مرضیه دباغ: تفاوت میان نسخه‌ها
(صفحه‌ای تازه حاوی «{{جعبه اطلاعات شخصیت سیاسی مذهبی | عنوان = مرضیه دباغ | تصویر = مرضيه دباغ.jpg | اندازه تصویر = | توضیح تصویر = |سرشناسی = فرمانده سپاه پاسداران همدان، نماینده مجلس شورای اسلامی ایران و عضو هیئت حامل نامه امام‌خمینی به میخائیل گو...» ایجاد کرد) |
جز (removed Category:مقاله های نیازمند ارزیابی; added Category:مقاله‌های دارای شناسه using HotCat) |
||
| (۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۲۱: | خط ۲۱: | ||
|مذهب = [[شیعه]] | |مذهب = [[شیعه]] | ||
|پیشه = | |پیشه = | ||
|مناصب = فرمانده سپاه پاسداران همدان، نماینده [[مجلس شورای اسلامی | |مناصب = فرمانده سپاه پاسداران همدان، نماینده [[مجلس شورای اسلامی]] | ||
|پس از = | |پس از = | ||
|پیش از = | |پیش از = | ||
| خط ۳۰: | خط ۳۰: | ||
|امضا = | |امضا = | ||
}} | }} | ||
'''مرضیه دباغ'''، مبارز سیاسی، فرمانده سپاه پاسداران همدان، نماینده [[مجلس شورای اسلامی ایران]] و عضو هیئت حامل [[نامه امام‌خمینی به گورباچف]]. | '''مرضیه دباغ'''، مبارز سیاسی، فرمانده سپاه پاسداران همدان، نماینده [[مجلس شورای اسلامی|مجلس شورای اسلامی ایران]] و عضو هیئت حامل [[نامه امام به گورباچف|نامه امام‌خمینی به گورباچف]]. | ||
مرضیه حدیده‌چی، معروف به مرضیه دباغ در سال ۱۳۱۸ در همدان به دنیا آمد و تحصیل در حد خواندن را در مکتبخانه سپری کرد ولی خود سعی کرد نوشتن را بیاموزد. او [[قرآن]] و نهج‌البلاغه و مفاتیح‌الجنان را نزد پدرش آموخت و در چهارده سالگی با محمدحسن دباغ ازدواج کرد و در سال ۱۳۳۳ به تهران مهاجرت کردند. | |||
مرضیه دباغ در تهران مقدمات درس‌های حوزوی را فراگرفت و در ادامه درس‌های [[فقه]]، [[اصول فقه|اصول]] و [[اخلاق]] را آموخت و دروس پایین‌تر را تدریس کرد. او پس از درگذشت [[سیدحسین بروجردی]] و آغاز نهضت روحانیون، با [[امام‌خمینی]] آشنا شد و در سال ۱۳۴۲ نخستین بار ایشان را در قم ملاقات کرد. | |||
او ادامه تحصیلات خود را نزد [[سیدمحمدرضا سعیدی]] پی گرفت و سعیدی زمینه ارتباط او را با روحانیون مبارز مانند [[حسینعلی منتظری]] و [[عبدالرحیم ربانی شیرازی|عبدالرحیم ربانی شیرازی]] و [[محمد منتظری]] فراهم کرد و در سال‌های مبارزه تکثیر [[اعلامیه‌های امام‌خمینی|اعلامیه‌ها]] و فتاوای امام‌خمینی که از نجف می‌رسید و کتاب حکومت اسلامی ایشان و نیز برگزاری اردوهای مختلف برای بانوان از فعالیت‌های دباغ بوده است. | |||
دباغ پایگاه‌های فعالیت زیادی در کشور ایجاد کرد و فعالیت‌های او که تحت نظر [[ساواک]] بود، در سال ۱۳۵۲ منجر به دستگیری، [[شکنجه]] و زندان او شد و حتی دختر او نیز دستگیر و در کنار مادرش شکنجه شد. آزادی و دستگیری و شکنجه مجدد دباغ و عفونی شدن زخم‌های بدن او، محکومیت پانزده ساله او را به یک سال و چهارماه تقلیل داد و موجب آزادی او شد. او پس از درمان از کشور خارج شد و پس از مسافرت به لندن و سوریه، در نجف با امام‌خمینی ملاقات کرد و پس از [[هجرت امام‌خمینی به پاریس|هجرت امام‌خمینی]] به فرانسه او هم روانه پاریس شد و ضمن انجام کارهای داخلی خانه امام حفاظت ایشان را بر عهده گرفت. | |||
او پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]] مأمور تشکیل سپاه غرب کشور شد و مدتی فرمانده سپاه همدان بود و در سال ۱۳۶۱ در کردستان مجروح شد. | |||
دباغ نماینده [[مجلس شورای اسلامی]] در دوره دوم و سوم از تهران و قائم مقام جمعیت زنان جمهوری اسلامی بود. او در هیئتی به ریاست [[عبدالله جوادی آملی|عبدالله جوادی آملی]] که نامه امام‌خمینی را به رهبر اتحاد جماهیر شوروی ابلاغ کرد حضور داشت و در سال ۱۳۹۵ درگذشت و در [[مرقد امام‌خمینی|حرم امام‌خمینی]] به خاک سپرده شد. | |||
==زندگی‌نامه و تحصیلات== | ==زندگی‌نامه و تحصیلات== | ||
