با ضدانقلاب، ۱۸
- ↑ اللهیاری، پاوه در جنگ با ضدانقلاب، ۱۸
- ↑ اللهیاری، پاوه در جنگ با ضدانقلاب، ۲۰
- ↑ اللهیاری، پاوه در جنگ با ضدانقلاب، ۵؛ کیهان، روزنامه، ۲۶/۷/۱۳۹۰، ۲–۳
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۷/۱۳۱
- ↑ انقلاب اسلامی، روزنامه، ۱/۶/۱۳۵۸، ۱۱
- ↑ فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی، ۱/۴۶۰
- ↑ روزنامه روزنامه، ۲۹/۵/۱۳۵۸، ۴؛ ابوشریف، مصاحبه، ۱
- ↑ اسماعیلی، دولت موقت، ۱۳۹
- ↑ چمران، کردستان، ۲۸
- ↑ فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی، ۱/۴۸۵–۴۸۶
- ↑ سازمان انقلابی زحمتکشان کردستان
- ↑ اسماعیلی، دولت موقت، ۱۳۹–۱۴۰؛ فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی، ۱/۴۶۱–۴۶۳
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۲۹۸
- ↑ چمران، کردستان، ۱۶۳
- ↑ فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی، ۱/۴۶۶؛ اسماعیلی، دولت موقت، ۱۴۰
- ↑ اسماعیلی، دولت موقت، ۱۴۳
- ↑ چمران، کردستان، ۳۸–۳۹
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۵/۴/۱۳۵۸، ۱
- ↑ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۳۴۲؛ اسماعیلی، دولت موقت، ۱۴۱–۱۴۲
- ↑ اسماعیلی، دولت موقت، ۱۴۲
- ↑ عبدی بسطامی، عبور از سیروان، ۱۱–۱۲
- ↑ اللهیاری، پاوه در جنگ با ضدانقلاب، ۲۲
- ↑ چمران، کردستان، ۴۶–۴۸
- ↑ اللهیاری، پاوه در جنگ با ضدانقلاب، ۲۱
- ↑ اللهیاری، پاوه در جنگ با ضدانقلاب، ۲۰–۲۱؛ عبدی بسطامی، عبور از سیروان، ۱۲
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۷/۵/۱۳۵۸، ۲
- ↑ اللهیاری، پاوه در جنگ با ضدانقلاب، ۲۸؛ عبدی بسطامی، عبور از سیروان، ۲۹؛ رسالت، روزنامه، ۱۹
- ↑ عبدی بسطامی، عبور از سیروان، ۱۴
- ↑ اللهیاری، پاوه در جنگ با ضدانقلاب، ۲۶
- ↑ چمران، کردستان، ۴۸–۴۹؛ اسماعیلی، دولت موقت، ۱۴۴
- ↑ عبدی بسطامی، عبور از سیروان، ۱۲–۱۴
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۲/۵/۱۳۵۸، ۲؛ اللهیاری، پاوه در جنگ با ضدانقلاب، ۲۶
- ↑ چمران، کردستان، ۵۳–۵۴
- ↑ امتداد، مجله، ۳۶–۳۷
- ↑ اللهیاری، پاوه در جنگ با ضدانقلاب، ۲۶
- ↑ فاطمی، عبور از بحران، ۱۷؛ امین‌آبادی، بی‌پرده با تاریخ، ۵۹
- ↑ مشرق، پایگاه اطلاع‌رسانی روزنامه مشرق، ۱۲/۴/۱۳۹۳ش
- ↑ عبدی بسطامی، عبور از سیروان، ۲۳
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱/۶/۱۳۵۸، ۱
- ↑ کیهان، روزنامه، ۷/۶/۱۳۵۹، ۱۳
- ↑ فاطمی، عبور از بحران، ۱۷؛ اللهیاری، پاوه در جنگ با ضدانقلاب، ۳۴
- ↑ چمران، کردستان، ۵۵؛ فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی، ۱/۴۸۱؛ کیهان، روزنامه، ۲۵/۵/۱۳۵۸، ۱
- ↑ عبدی بسطامی، عبور از سیروان، ۲۳؛ چمران، کردستان، ۵۵
- ↑ نجف‌پور، پرستوی دهلاویه، ۶۸–۷۱
- ↑ ابوشریف، مصاحبه، ۱
- ↑ چمران، یادنامه، ۱۰۶
- ↑ کیهان، روزنامه، ۲۷/۵/۱۳۵۸، ۱؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۷/۵/۱۳۵۸، ۱۲
- ↑ چمران، کردستان، ۷۸–۷۹؛ فاطمی، عبور از بحران، ۱۷
- ↑ فاطمی، عبور از بحران، ۱۷
- ↑ چمران، کردستان، ۷۹؛ فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی، ۱/۴۸۳
- ↑ اللهیاری، پاوه در جنگ با ضدانقلاب، ۲۸
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۷/۵/۱۳۵۸، ۱۲
- ↑ خلیلی، گام‌به‌گام با انقلاب، ۲/۲۲۰
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۳۱/۵/۱۳۵۸، ۲ و ۱/۶/۱۳۵۸، ۱
- ↑ چمران، یادنامه، ۱۰۳–۱۰۴
- ↑ چمران، یادنامه، ۱۰۴
- ↑ انقلاب اسلامی، روزنامه، ۱/۶/۱۳۵۸، ۱۱
- ↑ نجف‌پور، پرستوی دهلاویه، ۱۲۹ و ۱۳۲
- ↑ کیهان، روزنامه، ۲۸/۵/۱۳۵۸، ۱
- ↑ کیهان، روزنامه، ۲۸/۵/۱۳۵۸، ۱؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۹/۵/۱۳۵۸، ۲
