امکان اشرف: تفاوت میان نسخه‌ها

# مراد امکان ذاتی است؛ زیرا این شرافت نسبت [[وجود]] به ماهیتی است که از موجودات انتزاع می‌شود. <ref>شیخانی، قاعده امکان اشرف و لوازم معرفت شناختی آن، ۱۲۸.</ref>

# مراد از امکان، نه امکان به معنای عام و نه به معنای خاص آن است، بلکه مراد از امکان، ممکن است؛ یعنی در عنوان قاعده، مصدر «امکان» آمده و از آن، صفت ممکن اراده شده است. <ref>سبزواری، شرح المنظومه، ۳/۷۲۹ـ۷۳۰.</ref>

# امکان به معنای عام است؛ زیرا قاعده امکان اشرف در صدد اثبات ضابطه‌ای کلی در [[فلسفه]] است تا سلب ضرورت عدم برای موجود ممکنی کند که از جهت رتبه وجودی در مقامی شریف‌تر قرار دارد؛ به عبارت دیگر قانونی است که برای موجود اشرف، امکان عام را به اثبات می‌رساند. <ref>خادمی و شجاعی، تأملات تاریخی در باب قاعده امکان اشرف، ۳۸.</ref> اشرف یعنی برتری در وجود و معنای مقابل اخس دارد، <ref>میرداماد، القبسات، ۳۳۸.</ref> از این‌رو مفاد و معنای قاعده آن است که ممکن‌الوجودی که اشرف است باید پیش از تحقق ممکن‌الوجود اخس، تحقق یابد؛ بنابراین اگر ممکن‌الوجودی در جهان متحقق باشد، باید پیش از آن، ممکن اشرف موجود باشد. <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، ۷/۲۴۴؛ دینانی، قواعد فلسفی، ۱/۳۳.</ref>

==پیشینه==

قاعده امکان اشرف که یکی از اصول و مبانی شریف فلسفی است و برخی فیلسوفان آن را از فروع [[قاعده الواحد]] می‌دانند. <ref>قطب‌الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، ۳۵۲؛ میرداماد، القبسات، ۳۷۲؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، ۷/۲۴۴ـ۲۵۲.</ref> میراث ارسطوست که در کتاب [[السماء و العالم]] نقل شده است. <ref>← ملاصدرا، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، ۷/۲۴۴.</ref> بعدها [[ابن‌سینا]] از این قاعده در آثار خود بهره گرفته <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، ۷/۲۴۴.</ref> و در تبیین ترتیب نظام وجود و سلسله «بدو» و «عود» بر این قاعده تکیه کرده است. <ref>شفیعی، ادله و براهین اثبات عالم عقل در نظام صدرایی، ۱۰۷.</ref> [[شیخ اشراق]] نیز به این قاعده اهمیت بسیاری داده و در آثارش به این قاعده توجه کرده است. <ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ۴/۱۳ـ۱۴ و ۱۹ و ۶۶.</ref> [[ملاصدرا]] با اختصاص‌دادن فصلی به این قاعده به اهمیت و جایگاه آن پرداخته <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، ۷/۲۴۴ـ۲۵۲.</ref> و برای اثبات آن و دفع شبهات از آن کوشیده و در اثبات عوالم مافوق از آن بهره برده است. وی پس از بیان استدلال‌های آن، قاعده‌ای دیگر به نام «قاعده امکان أخس» مطرح کرد و مدعی شد از طریق این قاعده نیز می‌توان در اثبات موجودات متوسط، مانند [[عالم اشباح مثالیه]] و [[عالم عقول]] بهره گرفت. <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، ۲/۵۸ و ۷/۲۵۷؛ شفیعی، ادله و براهین اثبات عالم عقل در نظام صدرایی، ۱۰۷ـ۱۰۸.</ref> شیخ اشراق برای این قاعده آثار بسیاری ذکر کرده است؛ ازجمله اثبات [[نفس ناطقه]] و بقای آن، اثبات [[سعادت]] و [[خیر]] و امور علویه که گردش افلاک را بر عهده دارند. <ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ۱/۵۱ و ۴/۱۳؛ دینانی، قواعد فلسفی، ۱/۳۹ـ۴۰.</ref> این قاعده برای اثبات عقول، مُثل نوریه، ارباب انواع و مانند آنهاست. <ref>← ملاصدرا، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، ۷/۲۴۵.</ref>