مرضیه حدیدچی، معروف به مرضیه دباغ، در سال ۱۳۱۸ در خانواده‌ای متوسط و مذهبی در [[همدان]] به دنیا آمد.<ref>مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۶۳.</ref> به علت آزادمردی [[محمدحسن دباغ]]، شوهر وی، مرضیه نام خانوادگی‌اش را از حدیدچی به دباغ تغییر داد. پدر او، علی‌پاشا حدیدچی که تا پایه ششم درس خوانده بود و معلومات حوزوی نیز داشت، برای جوانان و خویشاوندان جلسات درس و بحث مذهبی برگزار می‌کرد و به کتاب‌فروشی اشتغال داشت.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۷۳؛ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۹.</ref> فاطمه احمدی مادر مرضیه نیز که اصالتاً [[تهران|تهرانی]] و از سواد قرآنی برخوردار بود، در خانه، جلسات قرآن برگزار می‌کرد.<ref>حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۲۰.</ref> | مرضیه حدیدچی، معروف به مرضیه دباغ، در سال ۱۳۱۸ در خانواده‌ای متوسط و مذهبی در [[همدان]] به دنیا آمد.<ref>مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۶۳.</ref> به علت آزادمردی [[محمدحسن دباغ]]، شوهر وی، مرضیه نام خانوادگی‌اش را از حدیدچی به دباغ تغییر داد. پدر او، علی‌پاشا حدیدچی که تا پایه ششم درس خوانده بود و معلومات حوزوی نیز داشت، برای [[جوانان]] و خویشاوندان جلسات درس و بحث مذهبی برگزار می‌کرد و به کتاب‌فروشی اشتغال داشت.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۷۳؛ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۹.</ref> فاطمه احمدی مادر مرضیه نیز که اصالتاً [[تهران|تهرانی]] و از سواد قرآنی برخوردار بود، در خانه، جلسات قرآن برگزار می‌کرد.<ref>حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۲۰.</ref> | ||
از اتفاقات دوران خردسالی دباغ، ورود نیروهای متفقین به همدان در دوران جنگ جهانی دوم است که موجب شد خانواده او برای مصونیت، شهر را ترک و به باغی در خارج شهر نقل مکان کنند.<ref>حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۲۱؛ حدیدچی، خواهر طاهره، ۷ ـ ۸.</ref> او تحصیل را از مکتبخانه‌ای در همدان آغاز کرد و به دلیل دختربودن، از پدر خود تنها اجازه خواندن داشت، نه نوشتن؛ بنابراین با استفاده از بریده‌های کاغذ صحافی پدر، به نوشتن اقدام کرد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۷۶؛ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۲۵.</ref> فضای فرهنگی جامعه آن روز [[ایران]] مانع از رفتن وی به مکتبخانه شد؛ به همین دلیل [[قرآن]]، [[نهج البلاغه]] و [[مفاتیح الجنان]] را نزد پدر خواند.<ref>حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۲۶؛ مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۷۰.</ref> وی در چهارده‌سالگی با محمدحسن دباغ که پانزده سال از او بزرگ‌تر بود، ازدواج کرد و به دلیل شغل همسرش که تجارت بود، در آبان ۱۳۳۳ به تهران مهاجرت کرد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۷۸ ـ ۷۹.</ref> شوهر وی با حضور در بازار و خواندن اعلامیه‌ها و بیانیه‌ها به مبارزه سیاسی علاقه‌مند شد و همراه با بازاریان تهران نزد سیدابوالقاسم کاشانی | از اتفاقات دوران خردسالی دباغ، ورود نیروهای متفقین به همدان در دوران جنگ جهانی دوم است که موجب شد خانواده او برای مصونیت، شهر را ترک و به باغی در خارج شهر نقل مکان کنند.<ref>حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۲۱؛ حدیدچی، خواهر طاهره، ۷ ـ ۸.</ref> او تحصیل را از مکتبخانه‌ای در همدان آغاز کرد و به دلیل دختربودن، از پدر خود تنها اجازه خواندن داشت، نه نوشتن؛ بنابراین با استفاده از بریده‌های کاغذ صحافی پدر، به نوشتن اقدام کرد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۷۶؛ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۲۵.