- ↑ انقلاب اسلامی، روزنامه، ۳/۶/۱۳۵۸، ۵؛ چمران، کردستان، ۷۷؛ اللهیاری، پاوه در جنگ با ضدانقلاب، ۳۴
- ↑ اللهیاری، پاوه در جنگ با ضدانقلاب، ۳۴
- ↑ اللهیاری، پاوه در جنگ با ضدانقلاب، ۳۲؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۳۱/۵/۱۳۵۸، ۲
- ↑ عبدی بسطامی، عبور از سیروان، ۳۰؛ کیهان، روزنامه، ۲۷/۵/۱۳۵۸، ۱
- ↑ خلخالی، مصاحبه، ۱
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۸/۵/۱۳۵۸، ۱۰
- ↑ دهقان، شهید چمران، ۵۷
- ↑ چمران، یادنامه، ۱۰۲
- ↑ کیهان، روزنامه، ۸/۶/۱۳۵۹، ۱۳
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۱۱۱
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۲۸۲–۲۸۴
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۲۸۵
- ↑ طالقانی، در مکتب جمعه، ۱/۱۴
- ↑ طالقانی، در مکتب جمعه، ۱/۳۳
- ↑ چمران، یادنامه، ۱۰۸
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۳/۶/۱۳۵۸، ۲
- ↑ کیهان، روزنامه، ۲۹/۵/۱۳۵۸، ۲
- ↑ خامنه‌ای، بیانات، ۶۸
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۷/۵/۱۳۵۸، ۲ و ۲۸/۵/۱۳۵۸، ۲
- ↑ خامنه‌ای، بیانات، ۶۷
- ↑ فاطمی، عبور از بحران، ۱۷
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۸/۵/۱۳۵۸، ۱۰
- ↑ ججمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۹/۵/۱۳۵۸، ۳
- ↑ انقلاب اسلامی، روزنامه، ۳/۶/۱۳۵۸، ۳
- ↑ عبدی بسطامی، عبور از سیروان، ۳۵–۳۶
- ↑ عبدی بسطامی، عبور از سیروان، ۱۳
- ↑ اللهیاری، پاوه در جنگ با ضدانقلاب، ۴۲
- ↑ ابوشریف، مصاحبه، ۱؛ انقلاب اسلامی، روزنامه، ۳/۶/۱۳۵۸، ۵
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۹/۵/۱۳۵۸، ۲
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۵
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۳۰۷
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۳۱/۵/۱۳۵۸، ۲
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۳۱۸
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۳۲۳
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱/۶/۱۳۵۸، ۱
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۳۱/۵/۱۳۵۸، ۳
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۹/۵/۱۳۵۸، ۲
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۳۴۱
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۳۸۹
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۴۳۸
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۴۳۹
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۰/۱۹۱–۱۹۲
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۵۴
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۳۱۱–۳۱۲؛ رضوی، مدارا با شهروندان، ۳۴
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۳۱۲، ۳۴۲ و ۱۳/۵۴–۵۵
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۳۸۹
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۹/۳۵۱
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۳۰/۵/۱۳۵۸، ۱
- ↑ کیهان، روزنامه، ۲۷/۵/۱۳۵۸، ۱؛ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۳۴۴
- ↑ کیهان، روزنامه، ۲۸/۵/۱۳۵۸، ۲
- ↑ ابوشریف، مصاحبه، ۱
- ↑ انقلاب اسلامی، روزنامه، ۶/۶/۱۳۵۸، ۱
- ↑ انقلاب اسلامی، روزنامه، ۳/۶/۱۳۵۸، ۳؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۳۱/۵/۱۳۵۸، ۳
- ↑ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۳/۶/۱۳۵۸، ۳
- ↑ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۳۴۴
- ↑ اسماعیلی، دولت موقت، ۱۴۶–۱۴۷
- ↑ اسماعیلی، دولت موقت، ۱۴۹
- ↑ اللهیاری، پاوه در جنگ با ضدانقلاب، ۴۵–۶۲
منابع
- ابوشریف (آقازمانی)، عباس، مصاحبه، چاپ‌شده در روزنامه جمهوری اسلامی، ۱/۶/۱۳۵۸ش.