[[امام‌خمینی]] نیز در برخی آثار خود از قاعده امکان اشرف بهره گرفته است. بنابر نظر ایشان طبق این قاعده، در سلسله نزول از مبدأ اعلی، نخست باید موجود مجرد عقلانی بسیط صادر شود؛ زیرا عالم طبیعت شایستگی صدور از آن مقام را ندارد و چون میان [[عالم طبیعت]] و آن عقول مجرده مناسبت نیست، میان آنها به واسطه قاعده امکان اشرف، [[عالم برزخ]] و مُثل معلقه اثبات می‌شود که واسطه دریافت فیض برای این عالم از عالم عقول است؛ چنان‌که با این قاعده [[نفوس فلکیه]] نیز اثبات می‌شود. <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۲۵.</ref>

==دلیل و قلمرو==

 

هرگاه ممکن اخس از [[باری‌تعالی]] صادر شده باشد، حتما پیش از آن باید موجود اشرف صادر شده باشد؛ زیرا در غیر این‌ صورت یکی از این سه اشکال لازم می‌آید:

# اشرف‌بودن معلول از علت خویش،

# وجود موجودی اعلی و اشرف از باری‌تعالی؛ در حالی‌که این سه اشکال، ممتنع و برخلاف [[عقل]] است، در نتیجه موجود اشرف باید پیش از موجود اخس صادر شده باشد. <ref>دینانی، قواعد فلسفی، ۱/۳۴.</ref>

# جریان قاعده تنها در مبدعات و موجودات مافوق عالم ماده جاری است و در عالم عنصری و مرکبات مادی راه ندارد؛ زیرا در عالم مواد و اجسام ممکن است موانعی برای تحقق اشرف وجود داشته باشد <ref>← ملاصدرا، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، ۷/۲۴۷ـ۲۴۸؛ دینانی، قواعد فلسفی، ۱/۳۶.</ref>

 

 

بیشتر کسانی که از قاعده امکان اشرف بحث کرده‌اند، درباره قاعده امکان اخس نیز سخن گفته‌اند. <ref>دینانی، قواعد فلسفی، ۱/۴۱.</ref> ملاصدرا قاعده امکان اخس را در مواردی به کار برده <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، ۷/۲۴۴ـ۲۵۷.</ref> و از آن در اثبات موجودات متوسط، مانند عالم اشباح مثالیه و عالم عقول استفاده کرده است، <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، ۷/۲۴۵.</ref> چنان‌که وجود ممکن اخس کاشف از وجود ممکن اشرف (به دلالت عقلی) در مرتبه پیش است؛ زیرا در نظام وجود، هر مرتبه مادون، سایه و ظل مرتبه مافوق خود شمرده می‌شود. <ref>سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱/۳۰۲.</ref>

در [[فلسفه اسلامی]]، وجود [[عالم هستی]] را می‌توان در قالب یک دایره تصور کرد که از نقطه‌ای در رأس دایره آغاز و در نقطه‌ای در قاعده دایره می‌رسد؛ ولی این تنها نیمی از دایره هستی است که از آن به قوس نزول تعبیر می‌شود. قاعده امکان اشرف درباره اثبات موجودات در قوس نزول جریان دارد؛ زیرا بر مبنای اینکه مرتبه اخس تحقق یافته است، استدلال می‌شود باید مرتبه اشرف نیز تحقق داشته باشد؛ ولی بر مبنای این قاعده نمی‌توان موجودات را در قوس صعود اثبات کرد <ref>رحمتی، امکان اشرف، ۶۱.</ref> بنابراین حکما برای این منظور به قاعده «امکان اخس» استناد جسته‌اند که به معنای دقیق آن قاعده‌ای مغایر با قاعده امکان اشرف نیست، بلکه همان عکس قاعده اشرف است <ref>رحمتی، امکان اشرف، ۶۱.</ref> از این‌رو نقش قاعده امکان اشرف در قوس نزول ظاهر می‌شود و نقش قاعده امکان اخس در قوس صعود. <ref>دینانی، قواعد فلسفی، ۱/۴۲.</ref>