</ref> فضای فرهنگی جامعه آن روز [[ایران]] مانع از رفتن وی به مکتبخانه شد؛ به همین دلیل [[قرآن]]، [[نهج البلاغه]] و [[مفاتیح الجنان]] را نزد پدر خواند.<ref>حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۲۶؛ مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۷۰.</ref> وی در چهارده‌سالگی با محمدحسن دباغ که پانزده سال از او بزرگ‌تر بود، ازدواج کرد و به دلیل شغل همسرش که [[تجارت]] بود، در آبان ۱۳۳۳ به تهران مهاجرت کرد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۷۸ ـ ۷۹.</ref> شوهر وی با حضور در [[بازار]] و خواندن اعلامیه‌ها و بیانیه‌ها به مبارزه سیاسی علاقه‌مند شد و همراه با بازاریان تهران نزد [[سیدابوالقاسم کاشانی]] حضور می‌یافت و در [[قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲|واقعه ۱۵ خرداد]] میان مبارزان نامه‌رسانی می‌کرد.<ref>حدیدچی، طرحی از یک زندگی انقلابی، ۲۷/۳۲۹.</ref> | ||
دباغ در حالی‌که سه فرزند داشت، نزد آقاکمال مرتضوی در تهران خیابان خراسان درس‌های مقدماتی [[حوزه‌های علمیه|حوزه]] را فرا گرفت.<ref>حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۳۱.</ref> سپس درس‌های | دباغ در حالی‌که سه فرزند داشت، نزد آقاکمال مرتضوی در تهران خیابان خراسان درس‌های مقدماتی [[حوزه‌های علمیه|حوزه]] را فرا گرفت.<ref>حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۳۱.</ref> سپس درس‌های [[فقه]]، [[اصول فقه|اصول]] و [[اخلاق]] را نزد علی خوانساری خواند و به تدریس سطوح پایین‌تر نیز مشغول شد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۹۰؛ مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۷۱.</ref> وی پس از درگذشت [[سیدحسین بروجردی]] در فروردین‌ماه ۱۳۴۰ در تعیین [[مرجعیت]] و در قضیه [[انجمن‌های ایالتی و ولایتی|لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی]] در سال ۱۳۴۱ با [[امام‌خمینی]] آشنا شد.<ref>حدیدچی، خواهر طاهره، ۱۷؛ حدیدچی، پرواز با نور، ۹.</ref> وی به یاری همسر خود در پخش اعلامیه‌های امام‌خمینی درباره انجمن‌های ایالتی و ولایتی، وارد فعالیت‌های سیاسی شد؛<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۹؛ مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۱۳۵.</ref> اما دوست داشت ایشان را از نزدیک ببیند. پس از آزادی امام‌خمینی در سال ۱۳۴۲ نخستین بار در [[قم]] ایشان را ملاقات کرد که مایه تحول زیاد وی شد.<ref>حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۴۰؛ حدیدچی، پرواز با نور، ۱۰.</ref> | ||
دباغ که به دلیل نقل مکان مجدد از درس استاد دور افتاده بود، به توصیه همسر خود، برای ادامه تحصیل حوزوی به نزد سیدمحمدرضا | دباغ که به دلیل نقل مکان مجدد از درس استاد دور افتاده بود، به توصیه همسر خود، برای ادامه تحصیل حوزوی به نزد [[سیدمحمدرضا سعیدی]]؛ از شاگردان امام‌خمینی، در مسجد موسی‌بن‌جعفر(ع) واقع در [[تهران]] میدان خراسان رفت.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۹۱؛ رنجبر، عروج از زندان (زندگی و مبارزات شهید آیت‌الله سعیدی)، ۱۶۰.</ref> سعیدی زمینه‌های ارتباط وی را با روحانیان قم ازجمله [[حسینعلی منتظری]]، [[عبدالرحیم ربانی شیرازی]] و [[محمد منتظری]] فراهم کرد.<ref>مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۶۳.</ref> این ارتباطات، دباغ را مستقیماً به عرصه مبارزه کشاند. تکثیر و توزیع [[اعلامیه‌های امام‌خمینی|اعلامیه‌ها]] و فتواهای امام‌خمینی که از [[نجف]] می‌رسید، در تهران و دیگر شهرستان‌ها و نیز رونویسی و تکثیر جزوه «ولایت فقیه» امام‌خمینی، همچنین برگزاری اردوهای مختلف بانوان در خارج از شهر ازجمله فعالیت‌های دباغ بود.<ref>حدیدچی، خواهر طاهره، ۳۰ ـ ۳۱؛ رنجبر، عروج از زندان (زندگی و مبارزات شهید آیت‌الله سعیدی)، ۱۵۸ ـ ۱۵۹.</ref> | ||