- اسماعیلی، خیرالله، دولت موقت، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- اللهیاری، محمد، پاوه در جنگ با ضدانقلاب و دفاع مقدس، تهران، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- امتداد، مجله، آخرین سجده سید؛ نگاهی به زندگی و جهاد شهید سعید جعفری، شماره ۳۱، ۱۳۸۷ش.
- امین‌آبادی، سیدروح‌الله، بی‌پرده با تاریخ، چاپ‌شده در مجله پاسدار اسلام، شماره ۳۷۹، ۱۳۹۲ش.
- انقلاب اسلامی، روزنامه، ۱/۶/۱۳۵۸.
- انقلاب اسلامی، روزنامه، ۳/۶/۱۳۵۸.
- انقلاب اسلامی، روزنامه، ۶/۶/۱۳۵۸ش.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۵/۴/۱۳۵۸.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۲/۵/۱۳۵۸.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۷/۵/۱۳۵۸.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۸/۵/۱۳۵۸.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۹/۵/۱۳۵۸.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۳۰/۵/۱۳۵۸.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۳۱/۵/۱۳۵۸.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱/۶/۱۳۵۸.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۳/۶/۱۳۵۸ش.
- چمران، مصطفی، کردستان، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۸۰ش.
- چمران، مصطفی، یادنامه سردار پر افتخار شهید دکتر مصطفی چمران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
- خامنه‌ای، سیدعلی، بیانات ۱۳۸۹، نرم‌افزار حدیث ولایت.
- خلخالی، محمدصادق، مصاحبه، چاپ‌شده در روزنامه جمهوری اسلامی، ۳/۶/۱۳۵۸ش.
- خلیلی، اکبر، گام‌به‌گام با انقلاب، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- دهقان، احمد، شهید چمران، تهران، دفتر انتشارات کمک آموزشی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- رسالت، روزنامه، ۲/۷/۱۳۸۵ش.
- رضوی، سیدعباس، مدارا با شهروندان در اندیشه و سیرت امام‌خمینی، مجله حوزه، شماره ۱۷۱، ۱۳۹۳ش.
- طالقانی، سیدمحمود، در مکتب جمعه، وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۴ش.
- عبدی بسطامی، علی، عبور از سیروان، تهران، صریر، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- فاطمی، امیرعلی، عبور از بحران، بازنگاهی به ناآرامی‌های قومی و منطقه‌ای پس از پیروزی انقلاب، روزنامه رسالت، ۲۲/۴/۱۳۸۸ش.
- فوزی تویسرکانی، یحیی، تحولات سیاسی اجتماعی بعد از انقلاب اسلامی در ایران، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- کیهان، روزنامه، ۲۵/۵/۱۳۵۸.
- کیهان، روزنامه، ۲۷/۵/۱۳۵۸.
- کیهان، روزنامه، ۲۸/۵/۱۳۵۸.
- کیهان، روزنامه، ۷/۶/۱۳۵۹.
- کیهان، روزنامه، ۸/۶/۱۳۵۹.
- کیهان، روزنامه، ۲۶/۷/۱۳۹۰ش.
- مشرق، پایگاه اطلاع‌رسانی روزنامه مشرق، ۱۲/۴/۱۳۹۳ش.
- نجف‌پور، مجید، پرستوی دهلاویه، تاریخ شفاهی زندگانی و مبارزات شهید مصطفی چمران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال‌های ۱۳۵۷–۱۳۵۸، انقلاب و پیروزی، به کوشش عباس بشیری، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
پیوند به بیرون
- عبدالحسین جانپور، غائله پاوه، دانشنامه امام‌خمینی، ج۳، ص۹۷–۱۰۵.