سیدمحمد بهشتی
 | |
| شناسنامه | |
|---|---|
| نام کامل | سیدمحمد حسینی بهشتی |
| نسب | خاندان صدر |
| زادروز | ۲ آبان ۱۳۰۷ش |
| شهر تولد | اصفهان |
| کشور تولد | ایران |
| تاریخ درگذشت | ۷ تیر سال ۱۳۶۰ش |
| شهر درگذشت | تهران، دفتر حزب جمهوری اسلامی |
| کشور درگذشت | ایران |
| آرامگاه | بهشت زهرا(س)، تهران |
| خویشاوند سرشناس | سید فضل‌الله بهشتی (پدر) |
| دین | اسلام |
| مذهب | شیعه |
| اطلاعات سیاسی | |
| پست‌ها | عضو شورای انقلاب، دبیرکل حزب جمهوری اسلامی، نایب‌رئیس مجلس خبرگان قانون اساسی، رئیس دیوان عالی کشور. |
| اطلاعات علمی و مذهبی | |
| اساتید | امام‌خمینی، سیدمحمد محقق داماد، سیدحسین بروجردی، سیدمحمدتقی خوانساری و سیدمحمد حجت. |
| تالیفات | از حزب چه می‌دانیم، اقتصاد اسلامی، اهمیت شیوه تعاون، بانکداری و قوانین مالی اسلام، بایدها و نبایدها، امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه قرآن و … |
سیدمحمد بهشتی، روحانی مبارز، شاگرد امام‌خمینی، عضو شورای انقلاب، دبیرکل حزب جمهوری اسلامی، نایب‌رئیس مجلس خبرگان قانون اساسی و رئیس دیوان عالی کشور.
سیدمحمد حسینی در سال ۱۳۰۷ در اصفهان به دنیا آمد و پس از انجام تحصیلات جدید تا اتمام دوم متوسطه، تحصیلات حوزوی خود را در اصفهان آغاز کرد و در ادامه به قم هجرت کرد و دروس عالی حوزوی را نزد سیدمحمد محقق داماد، سیدحسین بروجردی، سیدمحمدحسین طباطبائی و اساتیدی دیگر به انجام رساند. او به موازات دروس عالی حوزوی، دروس دانشگاهی را تا مقطع دکترا به پایان برد. فعالیت سیاسی-فرهنگی بهشتی از زمان نهضت ملی شدن صنعت نفت آغاز شد و در ادامه با تأسیس مدرسه جدید دین و دانش و نیز فعالیت تبلیغی هدفمند و برنامه‌ریزی برای تحصیلات حوزه، به فعالیت‌های خود ادامه داد. حساسیت و تمرکز ساواک روی بهشتی تا آنجا پیش رفت که او را ناچار به ترک قم و زندگی در تهران نمود و او در تهران از سوی امام‌خمینی یکی از چهار عضو شورای فقهی-سیاسی هیئت مؤتلفه اسلامی بوده است. او از سال ۱۳۴۴ در مؤسسه اسلامی هامبورگ آلمان مستقر شد و در کنار فعالیت‌های تبلیغی، هسته مرکزی اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان ایرانی در اروپا را ایجاد کرد.
بهشتی پس از اقامت پنج ساله در آلمان به ایران بازگشت و فعالیت گسترده‌ای در تهران داشت که یکی از آنها همکاری در کارگروهی برای نگارش کتاب‌های درسی برای مرکز تربیت معلم و دانشکده مکاتبه‌ای و نیز تهیه کتاب‌های تعلیمات دینی وزارت آموزش‌وپرورش بوده است. او در سال ۱۳۵۴ دستگیر و چند روزی بازداشت بوده بار دیگر در سال ۱۳۵۷ به دلیل تظاهرات عظیم تاسوعا و عاشورا دستگیر و در اوین زندانی شد. نقش او در تأسیس جامعه روحانیت مبارز تهران جدّی بود. او با هجرت امام به فرانسه به دیدار ایشان شتافت و مأموریت تشکیل شورای انقلاب به او و دوستانش محول شد.
او در تأسیس حزب جمهوری اسلامی نقش بسیار برجسته‌ا‌ی داشت و دبیرکل آن بود. او به حکم امام‌خمینی رئیس دیوان عالی کشور در نظام جمهوری اسلامی شد و در مقطع پس از پیروزی انقلاب اسلامی مناظره‌های اثرگذار و سازندهای با گروه‌های مخالف برگزار کرد. بهشتی در هفتم تیرماه ۱۳۶۰ به همراه جمعی از مدیران کشور به شهادت رسید.
اقتصاد اسلامی، خدا از دیدگاه قرآن، دکتر شریعتی جستجوگری در مسیر شدن، شناخت از دیدگاه فطرت، موسیقی و تضریح در اسلام عناوین بعضی از کتاب‌های بهشتی است.
