تجلی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''تجلّی'''، ظهور حق‌تعالی در مراتب هستی و قلوب عارفان.

تجلّی از ریشه «جلوة» و به معنای ظاهرشدن و آشکارگشتن است.<ref>فراهیدی، کتاب العین، ۶/۱۸۰؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴/۱۵۱؛ طریحی، مجمع البحرین، ۱/۸۹</ref> در اصطلاح عارفان، تجلّی به دو معنای [[هستی‌شناختی]] و [[معرفت‌شناختی]] (سلوکی) به‌کار رفته است. تجلی در معنای اول، ظهور و تمیّز ذات حق‌تعالی در هر مرتبه از مراتب هستی است<ref>جامی، نقد النصوص، ۳۴</ref> که سبب ظهور اسما و اعیان است<ref>جندی، شرح فصوص الحکم، ۱۵۵؛ بابارکنا، نصوص الخصوص، ۱۴</ref> و در معنای دوم، اشراق و جلوه‌کردن او بر قلوب سالکان و موجب اطلاع‌یافتن بر حقایق هستی است.<ref>هجویری، کشف المحجوب، ۵۰۴؛ جرجانی، کتاب التعریفات، ۲۳</ref> برخی آن را برخاستن حجاب میان بنده و حق، به واسطه غیبت صفات بشری دانسته‌اند<ref>کلاباذی، کتاب التعرف، ۱۲۲</ref>؛ به این معنا که عارف، همان حقایق و تجلّیات حق‌تعالی را در [[مرحله ثبوت]] که اموری حقیقی و واقعی‌اند (هستی‌شناختی) در قلب خود در [[مرحله اثبات]]، [[شهود]] می‌کند (معرفت‌شناختی) و قلب عارف به منزله آینه‌ای می‌ماند که نقشه تجلّیات حق‌تعالی در آن منعکس می‌شود.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۴؛ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۱۱؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۲۵</ref>

از واژه‌های مرتبط با تجلّی «[[علیت]]» است. در [[فلسفه]] از رابطه ایجادی به علیت تعبیر می‌شود و میان [[علت]] و [[معلول]] یک نوع تغایر و کثرت وجود دارد؛ به خلاف تجلّی که میان تجلّی‌کننده و مورد تجلّی تغایر و کثرتی نیست و مورد تجلّی از شئون تجلّی‌کننده است.<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۲/۳۶۴</ref>

اصطلاح تجلّی ریشه در متون دینی دارد. این اصطلاح در آیاتی از [[قرآن کریم]] ازجمله در جریان تجلّی حق‌تعالی بر [[کوه طور]]<ref>اعراف، ۱۴۳</ref> و در برخی از ادعیه<ref>کفعمی، المصباح، ۵۳۵</ref> و روایات<ref>← نهج البلاغه، خ۲۲۷، ۳۳۴؛ مجلسی، بحار الانوار، ۷/۲۸۷</ref> به‌کار رفته است؛ چنان‌که از [[امام‌صادق(ع)]] دربارهٔ قرآن نقل شده است خداوند در کلام خود بر انسان‌ها تجلّی کرد.<ref>احسائی، عوالی اللئالی، ۴/۱۱۶؛ مجلسی، بحار الانوار، ۸۹/۱۰۷</ref>

هر یک از مفسران در [[تفسیر]] این آیات، تجلی را بر حسب رویکرد فکری خود، تفسیر کرده‌اند؛ چنان‌که [[سنت‌گرایان اشعری]] از آن ظهور حسی فهمیده و قائل به رؤیت ظاهری حق‌تعالی شده‌اند<ref>فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴/۳۵۶–۳۵۷؛ آل غازی، بیان المعانی، ۱/۴۱۶</ref> و [[معتزلیان عقل‌گرا]] با نفی رؤیت، آن را قدرت حق تفسیر کرده‌اند<ref>زمخشری، الکشاف، ۲/۱۵۵</ref> و مفسران [[امامیه]] آن را ظهور عظمت و اقتدار حق دانسته‌اند.<ref>طبرسی، تفسیر جوامع الجامع، ۱/۴۶۸؛ فیض کاشانی، الأصفی فی تفسیر القرآن، ۱/۳۹۹</ref>