==دوران مبارزه== | ==دوران مبارزه== | ||
پس از دستگیری و شهادت سعیدی در خرداد سال ۱۳۴۹ به دست رژیم | پس از دستگیری و شهادت سعیدی در خرداد سال ۱۳۴۹ به دست [[رژیم پهلوی]]، مرضیه دباغ با مسافرت به شهرهای مختلف به شناسایی افراد و تشکیل پایگاه مبارزه پرداخت؛<ref>مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۱۳۸ ـ ۱۳۹؛ حدیدچی، پرواز با نور، ۳۳.</ref> وی در یکی از این سفرها که به دیدار همسر خود در دزفول رفته بود، به دعوت یکی از درجه‌داران نیروی هوایی، به مدت دوازده روز در خانه نظامیان سخنرانی کرد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۲۸؛ حدیدچی، خواهر طاهره، ۵۵.</ref> وی توانست با برخی دانشجویان مبارز دانشگاه صنعتی شریف (آریامهر)، دانشگاه علم و صنعت و دانشگاه شهید بهشتی (ملی) ارتباط برقرار کند و به یاری آنها پایگاه‌های تشکیلاتی در شمال (تنکابن)، جنوب (آغاجاری) و غرب (همدان) کشور دایر کند. وی در سال ۱۳۵۱ به هدف افزودن پایگاه‌ها و خانه‌های امن برای مبارزان، طرح ازدواج مبارزان را به اجرا درآورد؛ چنان‌که پس از شکل‌گیری هر ازدواجی، پایگاهی برای مبارزان فراهم می‌شد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۳۴؛ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۶۰ و ۶۲.</ref> | ||
دباغ برای معالجه بیماری قلبی فرزندش سفری به [[انگلیس|انگلستان]] کرد. این سفر فرصتی برای وی فراهم آورد که با | دباغ برای معالجه بیماری قلبی فرزندش سفری به [[انگلیس|انگلستان]] کرد. این سفر فرصتی برای وی فراهم آورد که با [[اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان اروپا]] و [[انجمن های اسلامی دانشجویان امریکا و کانادا|امریکا]] آشنا شود.<ref>حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۶1 و ۶۲.</ref> این فعالیت‌ها تحت نظر و تعقیب [[سازمان اطلاعات و امنیت کشور]] (ساواک) قرار گرفت و سرانجام وی در سال ۱۳۵۲ دستگیر و به دلیل سکوت در بازجویی‌ها، متحمل شکنجه‌های فراوانی شد؛<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۳۸؛ مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۲۲۲ ـ ۲۲۳.</ref> اما ساواک به دستگیری و [[شکنجه]] او بسنده نکرد و دختر وی «[[رضوانه دباغ|رضوانه دبّاغ]]» را به علت جمع‌آوری اخبار، اشعار و سرودهایی که از رادیو مبارزان در عراق برای بزرگداشت شهدا پخش می‌شد، دستگیر و در کنار مادرش شکنجه کرد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۳۸ ـ ۴۱.</ref> شکنجه دختر چهارده‌ساله وی نیز نتوانست سکوت او را بشکند.<ref>حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۷۴ ـ ۸۰.</ref> سرانجام به دلیل عفونی‌شدن زخم‌های ناشی از شکنجه، مرضیه دباغ با دستور [[نعمت‌الله نصیری]]، رئیس ساواک، برای مداوا از زندان آزاد شد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۷۴؛ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۸۳ ـ ۸۵.</ref> | ||
دباغ چهار ماه بعد در حالی‌که پس از چندین عمل جراحی رو به بهبود بود، دوباره با اعتراف یکی از مبارزان علیه وی دستگیر شد و پس از تحمل شکنجه‌های بسیار به زندان قصر منتقل شد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۴۴.</ref> در این دوره با بسیاری از فعالان سیاسی آشنا شد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۴۴ ـ ۴۵؛ مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۲۴۹.</ref> وی در اینجا وانمود می‌کرد یک زن عامی و بی‌سواد است<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۴۵.</ref> و مأموران زندان، دباغ را مجبور به آموختن خواندن و نوشتن کردند؛ ولی بیماری عفونی ناشی از شکنجه جدید در زندان ادامه یافت تا جایی که هم‌سلولی‌های غیر مذهبی‌اش حاضر به همنشینی با وی نبودند.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۴۵.