ولادت
سیدمحمد حسینی بهشتی دوم آبان ۱۳۰۷ در محله لُنبان اصفهان در خانواده‌ای روحانی به دنیا آمد. پدر او سیدفضل‌الله (م۱۳۴۱) امام‌جماعت مسجد محله لُنبان و مسجد مستهلک در اصفهان بود.[۱] جدّ مادری وی، میرمحمدصادق مدرس خاتون‌آبادی از علمای بنام عصر خویش به‌شمار می‌رفت.[۲]
تحصیلات
بهشتی تحصیلات خود را نخست در مدرسه ثروت و سپس در دبیرستان سعدی به انجام رسانید. پس از اتمام سال دوم مقطع متوسطه در شهریور سال ۱۳۲۱ به حوزه صدر اصفهان رفت و تا سال ۱۳۲۵ به تحصیل دروس پایه و سطح پرداخت.[۳] او در فروردین سال ۱۳۲۶ به قم مهاجرت کرد و درس خارج را نزد سیدمحمد محقق داماد آغاز کرد و از درس سیدحسین بروجردی، سیدمحمدتقی خوانساری و سیدمحمد حجت نیز بهره برد.[۴] وی حدود دوازده سال با حسینعلی منتظری و علی‌اکبر مشکینی هم‌حجره و هم‌بحث بود.[۵]
بهشتی هم‌زمان پس از گرفتن دیپلم ادبی، وارد دانشکده معقول و منقول (الهیات) تهران شد و سپس در سال ۱۳۲۹ در تهران سکونت گزید و در سال ۱۳۳۰ پس از اخذ مدرک لیسانس به قم بازگشت[۶] و در دبیرستان حکیم‌نظامی (امام‌صادق (ع) کنونی) به تدریس زبان انگلیسی پرداخت.[۷] او در سال‌های ۱۳۳۰–۱۳۳۵ فلسفه و حکمت اسلامی (شفای بوعلی و اسفار اربعه ملاصدرا) را نزد سیدمحمدحسین طباطبایی آموخت[۸] و به همراه مرتضی مطهری و چند تن از فضلای پرتلاش در درس فقه امام‌خمینی نیز شرکت کرد.[۹]
فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی
شهید بهشتی در کنار فعالیت‌های علمی، فرهنگی و اجتماعی، فعالیت‌های سیاسی بسیاری داشت و از افراد مؤثر در انقلاب اسلامی ایران بود. فعالیت سیاسی او در سال ۱۳۲۹–۱۳۳۰ که مقارن با اوج مبارزات سیاسی ـ اجتماعی نهضت ملی صنعت نفت به رهبری سیدابوالقاسم کاشانی و محمد مصدق بود، آغاز شد و در جریان اعتصاب ۲۶–۳۰ تیر در اصفهان در ساختمان تلگراف‌خانه سخنرانی کرد.[۱۰]
بهشتی در سال ۱۳۳۳ با کمک گروهی از همفکران، دبیرستان «دین و دانش» را در قم بنیان نهاد و تا سال ۱۳۴۲ آن را اداره کرد.[۱۱] وی در سال ۱۳۳۶، مدرک دکترا را از دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران گرفت.[۱۲]
تهیه برنامه برای تبلیغ در سطح روستاها، فعالیت در جهت سامان‌دادن به حوزه‌های علمیه و برنامه‌ریزی برای نظم آن، تأسیس مدارس برنامه‌ریزی‌شده برای طلاب، ایجاد کانون اسلامی دانش‌آموزان و فرهنگیان، حضور در وزارت آموزش و پرورش و نگارش کتاب‌های دینی ازجمله فعالیت‌های فرهنگی اوست.[۱۳]
بهشتی در سال ۱۳۳۹ برای سامان‌دادن به حوزه علمیه، تصمیم به تدوین برنامه‌ای برای تحصیلات علوم اسلامی گرفت و مدرسه حقّانی (منتظریه) را پایه‌گذاری کرد.[۱۴] وی در این مدرسه، درس زبان انگلیسی را ترویج کرد که در آن زمان خلاف شان روحانیت به‌حساب می‌آمد.[۱۵] این مدرسه، به دلیل مدیریت و ساختار قوی، بهترین مدرسه در حوزه علمیه قم شد.[۱۶] غالب استادان آن افرادی فاضل، انقلابی و از شاگردان امام‌خمینی بودند. بسیاری از طلاب جوان این مدرسه، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، جذب دستگاه قضایی کشور شدند.[۱۷] وی برای تفریح خانواده‌های مذهبی، شرکت سبزه را تأسیس کرد. بدین منظور در کمال‌آباد کرج، باغی را برای این کار با مشارکت دوستان خود ازجمله اکبر هاشمی رفسنجانی، محمدعلی رجایی و محمدجواد باهنر خریداری کردند. بعدها از این مکان برای جلسات شورای انقلاب نیز استفاده می‌شد.[۱۸]
بهشتی در اسناد ساواک
بهشتی به دلیل فعالیت‌های سیاسی و همراهی با مبارزات امام‌خمینی، همواره زیر نظر سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) قرار داشت.[۱۹] از او به عنوان یکی از منابع اطلاعاتی امام‌خمینی دربارهٔ لایحه کاپیتولاسیون یاد شده‌است[۲۰] بر اساس اسناد ساواک، او در جریان ارسال تلگرام اصناف و بازاریان اصفهان و اعتراض به حمله به مدرسه فیضیه در فروردین ۱۳۴۲ نقش داشت[۲۱]؛ ازهمین‌رو ساواک در زمستان ۱۳۴۲ او را ناچار به ترک قم کرد.[۲۲]
وی در تهران، ارتباط نزدیکی با گروه‌های مبارز ازجمله هیئت‌های مؤتلفه اسلامی برقرار کرد و در سال ۱۳۴۳ به پیشنهاد شورای مرکزیِ آنها امام‌خمینی یک گروه چهار نفری شامل بهشتی، مرتضی مطهری، محی‌الدین انواری و احمد مولایی را به عنوان شورای فقهی و سیاسی این هیئت‌ها تعیین کرد.[۲۳] این جمعیت که به دستور امام‌خمینی با ائتلاف هیئت‌های مذهبیِ مبارز به وجود آمد، با هدایت این افراد گام‌های مؤثری در تقویت نهضت اسلامی به رهبری امام‌خمینی برداشت.[۲۴] بهشتی که شخصیتی نظریه‌پرداز داشت، با نبوغ در تبلیغ و سازماندهی، به تشکل نیروهای ارزشی و مبارز می‌پرداخت. او همچنین از مأموریت خود و مطهری، برای تبلیغ‌اندیشه و عقاید اسلامی و تهیه جزوه‌های آموزنده برای نسل جوان خبر داده‌است.[۲۵]