تجلّی در مباحث عرفانی نیز دارای اهمیت ویژه‌ای است و از مباحث پایه‌ای شمرده می‌شود. پیشینه این بحث در میان عارفان به [[سهل تستری]] که از عارفان قرن سوم است، نسبت داده شده است. وی تجلّی را بر سه نوع [[تجلّی ذات]]، [[تجلّی صفات ذات]] و [[تجلّی حکم ذات]] دانسته است.<ref>مستملی، شرح التعرف لمذهب التصوف، ۴/۱۵۴۸–۱۵۴۹</ref> این بحث در ادامه در مکتب [[ابن‌عربی]] به اوج خود رسید<ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۱/۳۸۳ و ۲/۴۸۵، ۶۳۶</ref>؛ چنان‌که برخی، مباحث عرفانی در کلام وی را همان تفسیر تجلّی از منظرهای گوناگون، و تحولات قلبی عارف را ناشی از تجلّیات ذات حق مطلق دانسته‌اند.<ref>ایزوتسو، خلق مدام در عرفان اسلامی، ۳۶–۳۷</ref> به‌کارگیری این اصطلاح در کلمات [[ابن‌سینا]]<ref>ابن‌سینا، رسائل، ۳۹۳</ref> و [[حکمای مشاء]]<ref>← ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۴۱۹</ref> نیز سابقه داشته است.

تجلّی در آثار عرفانی [[امام‌خمینی]] نیز از مباحث مهم و اساسی است و ایشان به هر دو قسم از تجلّی (هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی) توجه ویژه‌ای کرده است. ایشان اصطلاحات عمده عرفانی را که به مراتب کلی [[حقیقت وجود]] مربوط است، نقشه و تفسیری از این دو نوع تجلّی می‌داند.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۴</ref> امام‌خمینی در کتاب‌هایی مانند: [[آداب الصلاة]]،<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۶۳، ۷۸، ۱۲۲–۱۲۸ و ۲۴۱–۲۴۴</ref> سرّ الصلاة<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۹۰–۹۱</ref> و [[شرح چهل حدیث]]<ref>امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ۳۶۱، ۴۳۵، ۴۳۶ و ۶۱۵–۶۱۸</ref> بیشتر به مباحث معرفت‌شناختی تجلّی پرداخته و در کتاب‌هایی چون [[مصباح الهدایه]]<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۲۶، ۴۵–۴۶ و ۶۶</ref> و [[تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس]]<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱–۲۲، ۱۳۱ و ۱۹۹–۲۰۰</ref> بیشتر به مباحث هستی‌شناختی تجلّی توجه کرده است.

در قرآن<ref>اعراف، ۱۴۳</ref> و برخی از روایات<ref>صدوق، التوحید، ۱۲۰</ref> به معنای هستی‌شناختی تجلی اشاره شده است؛ چنان‌که در برخی دعاها از [[پیامبر اسلام(ص)]] با عنوان «تجلّی اعظم» یادشده است.<ref>کفعمی، المصباح، ۵۳۵</ref> عارفان با الهام گرفتن از متون دینی و شهودات خود به تبیین تجلّیات و اقسام آن پرداخته‌اند.<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۷۷۴؛ فناری، مصباح الانس، ۱۸۲</ref> این امر در آثار ابن‌عربی<ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۱/۱۴۸ و ۲/۶۳۶</ref> و شاگردان و تابعان او کمال بیشتری یافت.<ref>قونوی، النفحات، ۱۲۶ و ۱۵۶</ref> تجلّی به معنای هستی‌شناختی، در دو مرتبه [[صقع ربوبی]] و خارج از صقع واقع می‌شود و تجلّی در مرتبه صقع ربوبی نیز به [[تجلّی اول]] و [[تجلّی ثانی]] تقسیم می‌شود.

حق‌تعالی در تجلّی اوّل خود را به [[وحدت اطلاقی]] که هیچ کثرتی در آن نیست، شهود می‌کند.<ref>فرغانی، مشارق الدراری، ۱۲۳–۱۳۲؛ کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام، ۱۵۱</ref> این شهود همراه با شعور به [[کمال اسمایی]] است و منشأ غنای ذاتی و وحدت صرف حق‌تعالی است. اگرچه در این مرتبه، همه کثرات فانی‌اند، همه آنها به صورت یک حقیقت بسیطِ اندماجی موجودند.<ref>فناری، مصباح الانس، ۳۲۰–۳۲۲</ref>

از تجلّی اول به تجلّی ذاتی<ref>کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام، ۱۵۱</ref> و [[تعیّن اول]]<ref>جامی، نقد النصوص، ۳۴–۳۵</ref> تعبیر می‌شود؛ ولی برخی عرفا گاهی این تجلّی را همراه با [[فیض اقدس]]، موجب ظهور [[اعیان ثابته]] در حضرت علمیه دانسته‌اند که آن هم در [[تعیّن ثانی]] متصور است.<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۶۱؛ جامی، نقد النصوص، ۴۲</ref> پیش از فرغانی اصطلاح مستمر و مستقری دربارهٔ تجلّی اول وجود نداشت. ایشان تجلّی اول را به نحو ثابت و مستمر در همان معنای اول (تجلّی ذاتی و تعین اول) به کار گرفت.<ref>فناری، مصباح الانس، ۳۱۶</ref>