</ref> سرانجام برخی از هم‌سلولی‌های او با ارسال نامه‌ای به | دباغ چهار ماه بعد در حالی‌که پس از چندین عمل جراحی رو به بهبود بود، دوباره با اعتراف یکی از مبارزان علیه وی دستگیر شد و پس از تحمل شکنجه‌های بسیار به زندان قصر منتقل شد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۴۴.</ref> در این دوره با بسیاری از فعالان سیاسی آشنا شد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۴۴ ـ ۴۵؛ مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۲۴۹.</ref> وی در اینجا وانمود می‌کرد یک زن عامی و بی‌سواد است<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۴۵.</ref> و مأموران زندان، دباغ را مجبور به آموختن خواندن و نوشتن کردند؛ ولی بیماری عفونی ناشی از شکنجه جدید در زندان ادامه یافت تا جایی که هم‌سلولی‌های غیر مذهبی‌اش حاضر به همنشینی با وی نبودند.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۴۵.</ref> سرانجام برخی از هم‌سلولی‌های او با ارسال نامه‌ای به بنیاد فرح پهلوی، وضعیت او را شرح دادند.<ref>مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۲۵۳؛ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۰۰.</ref> دباغ از شدت عفونی‌شدن زخم‌ها به حالت اغما افتاد و پس از معاینه پزشکان خارج از زندان، بیماری او سرطان پیشرفته پوست تشخیص داده شد. کمیسیون پزشکی نیز این نظر را تأیید کرد؛<ref>حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۰۰.</ref> از این‌رو دادگاه که در جلسات پیشین، وی را به پانزده سال حبس محکوم کرده بود، در دادگاه سوم، حبس را به یک سال و چهار ماه، یعنی زمانی که طی شده بود، تقلیل داد و او از زندان آزاد شد.<ref>حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۰۱.</ref> | ||
پس از آزادی و سه ماه درمان، نشانه‌های سلامت در دباغ دیده شد؛ اما دستگیری یکی از مبارزان با اتومبیل پر از مواد منفجره و اعتراف او به تصور اینکه دباغ هنوز در زندان است، وی را ناچار به ترک کشور کرد.<ref>حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۰۵ ـ ۱۰۶؛ حدیدچی، خواهر طاهره، ۷۹ ـ ۸۰.</ref> دباغ در حالی‌که هشت فرزند داشت، با گذرنامه جعلی، همراه فردی نابینا در سال ۱۳۵۳ عازم انگلستان شد. در لندن پس از مدتی اقامت در هتل هندی و کار در هتل برای امرار معاش، با جلسات سخنرانی [[عبدالکریم سروش]] آشنا شد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۴۶؛ حدیدچی، خواهر طاهره، ۸۰ ـ ۸۱.</ref> | پس از آزادی و سه ماه درمان، نشانه‌های سلامت در دباغ دیده شد؛ اما دستگیری یکی از مبارزان با اتومبیل پر از مواد منفجره و اعتراف او به تصور اینکه دباغ هنوز در زندان است، وی را ناچار به ترک کشور کرد.<ref>حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۰۵ ـ ۱۰۶؛ حدیدچی، خواهر طاهره، ۷۹ ـ ۸۰.</ref> دباغ در حالی‌که هشت فرزند داشت، با گذرنامه جعلی، همراه فردی نابینا در سال ۱۳۵۳ عازم [[انگلستان]] شد. در لندن پس از مدتی اقامت در هتل هندی و کار در هتل برای امرار معاش، با جلسات سخنرانی [[عبدالکریم سروش]] آشنا شد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۴۶؛ حدیدچی، خواهر طاهره، ۸۰ ـ ۸۱.</ref> | ||
او پس از سه ماه اقامت در لندن به همراه [[محمد منتظری]] عازم [[سوریه]] شد.<ref>حدیدچی، خواهر طاهره، ۸۱.</ref> در سوریه که پایگاه اصلی گروه منتظری بود، دباغ با افرادی، چون [[سیدمحمد غرضی]]، [[سیدسراج‌الدین موسوی]]، [[ناصر آلادپوش]] و [[علی جنتی]] همراه شد و برنامه‌هایی مانند [[حج|سفر حج]] و تبلیغ اندیشه [[امام‌خمینی]] را طراحی و اجرا کرد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۴۶؛ محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱۸۹/۲ ـ ۱۹۰؛ طاهری و رجبی، شهید محمد منتظری به روایت اسناد ساواک، ۴۲ ـ ۴۳.