هجرت به آلمان
بهشتی برای خروج از فشار ساواک در سال ۱۳۴۴ با حمایت سیدمحمدهادی میلانی و مساعدت سیداحمد خوانساری به آلمان رفت تا امور مسجد شهرهامبورگ را که سیدحسین بروجردی بنا نهاده بود بر عهده گیرد. تلاش‌های تبلیغی و فرهنگی او در آلمان تا سال ۱۳۴۹ به طول انجامید.[۲۶] وی نام مسجد ایرانیان درهامبورگ را به مرکز اسلامی هامبورگ تغییر داد. تلاش در جهت اقتدار و وحدت‌آفرینی شریعت نبوی (وحدت شیعه و سنی)، تشکیل جلسات پرسش و پاسخ برای غیر مسلمانان، جلسات گفتگو میان اسلام و مسیحیت، فعالیت‌های تبلیغی و ارتباط و پاسخ‌گویی به سؤال‌های علمی برخی مجامع دانشگاهی از دیگر فعالیت‌های بهشتی در آنجا بوده‌است.[۲۷] در گزارش ساواک، وی نماینده امام‌خمینی در هامبورگ معرفی شده[۲۸] که در انتقال وجوه شرعی ایشان به حوزه‌های علمیه نقش داشته‌است.[۲۹]
بهشتی در بهمن ۱۳۴۴ درهامبورگ، هسته مرکزی اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان ایرانی در اروپا (گروه فارسی‌زبان) را به‌وجود آورد.[۳۰] نخستین نشست رسمی اتحادیه نیز در شهر گیسن آلمان در سال ۱۳۴۵[۳۱] با کمک و راهنمایی بهشتی و تلاش گروهی دیگر از مبارزان خارج از کشور تشکیل شد[۳۲] او پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۴۹ توسط رژیم، ممنوع‌الخروج شد.[۳۳] در همین سال (۱۳۴۹) مدرسه رفاه با اهداف اسلامی و مبارزاتی، در تهران تأسیس شد و بهشتی یکی از مؤسسان این مدرسه بود.[۳۴]
بهشتی در سال ۱۳۵۰ جلساتی با نام «مکتب قرآن»، برای گروه جوانان فعال و با موضوع تفسیر قرآن تشکیل داد[۳۵]؛ همچنین در سال ۱۳۵۲ رهبری تشکیل جلساتی سیاسی را بر عهده داشت. این جلسات با حضور روحانیان ایرانی مهاجر از عراق در راستای تبلیغ و حمایت از نهضت امام‌خمینی صورت می‌گرفت.[۳۶] او در نگارش کتاب‌های درسی برای مراکز تربیت معلم و دانشکده مکاتبه‌ای و در اصلاح و تألیف کتاب‌های تعلیمات دینی وزارت آموزش و پرورش نقش اساسی داشت؛ همچنین وی و محمدجواد باهنر و علی غفوری از اعضای هیئت علمی دفتر نشر فرهنگ اسلامی بودند.[۳۷]
دستگیری و زندان
بهشتی به دلیل فعالیت‌های سیاسی و مبارزاتی خود در سال ۱۳۵۴ دستگیر و چند روزی در کمیته مرکزی تهران زندانی شد. همچنین به دلیل فعالیت‌ها و راهپیمایی‌های تاسوعا و عاشورای ۱۳۵۷ ساواک، بهشتی را دستگیر و به زندان اوین منتقل کرد که پس از مدت کمی آزاد شد.[۳۸] او مدیریت خود و اعتقاد شدید به مبارزات سرّی و اوج‌گیری مبارزات را به ترتیب، علت آزادی خود از زندان دانسته‌است.[۳۹]
تشکیل جامعه روحانیت مبارز
وی در سال ۱۳۵۶ برای حل اختلاف میان نیروهای فعال اسلامی در خارج کشور به اروپا و آمریکا سفر کرد.[۴۰] طی سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ تشکل جامعه روحانیت مبارز را با همکاری دوستان همفکر خود پدیدآورد و اعتصاب مدارس را در جهت گسترش بیشتر نهضت امام‌خمینی در دستور کار قرار داد.[۴۱] وی در اعتصاب کارکنان صنعت نفت در سال ۱۳۵۷، رابط خبری میان اعتصاب‌کنندگان و امام‌خمینی بود[۴۲]
تشکیل شورای انقلاب
با هجرت امام‌خمینی به فرانسه در ۱۳ مهر ۱۳۵۷ و اوج‌گیری مبارزات مردم در این سال، درک ضرورت تشکیل شورایی برای رهبری مبارزه در زمان دوری رهبر انقلاب از ایران و نیز مدیریت دوره انتقال، موجب شد کسانی مانند بهشتی، مطهری و مهدی بازرگان برای مشورت با امام‌خمینی عازم پاریس شوند.[۴۳] پس از آن امام‌خمینی یک گروه پنج‌نفره از روحانیان؛ بهشتی، مطهری، اکبر هاشمی رفسنجانی، سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی و محمدجواد باهنر را مسئول معرفی افراد مورد اعتماد برای عضویت در شورای انقلاب کرد.[۴۴] امام‌خمینی پس از مأموریتی که به مطهری برای انتخاب افراد داده بود، در ۱۴ آبان ۱۳۵۷ نیز در نامه‌ای به بهشتی ضرورت تسریع در این امر را یادآور شد.[۴۵]
پس از تشکیل شورای انقلاب، سیدمحمود طالقانی رئیس شورا و بهشتی نایب‌رئیس شورا شد؛ البته بیشتر مسئولیت اداره شورا و امضای لوایح در این دوران بر عهده بهشتی بود.[۴۶] پس از درگذشت طالقانی و استعفای دولت موقت، بهشتی رئیس شورای انقلاب شد. این مسئولیت تا ریاست‌جمهوری سیدابوالحسن بنی‌صدر و ریاست او بر شورا ادامه یافت[۴۷]