از مجموع گفتار [[امام‌خمینی]] استفاده می‌شود که ایشان مانند مشهور عرفا، تجلّی اول را تجلّی در مقام تعیّن اول می‌داند که همه اسما و صفات در آن مستهلک‌اند و آن مرتبه غیبی است که پایین‌تر از مرتبه ذات حق‌تعالی است<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۰۶؛ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۴–۱۵ و ۲۹۰</ref>؛ اما ایشان در برخی مواضع، تجلّی اول را با فیض اقدس تطبیق کرده است که در مرحله واحدیت و تعیّن ثانی است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۹۲</ref> ظاهراً مراد ایشان از تجلّی اول در این مورد، چنان‌که از سخنان ایشان در [[مصباح الهدایه]] بر می‌آید،<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۳۴</ref> نخستین تجلّی از فیض اقدس است که با آن، اسما و صفات و در تجلّی دوم، اعیان ثابته ظهور می‌یابند.

نزد عارفان در تجلّی ثانی که پس از تجلّی اول واقع می‌شود، ذات در حضرت علمیه تجلّی می‌کند که به واسطه فیض اقدس، اسما و صفات الهی و به پیرو آنها اعیان ثابته ظهور می‌یابند. محل این تجلّی، مرتبه تعیّن ثانی و [[مرتبه واحدیت]] است.<ref>کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام، ۱۵۱؛ آملی، المقدمات، ۴۴۳؛ فناری، مصباح الانس، ۲۰۳ و ۳۲۲؛ جامی، نقد النصوص، ۳۱ و ۴۲</ref> به باور امام‌خمینی، ذات حق‌تعالی در تجلّی ذاتی و فیض اقدس، نخست به [[الوهیت]] و [[اسم جامع]] «الله» ـ که ربّ [[انسان کامل]] است ـ تجلّی می‌کند و سپس اسما و اعیان ظهور می‌یابند؛ بنابراین فیض اقدس بدون واسطه بر اعیان ثابته ظهور نمی‌کند.<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۳۴</ref> به باور ایشان، فیض اقدس همان مقام خلافت کبری و مقام عندیت است که بنابر کلام حق‌تعالی، ظرف مفاتیح غیب است: «وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیبِ لا یعْلَمُها إِلاَّ هُوَ».<ref>انعام، ۵۹؛ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۲۶</ref>

به اعتقاد عارفان تجلّی حق‌تعالی ناشی از یک توجه ایجادی حبی است<ref>فناری، مصباح الانس، ۱۳۸</ref> که موجب تنزل از مقام اجمال و غیب، به مرتبه ظهور و تمایز علمی می‌شود. این ظهور و تجلّی در مرحله اول برای خود ذات است که از آن به «[[جلاء]]» تعبیر می‌شود و در مرحله دوم، ظهور ذات در تعینات است که به آن [[استجلاء]] گویند.<ref>کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام، ۹۲ و ۲۱۸</ref> ظهور ذات در مظهری جامع بالفعل ـ که همان انسان کامل است ـ کمال جلاست و شهود حق در آینه انسان کامل را، کمال استجلاء می‌گویند.<ref>قونوی، اعجاز البیان، ۱۱۴؛ جندی، شرح فصوص الحکم، ۱۵۸؛ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۵۲</ref> امام‌خمینی، کمال جلا را ظهور حق در آینه و مظهر اتم که همان انسان کامل است و کمال استجلا را شهود خود در این مظهر می‌داند.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۵۵</ref> ایشان برای کمال جلا و استجلا دو مرحله قرار می‌دهد که در کلمات دیگر عارفان دیده نمی‌شود؛ ایشان معتقد است یک مرحله در هویت غیبیه و در حضرت علمیه، و مرحله دیگر در اعیان خارجی و انسان کامل است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۵۳</ref>

پس از تجلّی به فیض اقدس، تجلّی به [[فیض مقدس]] است که به موجب آن، اعیان در خارج ظهور می‌یابند.<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۶۱؛ جامی، نقد النصوص، ۴۲؛ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۳۴</ref> [[امام‌خمینی]] از آن به مشیت مطلقه، [[وجود منبسط]]، [[نفس رحمانی]] و مقام تدلی تعبیر می‌کند<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۴۵؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۱۸؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۱۲۰</ref> {{ببینید|متن=ببینید| فیض اقدس و مقدس}}.