</ref> وی یک بار با گذرنامه جعلی و هویتی لیبیایی به [[عربستان]] رفت<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۴۶.</ref> و پس از بازگشت به عنوان نماینده گروه منتظری برای دیدار با امام‌خمینی به [[نجف|نجف اشرف]] عزیمت کرد و ضمن دیدار با ایشان، به شرح عملکرد گروه و مشکلات پیش رو پرداخت<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۴۶؛ حدیدچی، خواهر طاهره، ۸۲.</ref> وی به درخواست امام‌خمینی، از شرایط زندان و شکنجه‌های ساواک گفت. او در این دیدار از امام‌خمینی برای ماندن یا بازگشت به ایران کسب تکلیف کرد. ایشان نیز از وی خواست تا تغییر شرایط بماند.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۱۳؛ حدیدچی، خواهر طاهره، ۸۲؛ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۱۷ ـ ۱۱۸.</ref> | او پس از سه ماه اقامت در لندن به همراه [[محمد منتظری]] عازم [[سوریه]] شد.<ref>حدیدچی، خواهر طاهره، ۸۱.</ref> در سوریه که پایگاه اصلی گروه منتظری بود، دباغ با افرادی، چون [[سیدمحمد غرضی]]، [[سیدسراج‌الدین موسوی]]، [[ناصر آلادپوش]] و [[علی جنتی]] همراه شد و برنامه‌هایی مانند [[حج|سفر حج]] و تبلیغ اندیشه [[امام‌خمینی]] را طراحی و اجرا کرد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۴۶؛ محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱۸۹/۲ ـ ۱۹۰؛ طاهری و رجبی، شهید محمد منتظری به روایت اسناد ساواک، ۴۲ ـ ۴۳.</ref> وی یک بار با گذرنامه جعلی و هویتی لیبیایی به [[عربستان]] رفت<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۴۶.</ref> و پس از بازگشت به عنوان نماینده گروه منتظری برای دیدار با امام‌خمینی به [[نجف|نجف اشرف]] عزیمت کرد و ضمن دیدار با ایشان، به شرح عملکرد گروه و مشکلات پیش رو پرداخت<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۴۶؛ حدیدچی، خواهر طاهره، ۸۲.</ref> وی به درخواست امام‌خمینی، از شرایط زندان و شکنجه‌های [[ساواک]] گفت. او در این دیدار از امام‌خمینی برای ماندن یا بازگشت به ایران کسب تکلیف کرد. ایشان نیز از وی خواست تا تغییر شرایط بماند.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۱۳؛ حدیدچی، خواهر طاهره، ۸۲؛ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۱۷ ـ ۱۱۸.</ref> | ||
دباغ پس از ۴۵ روز اقامت در [[عراق]] با دریافت اجازه از امام‌خمینی برای طی دوره‌های جنگی چریکی در [[لبنان]]، عازم [[سوریه]] و لبنان شد و در یکی از پایگاه‌های [[سازمان آزادی‌بخش فلسطین]] به آموزش نظامی پرداخت<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۴۶؛ جنتی، خاطرات علی جنتی، ۱۲۲ ـ ۱۲۳.</ref> و در چند عملیات نامنظم علیه [[اسرائیل]] شرکت کرد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۴۶.</ref> او در لبنان با [[امام‌موسی صدر]] و [[مصطفی چمران]] نیز آشنا شد و پس از این تاریخ میان دو کشور سوریه و لبنان در تردد بود و گاه آموزش نظامی زنان مبارزی که با این هدف به لبنان می‌آمدند، به وی واگذار می‌شد.<ref>حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۱۹ ـ ۱۲۰ و ۱۳۲؛ مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۱۴۷.</ref> اسم‌های مستعار او در طول مبارزه خواهر طاهره، دباغ و زینت احمدی نیلی بود.<ref>حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۵.</ref> | دباغ پس از ۴۵ روز اقامت در [[عراق]] با دریافت اجازه از امام‌خمینی برای طی دوره‌های جنگی چریکی در [[لبنان]]، عازم [[سوریه]] و لبنان شد و در یکی از پایگاه‌های [[سازمان آزادی‌بخش فلسطین]] به آموزش نظامی پرداخت<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۴۶؛ جنتی، خاطرات علی جنتی، ۱۲۲ ـ ۱۲۳.</ref> و در چند عملیات نامنظم علیه [[اسرائیل]] شرکت کرد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۴۶.