تشکیل کمیته استقبال
در آستانه بازگشت امام‌خمینی به ایران در بهمن ۱۳۵۷، برخی از روحانیان شورای انقلاب مانند بهشتی و مطهری، با هدف برنامه‌ریزی و ایجاد هماهنگی در استقبال و محافظت از امام‌خمینی، ستادی به نام کمیته استقبال تشکیل دادند. نخستین جلسه مشترک برای تشکیل این کمیته در خانه بهشتی برگزار شد.[۴۸] نظر و مشورت بهشتی موجب شد افرادی از سایر گروه‌های مبارز نیز در کمیته استقبال عضو شوند؛ با این هدف که همه گروه‌ها خود را در استقبال از رهبر انقلاب سهیم بدانند[۴۹] یکی از وظایف کمیته پیش از بازگشت امام‌خمینی، مدیریت تظاهرات مردم و جلوگیری از کشتار آنان به دست نیروهای رژیم پهلوی بود و بهشتی نیز در این امر فعال بود.[۵۰] در شب نخست ورود امام‌خمینی به ایران، بهشتی به همراه چند نفر از جمله مهدی عراقی، به خانه کشاورز؛ داماد سیدمرتضی پسندیده رفتند و امام‌خمینی را تا مدرسه رفاه همراهی کردند.[۵۱]
تاسیس حزب جمهوری اسلامی
بهشتی طرفدار تشکل و نظام‌مندی نیروهای انقلابی بود و در این مسیر به عنوان مسئول اصلی حزب جمهوری اسلامی شناخته می‌شد. حدود یک هفته پس از پیروزی انقلاب، بهشتی با گروهی از همفکران خود، تأسیس حزب جمهوری اسلامی را اعلام کرد. او و چند نفر از روحانیان همفکر او مانند اکبرهاشمی رفسنجانی، که وجود تشکیلات سیاسی با محوریت اسلام را در مبارزه ضروری می‌دانستند[۵۲]؛ پیش از پیروزی انقلاب اسلامی نیز چندبار به امام‌خمینی پیام داده و نظر مثبت ایشان دربارهٔ تأسیس حزبی سیاسی ـ اسلامی را درخواست کرده بودند؛ امری که در آن زمان موافقت امام‌خمینی را در پی نداشت[۵۳]؛ اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، امام‌خمینی با توجه به ضرورت زمان و تنها در آن مقطع زمانی به واسطه شناخت و تأیید مؤسسان حزب، با تشکیل حزب موافقت کرد.[۵۴] بهشتی به همراه محمدجواد باهنر در تهیه و تدوین اساسنامه حزب نقش اساسی داشتند.[۵۵]
بهشتی پس از تأسیس حزب جمهوری اسلامی، سمت دبیرکلی این حزب را تا زمان شهادت بر عهده داشت[۵۶] امام‌خمینی در ۲۸ بهمن ۱۳۵۷ با تشکیل کمیته‌ای برای رسیدگی به وضع کارگران، زیر نظر بهشتی و سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی موافقت کرد.[۵۷] بهشتی منتخب مردم تهران در انتخابات مجلس خبرگان برای تدوین قانون اساسی در خرداد سال ۱۳۵۸ بود[۵۸] و در سمت نایب‌رئیس این مجلس در هدایت و اداره آن نقش مؤثری ایفا کرد.[۵۹] او که با سران نظام جمهوری اسلامی ارتباط قوی داشت، نقشی کلیدی در تحکیم پایه‌های نظام ازجمله تدوین قانون اساسی داشت.[۶۰] وی در جریان تسخیر سفارت آمریکا در ایران در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ حمایت قاطع خود را از دانشجویان مسلمان پیرو خط امام‌خمینی اعلام کرد.[۶۱]
رئیس دیوان عالی کشور
همچنین امام‌خمینی در ۴ اسفند ۱۳۵۸ بهشتی را به عنوان نخستین رئیس دیوان عالی کشور در جمهوری اسلامی برگزید.[۶۲] وی خدمات ارزنده‌ای در قوه قضاییه انجام داد؛ ازجمله اجتهاد و فقه و فقاهت را وارد مسئله قضایی کشور کرد. تشکیل پلیس قضایی و دفتر تنظیم لوایح برای تطبیق لوایح با موازین اسلامی از مهم‌ترین اقدامات بهشتی در شورای عالی قضایی بود[۶۳] و در این شورا نیز برای جلوگیری از بی‌عدالتی، بر نقش برجسته آن شورا تأکید داشت.[۶۴] وی همچنین در تدوین قانون اراضی شهری در سال‌های ۱۳۵۹–۱۳۶۰ نقش داشت و امام‌خمینی پیش از تصویب این قانون در شورای انقلاب، بهشتی، منتظری و مشکینی را مأمور بررسی، مطالعه و تدوین این قانون کرد.[۶۵]
شرکت در مناظرات
از فعالیت‌های مهم بهشتی در عرصه فرهنگی پس از پیروزی انقلاب، مناظره‌ها و گفتگوهای او با گروه‌های تندرو مخالف انقلاب اسلامی داخل کشور بود. وی در این مناظره‌ها سعه‌صدر، منطقی‌بودن و پایبندی خود به موازین اخلاق را به خوبی نشان داد.[۶۶] او در خنثی‌کردن نقشه‌های ضدانقلاب، گروه‌ها و افراد مخالف نقشِ مؤثری ایفا کرده‌است.[۶۷]
ویژگی‌های شخصی و اخلاقی
بهشتی از معدود مسئولان توانمند جمهوری اسلامی ایران بود که با تکیه بر استعداد و نبوع ذاتی، روشن‌بینی، تلاش مستمر و پیگیر علمی، توان استدلال و بیان فوق‌العاده، آشنایی و تسلط بر چهار زبان زنده دنیا (عربی، انگلیسی، آلمانی و فارسی) و نظم و مدیریت مثال‌زدنی توانست نقش تعیین‌کننده‌ای در هدایت مبارزه و کادرسازی در داخل کشور، پیش از بازگشت امام‌خمینی و مدیریت و اداره کشور پس از پیروزی انقلاب و تدوین قانون اساسی و تأسیس ارکان نظام جمهوری اسلامی ایفا کند.