در حقیقت اعیان خارجی تعینات و سایه‌های اعیان ثابته در خارج هستند، چنان‌که اعیان ثابته تعینات اسما و صفات به حساب می‌آیند و هر یک، روح و حقیقت مرتبه پایین‌تر شمرده می‌شود.<ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۶۵؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۱۱۱</ref> به اعتقاد امام‌خمینی اگرچه اعیان خارجی به واسطه تجلّی به فیض مقدس ظهور می‌یابند و لکن متجلّی در آن ذات به اعتبار [[مقام الوهیت]] است؛ چنان‌که متجلّی در فیض اقدس ذات به اعتبار تعین غیبی احدی از [[اسمای مستأثره]] است و اعیان خارجی را می‌توان به اعتباری تعین خود تجلّی به فیض مقدس یا تعین متعلق تجلّی که وجودات خاصه هستند، دانست.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۲–۲۳</ref> تجلّی به فیض مقدس در مرتبه واحدیت قرار دارد که حق‌تعالی با لفظ «کُن فَیَکُون» اعیان را در خارج تحقق می‌بخشد؛ بنابراین اعیان خارجی کلمات حق‌تعالی هستند و کلام حق‌تعالی خود تجلّی است و مخاطب به این خطاب، اعیان ثابته‌اند که از مرتبه [[علم حق‌تعالی]] به لفظ «کن» تنزل یافته و تحقق عینی پیدا می‌کنند<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۱۸</ref>؛ البته خود اعیان ثابته به خارج راه پیدا نمی‌کنند بلکه حکم و اثر آنهاست که در خارج ظهور می‌یابد.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۸؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، ۵۴۹</ref> چگونگی ظهور و تعین این اعیان در خارج از مرحله غیب، در حقیقت به واسطه انسان کامل است؛ چنان‌که تعین آنها در حضرت علمیه به واسطه رب انسان کامل واقع می‌شود<ref>امام‌خمینی، تعلیقه فوائد، ۲۰</ref> {{ببینید|متن=ببینید| اعیان ثابته}}.

تجلّیات الهی همواره از مراتب بالا به مراتب پایین تنزل می‌یابند و در خارج صقع ربوبی و از مرتبه عالم ارواح آغاز شده و به عالم [[نفوس کلیه]] و سپس به [[عالم مثال]] و پس از آن به [[عالم شهادت]] می‌رسند؛ از این‌رو عارفان عوالم کلی را پنج عالم دانسته، و برای هر کدام حضرتی تصور کرده‌اند که از آنها به حضرات خمس و از آن عوالم، به عوالم پنج‌گانه تعبیر می‌شود. این حضرات، عالم اعیان ثابته در [[حضرت غیب مطلق]]، [[عالم عقول و نفوس]] در [[حضرت غیب مضاف]]، عالم مثال در [[حضرت شهادت مضاف]]، عالم طبیعت در [[حضرت شهادت مطلق]] و عالم انسانی در حضرت کَون جامع‌اند.<ref>قونوی، النفحات، ۱۷–۱۸؛ فرغانی، مشارق الدراری، ۱۴۳–۱۴۴؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، ۸۹–۹۰؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۱۲۰–۱۲۱؛ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۳–۳۲</ref>

[[امام‌خمینی]] در ترتیب عوالم و حضرات خمس نظر خاصی داده است. ایشان نخستین حضرت را حضرت غیب مطلق و احدیت اسمای ذاتیه و دومین حضرت را حضرت شهادت مطلقه و سومین حضرت را غیب مضاف که جهت غیبی اسماست و حضرت چهارم را غیب مضاف که جهت ظهوری اسماست و حضرت پنجم را [[کون جامع]] می‌داند که احدیث جمع اسمای غیبی و شهادی است<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۲–۳۳</ref> {{ببینید|متن=ببینید| حضرات خمس}}.

تجلّیات عینی با اسم «الباسط» و «المبدئ» از غیب به شهادت تنزل می‌یابد و سرانجام با اسم «القابض» و «المعید» به غیب بر می‌گردد.<ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۱/۱۶۲ و ۲/۴۶۹؛ آملی، المقدمات، ۳۸۹؛ فناری، مصباح الانس، ۲۴۲</ref> این تجلّیات هر لحظه در تجدد و ظهورند و هر آن، تجلّی تازه‌ای صورت می‌گیرد که عارفان از این تجدد، به «[[تجدد امثال]]» یاد می‌کنند.<ref>لاهیجی، مفاتیح الأعجاز، ۴۹۵–۴۹۸</ref> سرّ کلام معروف عارفان که می‌گویند تکراری در تجلّی نیست یا حق‌تعالی در یک صورت دو بار تجلّی نمی‌کند، بلکه او همواره در ظهور و بطون است، همین تجدد امثال است.