</ref> او در لبنان با [[امام‌موسی صدر]] و [[مصطفی چمران]] نیز آشنا شد و پس از این تاریخ میان دو کشور سوریه و لبنان در تردد بود و گاه آموزش نظامی زنان مبارزی که با این هدف به لبنان می‌آمدند، به وی واگذار می‌شد.<ref>حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۱۹ ـ ۱۲۰ و ۱۳۲؛ مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۱۴۷.</ref> اسم‌های مستعار او در طول مبارزه خواهر طاهره، دباغ و زینت احمدی نیلی بود.<ref>حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۵.</ref> | ||
| خط ۵۴: | خط ۶۷: | ||
ازجمله فعالیت‌های دباغ به همراه گروه منتظری، شرکت در راهپیمایی اعتراض‌آمیز لندن به مناسبت بزرگداشت [[علی شریعتی]] در تابستان ۱۳۵۶ و برنامه اعتصاب غذای گسترده در کلیسای «سن‌ماری» در پاریس است که در مهر ۱۳۵۶ و در اعتراض به افزایش دستگیری‌ها و شکنجه [[حکومت پهلوی|رژیم پهلوی]] برگزار شد.<ref>طاهری و رجبی، شهید محمد منتظری به روایت اسناد ساواک، ۴۴ ـ ۴۵ و ۴۹؛ محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۲۴۹/۲.</ref> دباغ پس از خبر درگذشت مشکوک [[سیدمصطفی خمینی]]، با تبلیغ اینکه او مسموم شده و ضربه‌ای سنگین به نهضت مردمی وارد شده‌است، در برگزاری تظاهرات علیه رژیم پهلوی در لندن در آبان ۱۳۵۶ نقش داشت.<ref>حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۴۷ ـ ۱۴۸.</ref> | ازجمله فعالیت‌های دباغ به همراه گروه منتظری، شرکت در راهپیمایی اعتراض‌آمیز لندن به مناسبت بزرگداشت [[علی شریعتی]] در تابستان ۱۳۵۶ و برنامه اعتصاب غذای گسترده در کلیسای «سن‌ماری» در پاریس است که در مهر ۱۳۵۶ و در اعتراض به افزایش دستگیری‌ها و شکنجه [[حکومت پهلوی|رژیم پهلوی]] برگزار شد.<ref>طاهری و رجبی، شهید محمد منتظری به روایت اسناد ساواک، ۴۴ ـ ۴۵ و ۴۹؛ محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۲۴۹/۲.</ref> دباغ پس از خبر درگذشت مشکوک [[سیدمصطفی خمینی]]، با تبلیغ اینکه او مسموم شده و ضربه‌ای سنگین به نهضت مردمی وارد شده‌است، در برگزاری تظاهرات علیه رژیم پهلوی در لندن در آبان ۱۳۵۶ نقش داشت.<ref>حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۴۷ ـ ۱۴۸.</ref> | ||
==پیوستن به امام‌خمینی در پاریس== | ==پیوستن به امام‌خمینی در پاریس== | ||
پس از | پس از [[هجرت امام‌خمینی|هجرت امام‌خمینی به پاریس]]، دباغ نیز به ایشان پیوست و ضمن انجام امور داخلی خانه امام‌خمینی، حفاظت از ایشان را به عهده گرفت.<ref>جنتی، خاطرات علی جنتی، ۱۵۶؛ مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۱۵۳.</ref> او پشت در اتاق امام‌خمینی می‌خوابید. نامه‌ها و مرسولات پستی ایشان را می‌گشود تا اگر توطئه‌ای در این قالب صورت گرفته باشد، خنثی شود.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۱۴.</ref> در ۱۰ بهمن ۱۳۵۷، خبرنگاری اصرار داشت به امام‌خمینی نزدیک شود که وی با او درگیر شد و بر اثر حرکات فیزیکی و فشار عصبی بی‌هوش<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۱۴ ـ ۱۵؛ حدیدچی، خواهر طاهره، ۹۲ ـ ۹۳.</ref> و به بیمارستان منتقل شد و مدتی تحت درمان قرار گرفت. در [[بازگشت امام‌خمینی]] به دستور ایشان مبنی بر حضورنیافتن [[زنان]] در پرواز، دباغ در [[نوفل لوشاتو]] ماند و پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]] در ۲۸ بهمن ۱۳۵۷ به [[ایران]] بازگشت.<ref>حدیدچی، طرحی از یک زندگی انقلابی، ۲۶؛ حدیدچی، پرواز با نور، ۱۶ و ۱۹.</ref> | ||
==مسئولیت‌ها و فعالیت‌ها== | ==مسئولیت‌ها و فعالیت‌ها== | ||