او از سوی گروه‌های مخالف و معاند چپ مانند سازمان مجاهدین خلق و چریک‌های فدایی خلق و جریان‌های لیبرالیستی با تهمت‌های گسترده مواجه بود. این گروه‌ها طبقات مختلف مردم را نسبت به او بدبین می‌کردند؛ تهمت‌هایی که محدوده خاصی نداشت.[۶۸] مخالفان او که از طیف‌های مختلفی بودند، هر عیب و نقصی در مدیریت کشور را از ناحیه او می‌پنداشتند[۶۹]؛ حتی او را به بی‌دینی و رهبری چماقداران متهم کردند.[۷۰] برخی دوستان او نیز وی را تنها گذاشته و در برابر تهمت‌ها نسبت به او سکوت کردند.[۷۱] ولی بهشتی با سعه صدر و بردباری و با اتکا به قدرت الهی، با تهمت‌ها و فشارها برخورد و از محبوبیت مردمی خود ابراز رضایت می‌کرد[۷۲]؛ حتی وقتی از او خواسته شد تا برای کاهش فشارها، مسئله را با امام‌خمینی در میان بگذارد، بهشتی حاضر نشد و تأکید کرد امام‌خمینی را برای آرمان‌های بلندتر می‌خواهد و دوست ندارد ایشان را به مسائل شخصی درگیر کند.[۷۳]
در زمان ریاست‌جمهوری بنی‌صدر، یکی از کانون‌های مدیریت توطئه علیه بهشتی، دفتر هماهنگی همکاری‌های مردم و ریاست‌جمهوری بود. اوج اختلاف بنی‌صدر و اطرافیان او با بهشتی در واقعه ۱۴ اسفند ۱۳۵۹، در مراسم سالگرد فوت محمد مصدق بود که شعار مرگ بر بهشتی سر داده شد.[۷۴] وی که در حوزه‌های گوناگون فرهنگی، آموزشی، سیاسی و اقتصادی صاحب‌نظر بود، وسعت نظری شگفت و سلوکی خردمندانه در برابر مخالفان و عاملان ترور شخصیت خود داشت.[۷۵]
کیفیت ارتباط با امام
بهشتی از ارادتمندان و یاران خاص امام‌خمینی بود. وی ضمن اشاره به مربی، فقیه و مرجع‌بودن امام‌خمینی آشنایی خود با ایشان را از سال ۱۳۲۵ و بیش از ۳۴ سال دانسته و باور داشت ایشان به‌حق، رهبری با بینش عالی و وسیع، رفتاری پرجاذبه، قاطعیت کم‌نظیر، سعه صدر، بلنداندیشی، ایثارگری، خدااندیشی عارفانه و دارای سلوک اخلاقی ارزنده است که با پیروی از ایشان بنیان انقلاب استوار می‌گردد؛ زیرا رهبری ایشان همه‌جانبه و جامع است.[۷۶] به باور وی امام‌خمینی، به عنوان فقیهی برجسته، مردم را به اسلام راستین دعوت کرد و با نفی تمام ابرقدرت‌ها و مستبدها، تأکید داشت که سرنوشت ملت‌ها باید به دست خودشان تعیین شود.[۷۷] بهشتی خود را شاگرد، همفکر و همکار امام‌خمینی می‌دانست و همواره از ایشان به مربّی بزرگ خویش یاد می‌کرد و خود را قطره‌ای از دریای وجود ایشان می‌دانست و معتقد بود ایشان رهبر تمام محرومان و مبارزان جهان است.[۷۸]
امام‌خمینی نیز ضمن اظهار رفاقت با بهشتی وجاهتِ مردمی او را سبب رای‌دادن مردم به وی برای مجلس خبرگان دانست[۷۹] و با بیان پیشینه آشنایی بیست‌ساله با بهشتی وی را بزرگ‌شده دست خود خواند و او را از شاگردان و معاشران خود و خادم راستین دین و جامعه معرفی و مخالفان او را نکوهش کرد و توهین به امثال وی را توطئه‌ای برای طرد تدریجی روحانیت خدمتگزار برشمرد و به پیامدهای آن هشدار داد.[۸۰]
شهادت
بهشتی در هفتم تیر ۱۳۶۰، شب هنگام در وقت سخنرانی در دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی واقع در محله سرچشمه تهران، بر اثر انفجار بمب، به دست عوامل سازمان مجاهدین خلق ایران، به همراه جمعی از مسئولان نظام و همکاران حزب جمهوری اسلامی، در ۵۳ سالگی به شهادت رسید. پیکر او به همراه دیگر شهدا پس از تشییع بسیار باشکوه، در بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد[۸۱] (ببینید: هفت تیر).
پس از شهادت بهشتی، امام‌خمینی او را از ابرار معرفی کرد و مراتب فضل، تفکر و تعهّد ایشان را ستود و از اینکه دشمنان او با تهمت‌های خود، وی را ستمکار و دیکتاتور معرفی کردند، ابراز تاسف کرد و حرکت‌های همراه با تهمت و توهین به وی را ظلم بزرگی به وی دانست.[۸۲] به باور ایشان راز وسعت افتراها به شهید بهشتی در مفیدی و ارزشمندی او نهفته بود و مخالفان می‌خواستند با حربه ناسزا و افترا او را از مردم جدا کنند.[۸۳] ایشان تأکید کرد، بر خلاف افراد بی‌انصافی که «مرگ بر بهشتی» می‌گفتند، ایشان او را یک فرد متعهد، مجتهد، متدین، علاقه‌مند به ملت و اسلام و مفید برای جامعه می‌دانست و شهادت وی را در برابر مظلومیت او ناچیز شمرد و تصریح کرد آنچه ایشان را در این امر متأثر می‌کند، مظلومیت بهشتی است[۸۴]؛ چنان‌که او را مسلمان متعهد و مجتهد و به‌مثابه یک ملت برای جامعه می‌دانست که مظلومانه زیست و مظلومانه مرد و خار چشم دشمنان بود.[۸۵] ایشان خاطرنشان کرده‌است که گرچه مخالفان بهشتی در محافل و خیابان‌ها او را مورد هجمه قرار دادند، اما با شهادت وی مردم متوجه جوسازی‌های ناروا علیه او شدند.[۸۶]