این مبنا ریشه قول به [[حرکت جوهری]] در [[حکمت متعالیه]] گشته است.<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۶/۴۴؛ امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۴۹۲</ref> همچنین اهل معرفت از طریق قاعده «لا تکرار فی التجلّی» و تجدد امثال، [[حدوث زمانی]] عالم را اثبات می‌کنند.<ref>سبزواری، شرح مثنوی، ۱/۹۶؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۴۱</ref> این قاعده در [[فلسفه]] به عنوان «[[قاعده الواحد|الواحد لایصدر منه الا الواحد]]» بحث می‌شود یعنی [[نخستین صادر]] از حق‌تعالی [[عقل اول]] است که همان تجلّی حق‌تعالی است.<ref>ملاصدرا، مجموعة الرسائل، ۳۴۴–۳۴۵</ref>

تجلّی معرفت‌شناختی که به آن تجلّی سلوکی گویند، در کتاب‌های عرفانی پیشینه درازی دارد؛ چنان‌که [[کلاباذی]] از عارفان قرن چهارم، به اقوال عرفا در تجلّی و استتار می‌پردازد<ref>کلاباذی، کتاب التعرف، ۱۲۱–۱۲۲</ref> و [[قشیری]] نیز به معنای تجلّی و ستر اشاره می‌کند.<ref>قشیری، رساله قشیریه، ۱۸۰</ref> بحث از تجلّی، به تقسیم تجلّی به تجلّی ذات، صفات و افعال بر می‌گردد.<ref>بقلی، شرح شطحیات، ۳۴۹–۳۵۰</ref> پس از ظهور عرفان نظری در قرن هفتم و هشتم، مباحث عرفان، ازجمله مباحث تجلّی، به کمال خود رسید و زبانی نو یافت که مباحث [[شرح منازل السائرین]] [[عبدالرزاق کاشانی]]<ref>کاشانی، عبدالرزاق، شرح منازل السائرین، ۱۴۰–۱۴۵ و ۵۰۴</ref> در بیان اقسام تجلّیات را می‌توان از این دست دانست. تجلّی با مفاهیمی چون نور، اشراق، برق و رؤیت پیوند دارد<ref>سراج، اللمع فی التصوف، ۳۹۰؛ هجویری، کشف المحجوب، ۵۰۴</ref> و در آثار عارفان<ref>فرغانی، مشارق الدراری، ۶۲۱</ref> به‌خصوص [[امام‌خمینی]] با مباحثی چون [[فنا]]، [[بقا]]،<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۳۵</ref> [[صحو و محو]]<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۱۰۲</ref> و [[انسان کامل]]<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۳۵</ref> مرتبط است.

تجلّی به معنای سلوکی، موجب حصول معرفت و شناخت برای عارف است؛ بنابراین از این‌گونه تجلّی به «انکشاف حقیقت حق‌تعالی» تعبیر شده است.<ref>کاشانی، عزالدین، مصباح الهدایة، ۱۲۹–۱۳۰</ref> این معنا در [[عرفان عملی]]، به اشراقات انوار جلال و جمال بر [[قلب]] [[سالک]] تفسیر می‌شود و از آن جهت که سلوک راه حقیقت را آسان می‌سازد، مورد توجه عارفان است.<ref>سراج، اللمع فی التصوف، ۱۳۴ و ۳۹۰؛ تلمسانی، شرح منازل السائرین، ۱/۹۴</ref> امام‌خمینی نیز، در کتاب‌های اخلاقی و عرفانی خود به این معنا از تجلّی، توجه وافری کرده و اصطلاحات عرفانی را نتیجه تجلّیات الهی بر قلوب عارفان دانسته و عبادات اهل خلوص را، نقشه تجلّیات خداوند معرفی کرده است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۲۹؛ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۴</ref> به اعتقاد ایشان وقتی قلب از آلودگی‌ها و انانیت که مانع اشراقات است، پاک شد، برای تجلّیات الهی آماده می‌شود.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۵۴؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۷۸ و ۲۰۱–۲۰۴</ref>

به اعتقاد امام‌خمینی برای حصول تجلّیات الهی در قلب سالک، باید او قلب خود را از توجه به جهات متفرقه که بت‌های حقیقی هستند، بازدارد و متوجه محبوب حقیقی کند و راه و رسم غیریت را از میان بردارد؛ در این هنگام نمونه‌ای از تجلّیات و بارقه‌های الهی در قلب او حاصل می‌شود.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۱۶</ref> این تجلّیات پس از تقوای تام و اعراض کلی قلب از جمیع عوالم و رها کردن نشئه دنیا و آخرت و قدم نهادن بر انانیت خود و همچنین توجه تام به حق‌تعالی و اسما و صفات او و غوطه‌ور شدن در [[محبت الهی]] و [[ریاضت‌های قلبی]] حاصل می‌شود. با وجود این امور یک صفای قلبی برای سالک پیدا می‌شود که مورد تجلّیات اسمائیه و صفاتیه واقع می‌شود<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۵۴</ref> {{ببینید|متن=ببینید| کشف و شهود}}.