امام‌خمینی نیز به تبع قاعده امکان اشرف، درباره قاعده امکان اخس بحث کرده و بر این باور است که در قوس صعود به حسب قاعده امکان اخس، از اخس به اشرف منتهی می‌شود و عکس آن در قاعده امکان اشرف است که از اشرف به اخس منتهی می‌شود و آن در سلسله نزول است <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۳.</ref> از این‌رو می‌توان [[برزخ نزولی]] را از طریق قاعده امکان اشرف <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۱/۲۷۱ و ۳/۴۱۷.</ref> و [[برزخ صعودی]] را از طریق قاعده امکان اخس اثبات کرد. <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۳.</ref>

بر اساس مفاد قاعده امکان اشرف، در تمام مراحل وجود لازم است ممکن اشرف بر ممکن اخس مقدم باشد، <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، ۶/۲۳۲ و ۷/۲۴۴.</ref> برای مثال، هرگاه ممکن اخس مانند نفس موجود باشد، به‌ناچار پیش از آن ممکن اشرفی نظیر عقل موجود است؛ زیرا عقل برتر از نفس است؛ بنابراین علم و آگاهی به صدور وجود نفس، علم به صدور وجود عقل پیش از نفس را به دنبال دارد، <ref>دینانی، قواعد فلسفی، ۱/۳۳.</ref> بر اساس این قاعده می‌توان نتیجه گرفت که بهتر و احسن از نظام طولی موجود جهان تصور نمی‌شد؛ زیرا اگر تصور می‌شد، بایستی پیش از این تحقق می‌یافت و دیگر اینکه بهتر از هر مرحله‌ای از مراحل عالم هستی نیز تصورشدنی نیست؛ اگر تصورشدنی بود، بر اساس قاعده امکان اشرف باید پیش از آن مرحله خاص آفریده می‌شد؛ از این‌رو بر اساس قاعده امکان اشرف، مجموع عالم طولی و ترتیب قرارگرفتن مراحل آفرینش جهان هستی، اعم از قوس نزول و صعود، دارای نظام احسن است و بهتر از آن ممکن نیست. <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، ۷/۱۰۸ـ۱۱۰ و ۱۱۷؛ سبزواری، اسرارالحکم، ۱۰۵؛ طالبی، براهین کامل‌بودن جهان موجود در حل مسئله شر از منظر صدر المتألهین، ۷۶ـ۷۹.</ref>

به باور امام‌خمینی با قاعده امکان اشرف در سلسله نزولی ثابت می‌شود که از مبدأ اعلی نخست باید یک امر مجرد عقلانی بسیط و پس از آن دیگر عقول مجرده صادر شوند و این عالم طبیعت با جنبه طبیعی خود لایق صدور از آن مقام نبوده و ممکن نیست از آن مقام صادر شود و از طرفی چون میان عالم طبیعت و عالم عقول مجرد مناسبت نیست، میان اینها هم به کمک قاعده امکان اشرف عالم برزخ اثبات می‌شود که واسطه فیض به عالم طبیعت است و بعد هم نفوس فلکی و عالم طبیعت و هیولی؛ به این ترتیب قوس نزول محقق می‌شود. در سلسله نظام وجود و عالم، تناسب ذاتی و هم ‌افق‌بودن لازم است. در قوس صعود، وجود به مرتبه عقل که فعل محض است می‌رسد؛ اما فاصله‌ای به نام [[برزخ]] که هم‌سنخ و هم‌افق با عالم طبیعت است، لازم است <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۲۵ـ۳۲۶ و ۴۱۷.</ref>

==کاربرد قاعده==

 

 

==پانویس==

 

{{پانویس}}

 

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.

 

 

* سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومه، تصحیح و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، تهران، ناب، چاپ اول، ۱۳۶۹ـ۱۳۷۹ش.

 

 

* شیخ اشراق، سهروردی، شهاب‌الد‌ین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.

 

 

* قطب‌الدین ‌شیرازی، محمودبن‌مسعود، شرح حکمة الاشراق، به اهتمام عبدالله نورانی و مهدی محقق، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

 

==پیوند به بیرون==

 

باقر صاحبی، «[https://books.khomeini.ir/books/10002/281/ امکان اشرف]»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۲۸۱-۲۸۵.