تالیفات
بهشتی تالیفات بسیاری در حوزه‌های متعدد علمی و اسلامی دارد. مهم‌ترین آثار او عبارت‌اند از: از حزب چه می‌دانیم؛ اقتصاد اسلامی؛ اهمیت شیوه تعاون؛ بانکداری و قوانین مالی اسلام؛ بایدها و نبایدها، امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه قرآن؛ بررسی و تحلیلی از جهاد، عدالت، لیبرالیسم، امامت؛ بهداشت و تنظیم خانواده؛ توکل از دیدگاه قرآن؛ حج در قرآن؛ حق و باطل از دیدگاه قرآن؛ خدا از دیدگاه قرآن؛ دکتر شریعتی جستجوگری در مسیرشدن؛ ربا در اسلام؛ رسالت دانشگاه و دانشجو؛ روش برداشت از قرآن؛ سرود یکتاپرستی؛ شناخت اسلام؛ شناخت از دیدگاه فطرت؛ شناخت از دیدگاه قرآن؛ مبارزه پیروز؛ مبانی نظری قانون اساسی؛ محیط پیدایش اسلام؛ مکتب و تخصص؛ موسیقی و تفریح در اسلام؛ نقش آزادی در تربیت کودکان؛ نقش تشکیلات در پیشبرد انقلاب اسلامی ایران؛ نماز چیست؛ وظایف انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا در برابر جوانان مسلمان؛ ویژگی‌های انقلاب اسلامی ایران.[۸۷]
پانویس
- ↑ حسینی بهشتی، مصاحبه، ۱۳–۱۴؛ رجایی، سیره شهید بهشتی، ۱۱ و ۲۴
- ↑ قاسمی، سیدفرید، یادنامه شهید مظلوم، ۱۸
- ↑ رجایی، سیره شهید بهشتی، ۳–۱۲؛ حسینی بهشتی، مصاحبه، ۱۴
- ↑ رجایی، سیره شهید بهشتی، ۲۵؛ قاسمی، سیدفرید، یادنامه شهید مظلوم، ۱۸
- ↑ فیض مشکینی، مصاحبه، ۷
- ↑ حسینی بهشتی، مصاحبه، ۱۴
- ↑ زحمتکش و طاهریان، راهبران‌اندیشه انقلاب، ۲۵۸؛ قاسمی، صدیقه، اسلام و مقتضیات، ۲۹
- ↑ رجایی، سیره شهید بهشتی، ۱۵
- ↑ جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی، ۲۹۸؛ زحمتکش و طاهریان، راهبران‌اندیشه انقلاب، ۲۵۷
- ↑ زحمتکش و طاهریان، راهبران‌اندیشه انقلاب، ۲۶۱؛ واحد فرهنگی، او به تنهایی، ۲۳
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی، ۱/۱۸۳؛ حسینی بهشتی، یاران امام، ۳/۷ و ۹
- ↑ حسینی بهشتی، مصاحبه، ۱۵؛ رجایی، سیره شهید بهشتی، ۲۶
- ↑ حسینی بهشتی، مصاحبه، ۱۵ و ۱۹؛ قاسمی، صدیقه، اسلام و مقتضیات، ۵۶–۵۷
- ↑ زحمتکش و طاهریان، راهبران‌اندیشه انقلاب، ۲۶۷–۲۶۸؛ جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی، ۲۹۳–۲۹۸
- ↑ رجایی، سیره شهید بهشتی، ۵۹۶–۵۹۸
- ↑ جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی، ۲۹۵
- ↑ جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی، ۲۹۶–۲۹۷
- ↑ رجایی، سیره شهید بهشتی، ۶۰۷–۶۰۸
- ↑ مرکز بررسی، انقلاب اسلامی به روایت اسناد، ۲۰/۳۳، ۴۰، ۴۸، ۴۹، ۱۰۴ و ۱۰۶
- ↑ طاهری خرم‌آبادی، خاطرات، ۱۱۱؛ جوانمرد، رفتار سیاسی، ۱۲۲
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی، ۱/۱۸۳
- ↑ حسینی بهشتی، مصاحبه، ۱۵–۱۶؛ زحمتکش و طاهریان، راهبران‌اندیشه انقلاب، ۲۷۰
- ↑ حسینی بهشتی، مصاحبه، ۱۸؛ جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی، ۳۲۳؛ هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۱۹۸
- ↑ مرکز اسناد، استاد شهید به روایت اسناد، ۱۰۶–۱۰۷
- ↑ حسینی بهشتی، مصاحبه، ۱۸–۱۹
- ↑ حسینی بهشتی، مصاحبه، ۱۶ و ۳۸؛ زحمتکش و طاهریان، راهبران‌اندیشه انقلاب، ۲۷۵
- ↑ زحمتکش و طاهریان، راهبران‌اندیشه انقلاب، ۲۷۶–۲۷۸؛ قاسمی، صدیقه، اسلام و مقتضیات، ۴۲–۴۷
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی، ۱۱/۴۳۳
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی، ۱۸/۴۵ و ۴۱۱
- ↑ زیباکلام، مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، ۳۰۱
- ↑ کریمیان، جنبش دانشجویی در ایران، ۲۷۳
- ↑ قاسملو، اتحادیه انجمن‌های اسلامی، ۳۶
- ↑ حسینی بهشتی، مصاحبه، ۱۶؛ قاسمی، سیدفرید، یادنامه شهید مظلوم، ۲۴
- ↑ محمدی، مدارسی که خاطره شدند، ۱۱؛ باهنر، یاران امام، ۱۷؛ حسینی بهشتی، یاران امام، ف
- ↑ قاسمی، سیدفرید، یادنامه شهید مظلوم، ۲۴–۲۵
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی، ۱۱/۴۲ و ۴۳۲
- ↑ حجتی کرمانی، مصاحبه، ۱۴۵–۱۴۶
- ↑ مرکز بررسی، انقلاب اسلامی به روایت اسناد، ۱۹/۹ و ۲۰/۴۸، ۸۰؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی، ۱۱/۶۰۹–۶۱۳
- ↑ حسینی بهشتی، مصاحبه، ۱۶
- ↑ زحمتکش و طاهریان، راهبران‌اندیشه انقلاب، ۳۰۶
- ↑ مرکز بررسی، انقلاب اسلامی به روایت اسناد، ۲۰/۴۸ و ۱۰۴؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی، ۱۱/۶۰، ۶۱ و ۶۱۴