# اول [[تجلّیات جمالی]] که تجلّیاتی لطفی و رحمانی است و به واسطه آن، قلوب بندگان جذب و سبب انس و محبت می‌شود.

# دوم [[تجلّیات جلالی]] که تجلّیاتی قهری و کبریایی است و سبب خوف و رَهبت بندگان می‌شود. هر کدام از این تجلّیات در قلب قوی‌تر باشد، اثر آن غالب خواهد بود؛ اما قلوب انسان‌های کامل، میان این دو تجلّی جمع کرده‌اند.<ref>کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام، ۲۱۸–۲۱۹؛ کاشانی، عزالدین، مصباح الهدایة، ۱۳۰–۱۳۱؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، ۳۹۳–۳۹۴ و ۵۷۰</ref>

امام‌خمینی همانند دیگر عارفان<ref>سهروردی، رشف النصائح الایمانیة، ۳۵۰؛ ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۱/۹۱؛ بقلی، شرح شطحیات، ۳۴۹–۳۵۰؛ کاشانی، عزالدین، مصباح الهدایة، ۱۳۰–۱۳۱</ref> تجلّیات وارده بر [[قلب]] [[سالک]] را به اعتبار آثار آن، به سه قسم افعالی، صفاتی و ذاتی تقسیم می‌کند.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۹؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۳۵–۴۳۶</ref> بعضی نیز این تجلّیات سه‌گانه را تجلّی ذات، صفات و احکام ذات (تجلّی در آخرت) شمرده‌اند.<ref>کلاباذی، کتاب التعرف، ۱۲۱</ref> برخی این تجلّیات را چهار قسم دانسته، تجلّیات آثاری را به آن افزوده‌اند.<ref>سمنانی، مصنفات فارسی، ۲۰۳ و ۲۷۱؛ لاهیجی، مفاتیح الأعجاز، ۱۶۶–۱۶۸؛ سبزواری، اسرار الحکم، ۶۴۸</ref>

در [[تجلّیات افعالی]]، حق‌تعالی برای سالک به صفتی از صفات فعلی تجلّی می‌کند<ref>کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام، ۱۵۳؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۸۷</ref> که شهود این تجلّی را «[[محاضره]]» می‌گویند.<ref>کاشانی، عزالدین، مصباح الهدایة، ۱۳۱</ref> در [[تجلّیات صفاتی]]، حق‌تعالی برای سالک به صفات و اسمای هفت‌گانه [[حیات]]، [[علم]]، [[قدرت]]، [[اراده]]، [[کلام]]، سمع و بصر تجلّی می‌کند و سالک صفات خلق را به حق نسبت می‌دهد و آنها را فانی در صفات حق می‌بیند.<ref>کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام، ۱۵۴–۱۵۵؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۱۴–۱۶؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۲</ref> شهود این تجلّی «[[مکاشفه]]» نام دارد.<ref>کاشانی، عزالدین، مصباح الهدایة، ۱۳۱</ref> در [[تجلّیات ذاتی]] که از آن به تجلّیات برقیه نیز تعبیر می‌شود، سالکْ فانی مطلق می‌شود و علم، شعور و ادراکی برای او باقی نمی‌ماند.<ref>قونوی، اعجاز البیان، ۴۰–۴۱؛ کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام، ۱۵۶؛ جرجانی، کتاب التعریفات، ۲۳</ref> شهود این تجلّی «[[مشاهده]]» نام دارد.<ref>کاشانی، عزالدین، مصباح الهدایة، ۱۳۱</ref>

