فی لزوم تبین الفجر فعلا فی اللیالی المقمرة (رساله)

فی لزوم تبیّن الفجر فعلاً فی اللّیالی المقمرة رساله‌ای درباره تعیین وقت طلوع فجر صادق در شب‌های مهتابی، از امام‌خمینی، عربی.

لیالی مقمره

«لیالی مقمره» به معنای شب‌های مهتابی است و دارای این ویژگی است که به علت تابش نور ماه، طلوع فجرِ صادق قابل مشاهده حسی نیست؛ از این‌رو دیدن سپیده صبح با کمی تأخیر امکان‌پذیر است و این وضعیت از شب سیزدهم ماه تا حدود ده روز ادامه دارد. بحث درباره وقت طلوع شرعی صبح در این شب‌ها به یکی از فروع فقهی تبدیل شده و فقها به ارائه نظر و استدلال دراین‌باره پرداخته‌اند.

محقق نجفی به این مسئله توجه کرده و پس از وی، آقارضا همدانی به آن پرداخته و استدلال فقهی آن را ارائه کرده است. از فقیهان معاصر نیز کسانی مانند سیدابوالقاسم خویی و سیداحمد خوانساری دراین‌باره سخن گفته‌اند.

در این میان، تنها برخی فقها مانند آقارضا همدانی در بحث مواقیت الفرائض برای رؤیت حسی فجر در شب‌های مهتابی، به مقداری تأخیر در نماز پس از طلوع فجر فتوا داده‏‌اند؛ ولی شماری از فقها با این فتوا مخالفت کرده و همان تحقق واقعی فجر را موضوع احکام دانسته‌‏اند و محقق نجفی تأخیر را به احتیاط مستحب موجه شمرده است.

نظر امام خمینی

امام‌خمینی که هم‌نظر با همدانی است، رساله «فی لزوم تبیَن الفجر فعلاً فی اللیالی المقمره» را که تاریخ نگارش آن به‌درستی معلوم نیست، به هدف بیان نظر خود درباره لزوم آشکارشدن طلوع فجر در شب‌های مهتابی نگاشته است. ایشان در مقدمه کوتاهی موضوع این رساله را توضیح داده و اهمیت پرداختن به این فرع فقهی را یادآورشده و بیان کرده است با وجود ابتلای بسیار به آن در نماز صبح، ابتدای روزه و نماز شب، گویا از آن غفلت شده است. ایشان بر این نظر است که طلوع فجر در شب‌های گفته شده با حدود ده دقیقه تأخیر قابل مشاهده است و مشاهده حسی فجر موضوع حکم نماز و روزه است. ایشان فتوای خود را مستند به قرآن و سنت دانسته و از آقارضا همدانی نقل کرده است عالمان شیعه با این فتوا همراه‌‏اند. (ببینید: طلوع فجر) امام‌خمینی در این رساله، پس از طرح موضوع، «فعلیت تبیّن» را ملاک طلوع فجر می‌داند و توضیح می‌دهد واژه «تبین» در آیه «وَ کلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّی یتَبَینَ لَکمُ الْخَیطُ الْأَبْیضُ مِنَ الْخَیطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ»، ظهور کامل در ادعای مورد نظر ایشان دارد و آیه، اولین وقت امساک در روزه را تبین فجر دانسته است. ایشان پس از استدلال به آیه گفته شده، به طرح و نقد شبهات درباره نظریه خویش پرداخته است.

بخش دوم رساله به احادیث اختصاص یافته است؛ احادیثی که امام‌خمینی معتقد است نه تنها ظهور، بلکه در مواردی صراحت بر نظریه ایشان دارند. ایشان در پایان رساله یادآور می‌شود اگر ادله قرآنی و روایی برای اثبات این نظریه تمام نباشد، نوبت به اصل عملی می‌رسد و اصل در این مورد، اجرای استصحاب است و استصحاب ـ اعم از استصحاب حکمی و موضوعی ـ تأخیر فجر را تا محسوس و دیده‌شدن فجر تأیید می‌کند. ایشان در پاسخ استفتائات نیز بر همین مبنا فتوا داده است.

برخی اندیشمندان به رساله یاد شده توجه نشان داده‌اند و طرح آن باعث شده افراد دیگری در این زمینه پژوهش‌های فقهی جدیدی را انجام دهند و به بررسی این فرع فقهی بپردازند؛ ازجمله یکی از شاگردان امام‌خمینی، سیدمحمدحسن مرتضوی لنگرودی در رساله‌ای مستقل به این مسئله پرداخته و به صورت مفصل دو نظریه را آورده و استنادهای فقهی آنها را بررسی کرده است. (ببینید: وجیزة فی تعیین الفجر فی اللیالی المقمرة)

محمدحسن احمدی فقیه یزدی نیز ضمن شرح رساله امام‌خمینی، دیدگاه ایشان را تقویت و از آن دفاع کرده است و محمد سند به صورت مستقل به این مسئله پرداخته و آن را بررسی کرده است.. این رساله که نسخه خطی آن به خط امام‌خمینی در مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی موجود است، برای نخستین بار در سال ۱۳۶۷ همراه با تعلیقات محمدحسن احمدی فقیه یزدی منتشر شده است؛ همچنین بار دیگر به همراه نُه رساله دیگر، با عنوان الرسائل العشره در سال ۱۳۷۸ از سوی ناشر یادشده به چاپ رسیده و در بخش «فوائد الخمسه»، فائده پنجم و صفحات ۱۹۹ ـ ۲۰۵ این کتاب را به‌خود اختصاص داده است. همچنین این رساله در سال ۱۳۹۲ از سوی همین ناشر در جلد ۲۰ موسوعة الامام‌الخمینی در بخش عنوان الرسالات الفقهیة و الاصولیة منتشر شده است. (ببینید: رسالة فی تعیین الفجر فی اللیالی المقمرة)

پیوند به بیرون

• مهدی حسینیان قمی، فی لزوم تبین الفجر فعلا فی اللیالی المقمرة، دانشنامه امام‌خمینی، ج۸، ص۵۹-۶۱.