- ↑ علم، انقلاب اسلامی در اهواز، ۲/۲۴۶–۲۴۷
- ↑ هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۳۲۳؛ بهشتی، سیدمحمدرضا، نگاهی گذرا به شکل‌گیری انقلاب اسلامی، ۱۹۹–۲۰۰؛ بازرگان، شورای انقلاب و دولت موقت، ۱۸۰
- ↑ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۸۹ و ۹۱؛ حسینی بهشتی، خاطرات ماندگار، ۲۰۰؛ بازرگان، شورای انقلاب و دولت موقت، ۲۲
- ↑ ۴/۳۰۷؛ رنجبر، روزشمار زندگی امام‌خمینی (س)، ۱۷۳
- ↑ اطلاعات، روزنامه، ۳۱/۴/۱۳۵۹، ۵
- ↑ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۲۷۷ و ۴۳۲؛ کیهان، روزنامه، ۲۸/۴/۱۳۵۹، ۱۶
- ↑ محلاتی، خاطرات و مبارزات، ۱۰۶
- ↑ بادامچیان، کمیته استقبال، ۳–۴
- ↑ مهدوی کنی، خاطرات، ۱۹۲–۱۹۴
- ↑ قاسملو و آقاجان‌پور، تاریخ شفاهی کمیته استقبال، ۱۶۱
- ↑ حسینی بهشتی، یادنامه، ۱۳۸–۱۴۰
- ↑ موسوی خوئینی، ۶۰؛ طاهری خرم‌آبادی، خاطرات، ۲/۲۰۲–۲۰۶؛ حسینی بهشتی، یادنامه، ۱۴۲
- ↑ جمهوری اسلامی، ویژه‌نامه، ۱۰
- ↑ خامنه‌ای، مصاحبه، ۲۲۳؛ موحدی کرمانی، ۲/۷۰۸
- ↑ زحمتکش و طاهریان، راهبران‌اندیشه انقلاب، ۴–۲۹۳
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۷۱؛ رنجبر، روزشمار زندگی امام‌خمینی (س)، ۲۱۹–۲۲۰
- ↑ قاسمی، صدیقه، اسلام و مقتضیات، ۸۳
- ↑ قاسمی، صدیقه، اسلام و مقتضیات، ۷۷ و ۷۹
- ↑ رجایی، سیره شهید بهشتی، ۵۴۵–۵۴۶ و ۶۳۰
- ↑ رجایی، سیره شهید بهشتی، ۹۲–۹۳
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۶۳
- ↑ شعبانی، تاریخ شفاهی، ۲۱۹
- ↑ شعبانی، تاریخ شفاهی، ۲۱۷
- ↑ ←امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۷۲، درازی، زندگی و مبارزات آیت‌الله مشکینی، ۳۱۹–۳۲۰؛ شهبازی، مشکینی، علی (آیت‌الله)، ۱/۳۵۶
- ↑ مرشدی، رهاوردی از گفتمان انقلاب اسلامی
- ↑ واحد فرهنگی، او به تنهایی، ۲۲؛ علیزاده، شهید بهشتی، ۷۷ و ۸۵
- ↑ کردی، زندگی و مبارزات شهید آیت‌الله بهشتی، ۱۶۵–۱۶۶
- ↑ رجایی، سیره شهید بهشتی، ۵۴۵–۵۴۶
- ↑ رجایی، سیره شهید بهشتی، ۵۴۶–۵۴۷
- ↑ رجایی، سیره شهید بهشتی، ۵۴۸ و ۵۵۲
- ↑ کردی، زندگی و مبارزات شهید آیت‌الله بهشتی، ۱۶۷–۱۶۸
- ↑ کردی، زندگی و مبارزات شهید آیت‌الله بهشتی، ۱۶۹–۱۷۰
- ↑ کردی، زندگی و مبارزات شهید آیت‌الله بهشتی، ۱۸۱–۱۸۲
- ↑ قائمی، یادنامه، ۳۱–۳۲؛ علیزاده، شهید بهشتی، ۱۴۰؛ افتخارزاده، بهشتی، این‌گونه بود، ۶۵
- ↑ حسینی بهشتی، مصاحبه، ۱۷
- ↑ واحد فرهنگی، بهشتی سید، ۲/۸۰۸
- ↑ مهاجری، شهادتنامه، ۳–۴
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۵۲۲
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۲۷۶–۲۷۷ و ۱۵/۲۰۰
- ↑ زحمتکش و طاهریان، راهبران‌اندیشه انقلاب، ۳۱۱–۳۱۲
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۵۱۵–۵۱۶؛ رنجبر، روزشمار زندگی امام‌خمینی (س)، ۴۹۸
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۵۱۸ و ۱۵/۲
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۵۱۸؛ رنجبر، روزشمار زندگی امام‌خمینی (س)، ۴۹۹
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۳ و ۱۸
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۳، ۲۰۰، ۲۰۱ و ۱۶/۴۴۹
- ↑ قائمی، یادنامه، ۴۵–۴۶؛ علیزاده، شهید بهشتی، ۱۴۰–۱۴۱؛ افتخارزاده، بهشتی، این‌گونه بود، ۶۵؛ قاسمی، سیدفرید، یادنامه شهید مظلوم، ۶۲
منابع
- افتخارزاده، محمود، بهشتی، این‌گونه بود، این‌گونه گفت، این‌گونه خواست، قم، قدس ـ معراج، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
- اطلاعات، روزنامه، ۳۱/۴/۱۳۵۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- بادامچیان، اسدالله، کمیته استقبال چگونه شکل گرفت، مجله شما، شماره ۱، ۱/۱۱/۱۳۵۷ش.
- بازرگان، مهدی، شورای انقلاب و دولت موقت (سیمای دولت موقت از ولادت تا رحلت) و نامه سرگشاده مهندس بازرگان به امام، تهران، نهضت آزادی ایران، چاپ سوم، ۱۳۶۲ش.
- باهنر، محمدجواد، یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید محمدجواد باهنر، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- بهشتی، سیدمحمدرضا، نگاهی گذرا به شکل‌گیری انقلاب اسلامی و شورای انقلاب (گفتگو)، مجله حریم امام، شماره ۱۵۴، ۱۳۹۳ش.
- جعفریان، رسول، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ـ پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۸۳ش.