[[امام‌خمینی]] در ترتیب این تجلّیات مانند دیگر عرفا<ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۱/۹۱؛ کاشانی، عزالدین، مصباح الهدایة، ۱۳۱؛ جامی، نقد النصوص، ۱۱۶</ref> نخستین تجلّی وارد بر قلب سالک را تجلّی افعالی، سپس تجلّی صفاتی و پس از آن تجلّی ذاتی می‌داند؛ زیرا افعال، آثارِ صفات و صفات مندرج در ذات‌اند.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۳۵</ref> ایشان در مسئله حضور قلب به این سه تجلّی اشاره کرده و برای هر یک چهار مرتبه قائل است: علمی، ایمانی، شهودی و فنایی. در مرتبه علمی سالک این امور را از راه علم و [[برهان]] درمی‌یابد، در مرحله ایمانی این حقایق را در صفحه قلب می‌نگارد و به آن [[ایمان]] پیدا می‌کند، در مرحله شهودی این حقایق را در قلب خود شهود می‌کند تا آنجا که قلب آینه تجلّیات حق می‌شود و آخرین مرتبه که [[مرتبه فنا]] و حضور سالک در تجلّیات حق‌تعالی است، منتهی به فنای سالک در [[تجلّیات افعالی]] می‌شود.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۳۵</ref> ایشان این تجلّیات که حجاب‌های نورانی را برای سالک مرتفع می‌کنند، [[تجلّیات تقییدی]] می‌داند که یک جهت تحدید و مشاهده غیریت در آنها وجود دارد تا آنجا که به تجلّی ذاتی اطلاقی برسد. در آن تجلی، حق‌تعالی بدون حجاب بر سالک تجلّی می‌کند.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۰۷؛ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۷۹</ref>

تجلّیاتی که بر قلب سالک می‌شود، در مراحل [[سیر و سلوک]] مختلف است و این بر اساس تجلّی اسمای مختلف و متضادی است و بر قلب سالک وارد می‌شود و چه بسا اختلاف تجلّیات سبب گمراهی و اعتقادهای باطل شود و سالک به [[کفر]]، [[حلول]]، [[جبر]] و مانند آن مبتلا شود، ولی در صورتی که سالک زیر نظر مربی و شیخ واقع شود و در مسیر [[شریعت]] حرکت کند، در مراحل و منازل سیر و سلوک در امان می‌ماند<ref>گنابادی، تفسیر بیان السعادة، ۲/۴۷۸؛ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۸۸</ref>؛ زیرا اهل معرفت سیر و سلوک سالک به سوی خداوند را به چهار سفر تقسیم می‌کنند که [[اسفار اربعه]] نامیده می‌شود و در این سفرها تجلّیات مختلفی بر قلب سالک وارد می‌شود.<ref>← کاشانی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیه، ۸۳</ref>

از دیدگاه امام‌خمینی سفر اول، سفر از خلق به حق مقید است که در نهایت آن سالک همه خلق را ظهور حق و آیات آن مشاهده می‌کند. در سفر دوم که سفر از حق مقید به حق مطلق است، همه هویات وجودی نزد او مستهلک شده و حق‌تعالی به وحدانیت خود بر او تجلّی می‌کند. در این حال سالک از ذات، صفات و افعال خود فانی می‌شود. در این دو سفر اگر انانیت سالک باقی باشد، از او شطحیاتی سرمی‌زند که ناشی از شیطنت نفس و نقصان سلوک اوست. سفر سوم، سفر از [[احدیت جمعی]] به حضرت اعیان ثابته است که در آن حقایق اشیا و کمالات آنها برای او منکشف می‌شود.<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۸۸</ref> در حقیقت حق‌تعالی در این سفرها به اسمای مختلف بر قلب سالک تجلّی می‌کند و پس از تحقق سالک به مقام هر یک از اسما، این لیاقت را می‌یابد که قابل تجلّی به اسم جامع الله شود، به مرحله بقای بعد از فنا رسیده و وحدت را در کثرت و کثرت را در وحدت مشاهده کند و این آخرین مرحله از سیر و سفر چهارم از اسفار اربعه است که اختصاص به [[نبی اکرم(ص)]] و نیز [[امامان معصوم(ع)]] به تبعیت از ایشان دارد<ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۱۵۰–۱۵۱</ref> {{ببینید|متن=ببینید| اسفار اربعه}}.