- جمهوری اسلامی، ویژه‌نامه، ۲۹/۱۱/۱۳۶۰ش.
- جوانمرد، سیداحسان، رفتار سیاسی شهید مطهری و انقلاب اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- حجتی کرمانی، محمدجواد، مصاحبه، چاپ‌شده در کتاب خورشید کویر، تدوین محمدصادق بصیری و دیگران، تهران، شاهد، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.
- حسینی بهشتی، سیدمحمد، خاطرات ماندگار از زندگی سیدمحمد حسینی بهشتی، تدوین محمد نظری، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- حسینی بهشتی، سیدمحمد، مصاحبه، چاپ‌شده در بازشناسی یک‌اندیشه، تهران، بقعه ـ اصفهان، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- حسینی بهشتی، سیدمحمد، یادنامه شهید مظلوم آیت‌الله دکتر سیدمحمد حسینی بهشتی، تهیه و تنظیم سیدفرید قاسمی، قم، قدس ـ حرّ، چاپ اول، ۱۳۶۱ش.
- حسینی بهشتی، سیدمحمد، یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید آیت‌الله دکتر سیدمحمد حسینی بهشتی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، مصاحبه، چاپ‌شده در کتاب خورشید کویر (سرگذشت‌نامه شهید باهنر)، تدوین محمدصادق بصیری و دیگران، تهران، شاهد، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- درازی، علی، زندگی و مبارزات آیت‌الله مشکینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
- رجایی، غلامعلی، سیره شهید بهشتی، تهران، شاهد، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- رنجبر کرمانی، علی‌اکبر، روزشمار زندگی امام‌خمینی (س)، تهران، مؤسسه تنظیم…، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- زحمتکش، حسین (فرهان) و حمید طاهریان، راهبران‌اندیشه انقلاب، گزیده‌ای در زندگانی، اندیشه و مبارزات حضرت امام‌خمینی، استاد علامه مطهری و آیت‌الله دکتر بهشتی، تهران، آبگین رایان، ۱۳۸۸ش.
- زیباکلام، صادق، مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، تهران، روزنه، چاپ سوم، ۱۳۷۸ش.
- شعبانی، امامعلی، تاریخ شفاهی زندگانی و مبارزات آیت‌الله شهید دکتر بهشتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- شهبازی، محبوب، مشکینی، علی (آیت‌الله)، چاپ‌شده در فرهنگنامه رجال روحانی عصر امام‌خمینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- طاهری خرم‌آبادی، سیدحسن، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، تدوین محمدرضا احمدی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- علم، محمدرضا، انقلاب اسلامی در اهواز، اهواز در فجر انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- علیزاده، علی، شهید بهشتی (عقل ملکوتی)، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- فیض مشکینی، علی، مصاحبه، مجله حریم امام، شماره ۲۲۷، ۷/۵/۱۳۹۵ش.
- قائمی، علی، یادنامه یا نگاهی به زندگی و گزیده افکار شهید مظلوم آیت‌الله بهشتی، مقدمه از اکبرهاشمی رفسنجانی، قم، شفق، چاپ اول، ۱۳۶۱ش.
- قاسملو، اکبر، اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان خارج از کشور به روایت اسناد، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- قاسمی، سیدفرید، یادنامه شهید مظلوم آیت‌الله دکتر محمد حسینی بهشتی، قم، قدس ـ حرّ، چاپ اول، ۱۳۶۱ش.
- قاسمی، صدیقه، اسلام و مقتضیات زمان از دیدگاه آیت‌الله دکتر محمد حسینی بهشتی، تهران، بقعه، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- قاسملو، اکبر و معصومه آقاجان‌پور، تاریخ شفاهی کمیته استقبال از امام‌خمینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- کردی، علی، زندگی و مبارزات شهید آیت‌الله بهشتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- کریمیان، علیرضا، جنبش دانشجویی در ایران از تأسیس تا پیروزی انقلاب اسلامی، تهران مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول ۱۳۸۱ش.
- کیهان، روزنامه، ۲۸/۴/۱۳۵۹ش.
- محلاتی، فضل‌الله، خاطرات و مبارزات شهید فضل‌الله محلاتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- محمدی، پوران، مدارسی که خاطره شدند، روزنامه جام جم، ۳۱/۶/۱۳۹۲ش.
- مرشدی، ارسلان، رهاوردی از گفتمان انقلاب اسلامی، پایگاه اطلاع‌رسانی همشهری آنلاین، ۱/۱۲/۱۳۹۱ش.
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، استاد شهید به روایت اسناد، تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۳ش.
- مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- موحدی کرمانی، محمدعلی، مصاحبه، چاپ‌شده در کتاب شهید دکتر باهنر؛ الگوی مقاومت، تهران، واحد فرهنگی بنیاد شهید انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۱ش.
- موسوی خوئینی، سیدمحمد، روایت سکوت اولین گفتگوی مبسوط با آیت‌الله موسوی خوئینی‌ها دربارهٔ تاریخچه زندگی‌اش، مجله شهروند امروز، شماره ۵۴، ۱۳/۸/۱۳۸۶ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آیینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- مهاجری، مسیح، شهادتنامه دربارهٔ شهید مظلوم آیت‌الله بهشتی، تهران، حزب جمهوری اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۰ش.
- مهدوی کنی، محمدرضا، خاطرات آیت‌الله مهدوی کنی، تدوین غلامرضا خواجه‌سروی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.
- واحد فرهنگی بنیاد شهید، او به تنهایی یک امت بود، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۱ش.
- واحد فرهنگی بنیاد شهید، بهشتی سید مظلوم امت، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۱ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال‌های ۱۳۵۷–۱۳۵۸، انقلاب و پیروزی، به کوشش عباس بشیری، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، دوران مبارزه، به اهتمام محسن‌هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- یزدی، ابراهیم، آخرین تلاش‌ها در آخرین روزها، تهران، قلم، ویرایش دوم، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
پیوند به بیرون
- سیدحمیدرضا رئوف سیدنژاد، سیدمحمد بهشتی، دانشنامه امام‌خمینی، ج۳، ص۸–۱۶.