[[امام‌خمینی]] مانند دیگر عارفان،<ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۳/۱۵۳</ref> برای هر یک از تجلّیاتی که به قلب عارف وارد می‌شود، ویژگی‌ها و آثار خاصی قائل است. زمانی که سالک از انانیت خارج شد و در مسیر سلوک قدم نهاد، تجلّیات و اشراقاتی به قلبش وارد می‌شود و سالک به اعتبار سعه و ضیق قلب، عطایایی را از حق دریافت می‌کند.<ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۱۶۹ و ۲۰۰</ref> به عقیده ایشان نخستین کشف و فتحی که برای سالک پس از تحمل ریاضت‌ها رخ می‌دهد، «فتح قریب» است و آیه «فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِکَ فَتْحاً قَرِیباً»<ref>فتح، ۲۷</ref> به آن اشاره دارد که باب معارف قلبی با آن باز می‌شود. پس از آن «فتح مبین» است و آیه «إِنَّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً»<ref>فتح، ۱</ref> به آن اشاره دارد که سالک با تجلّیات اسمائیه و صفاتیه از حجاب صفات قلب و کمالات آن خارج می‌شود و با آن ابواب ولایت بر او باز می‌شود. سپس «فتح مطلق» است و آیه «إِذا جاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَ الْفَتْحُ»<ref>نصر، ۱</ref> به آن اشاره دارد که بنده با تجلّی ذاتی از حجاب کثرت اسمایی و تعینات صفاتی خارج می‌شود و تمام آثار و رسوم خلقی و امری از او زایل می‌گردد و در عین جمع، فانی می‌شود<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۱–۳۴۲؛ امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۶</ref> {{ببینید|متن=ببینید| مقامات}}.

به اعتقاد امام‌خمینی وقتی [[سالک]] [[قلب]] خود را از غیر حق خالی می‌کند، حق‌تعالی در آن تجلّی می‌کند. این تجلّی که از غنی مطلق صورت می‌گیرد، قلب را غرق در عزت و غنا می‌کند و اداره امور سالک را خود حق‌تعالی بر عهده می‌گیرد و متصرف در امور بنده می‌شود، بلکه حق سمع و بصر و دست و پای او گردد که این [[مقام قرب نوافل]] است؛ چنان‌که در روایتی از [[امام‌صادق(ع)]]<ref>کلینی، الکافی، ۲/۳۵۲</ref> به آن اشاره شده است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۴۵</ref> این مقام پس از خروج سالک از بیت نفس و منازل تعینات است که در آن سالک حجاب‌های نورانی و ظلمانی را پشت سر می‌گذارد و تجلّیات افعالی، صفاتی و ذاتی بر قلب او وارد می‌شود.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۹۱</ref> به اعتقاد ایشان نمونه قرب نوافل از تجلّیات افعالی آغاز می‌شود.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۸۱</ref> پس در این حال محو و فنای کلی برای سالک رخ می‌دهد و او با چشم و گوش حق می‌ببیند. حال اگر عنایت الهی شامل او شود، از این حالت به حالت صحو و بقای بعد از فنا بازمی‌گردد و وجودش حقّانی می‌شود و خود، چشم و گوش خداوند می‌گردد و حالت انس و طمأنینه‌ای بر او دست می‌دهد که این [[مقام قرب فرایض]] است<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۵۹۱–۵۹۲</ref> {{ببینید|متن=ببینید| قرب نوافل و فرایض}}.

امام‌خمینی همسو با دیگر عارفان<ref>کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام، ۱۵۳–۱۵۴؛ لاهیجی، مفاتیح الأعجاز، ۲۷۹–۲۸۰</ref> بر این نکته تأکید می‌کند که سالک در تجلّی افعالی با اسقاط استناد افعال به خلق، به [[توحید افعالی]] می‌رسد و هر آنچه را که در عالم است، مظهر حُسن، عدالت و جمال حق می‌بیند.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۴۷؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۸۷</ref> تجلّیات صفاتی جلالی حق‌تعالی، سبب خضوع، [[خشوع]]، هَیَمان، [[حسرت]] و [[خوف]] قلب می‌شود و تجلّی صفاتی جمالی، سبب سرور و انس می‌گردد و در قلب، هیبتی همراه با شوق می‌آورد.<ref>کاشانی، عزالدین، مصباح الهدایة، ۱۳۰–۱۳۱؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۶۱؛ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۹۶؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۴۲–۱۴۴</ref> در تجلّیات ذاتی اگر چیزی از بقایای وجود و انانیت سالک مانده باشد، در ذات حق فانی می‌شود که آن را «صَعْقَه» می‌گویند؛ چنان‌که برای [[حضرت موسی(ع)]] رخ داد<ref>اعراف، ۱۴۳</ref> و اگر به بقای بعد از فنا رسیده باشد، همه [[حضرات خمس الهیه]] را حفظ کرده، در مقام جمع و تفصیل و وحدت و کثرت متمکن می‌شود. این تجلّی مختص به [[رسول خدا(ص)]] و اولیای(ع) اوست<ref>کاشانی، عزالدین، مصباح الهدایة، ۱۳۰؛ جامی، نقد النصوص، ۱۱۵؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۱۵۰–۱۵۱؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۵۱۴–۵۱۵ و ۲۰/۲۴۹</ref> {{ببینید|متن=ببینید| توحید(۲) | فنا}}.