دباغ پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به دلیل سابقه در آموزش‌های نظامی و رزمی، در تشکیل [[سپاه پاسداران انقلاب اسلامی]] نقشی اساسی ایفا کرد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۵۱.</ref> او به حکم [[جواد منصوری]]، نخستین فرمانده سپاه، همراه با [[حسن لاهوتی]]، نماینده امام‌خمینی در سپاه، مأموریت یافت تا به تشکیل سپاه غرب کشور اقدام کنند.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۵۱؛ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۸۴.</ref> وی پس از راه‌اندازی سپاه و تشکیلات مرکزی در کردستان، فرماندهی سپاه همدان را از سال ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۱ به عهده گرفت.<ref>جمهوری اسلامی، ۱۳۷۷/۱۱/۴؛ حدیدچی، پرواز با نور، ۵۲.</ref> وی در شهر [[همدان]] در مبارزه با شورش‌ها و آشوب‌طلبی‌های فرقه‌های ضد انقلاب و دموکرات‌ها و قاچاقچیان اسلحه و مواد مخدر حضوری مستقیم داشت و دو بار از توطئه سوء قصد جان سالم به‌دربرد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۵۲ ـ ۵۳؛ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۲۳۱ ـ ۲۳۲.</ref> | دباغ پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به دلیل سابقه در آموزش‌های نظامی و رزمی، در تشکیل [[سپاه پاسداران انقلاب اسلامی]] نقشی اساسی ایفا کرد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۵۱.</ref> او به حکم [[جواد منصوری]]، نخستین فرمانده سپاه، همراه با [[حسن لاهوتی]]، نماینده امام‌خمینی در سپاه، مأموریت یافت تا به تشکیل سپاه غرب کشور اقدام کنند.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۵۱؛ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۸۴.</ref> وی پس از راه‌اندازی سپاه و تشکیلات مرکزی در کردستان، فرماندهی سپاه همدان را از سال ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۱ به عهده گرفت.<ref>جمهوری اسلامی، ۱۳۷۷/۱۱/۴؛ حدیدچی، پرواز با نور، ۵۲.</ref> وی در شهر [[همدان]] در مبارزه با شورش‌ها و آشوب‌طلبی‌های فرقه‌های [[ضد انقلاب]] و دموکرات‌ها و قاچاقچیان اسلحه و مواد مخدر حضوری مستقیم داشت و دو بار از توطئه سوء قصد جان سالم به‌دربرد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۵۲ ـ ۵۳؛ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۲۳۱ ـ ۲۳۲.</ref> | ||
او در سال ۱۳۶۱ طی عملیات گشت و شناسایی در غرب کشور، بر اثر اصابت ترکش خمپاره از ناحیه پا مجروح شد. پس از آن با کناره‌گیری از فرماندهی سپاه همدان، مسئولیت بسیج خواهران در تهران را پذیرفت.<ref>حدیدچی، خواهر طاهره، ۱۰۸؛ حدیدچی، پرواز با، ۵۳.</ref> وی از طرف گروه‌های موسوم به چپ در انتخابات دوره دوم و سوم مجلس شورای اسلامی در حوزه تهران شرکت کرد و به مجلس راه یافت و در هر دو دوره عضو کمیسیون اصل نود بود.<ref>آقایی و بسطامی، مجلس شورای اسلامی، دوره دوم، ۴۸؛ جهان‌محمدی، مجلس شورای اسلامی، دوره سوم، ۳۳۱.</ref> وی در [[جمعیت زنان جمهوری اسلامی ایران]] که از سال ۱۳۶۵ به دبیرکلی [[زهرا مصطفوی]] فرزند [[امام‌خمینی]] تأسیس شد، به عنوان قائم‌مقام فعالیت کرده‌است.<ref>شادلو، اطلاعاتی درباره احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۴۹۴.</ref> | او در سال ۱۳۶۱ طی عملیات گشت و شناسایی در غرب کشور، بر اثر اصابت ترکش خمپاره از ناحیه پا مجروح شد. پس از آن با کناره‌گیری از فرماندهی سپاه همدان، مسئولیت بسیج خواهران در تهران را پذیرفت.<ref>حدیدچی، خواهر طاهره، ۱۰۸؛ حدیدچی، پرواز با، ۵۳.</ref> وی از طرف گروه‌های موسوم به چپ در انتخابات دوره دوم و سوم [[مجلس شورای اسلامی]] در حوزه تهران شرکت کرد و به مجلس راه یافت و در هر دو دوره عضو کمیسیون اصل نود بود.<ref>آقایی و بسطامی، مجلس شورای اسلامی، دوره دوم، ۴۸؛ جهان‌محمدی، مجلس شورای اسلامی، دوره سوم، ۳۳۱.</ref> وی در [[جمعیت زنان جمهوری اسلامی ایران]] که از سال ۱۳۶۵ به دبیرکلی [[زهرا مصطفوی]] فرزند [[امام‌خمینی]] تأسیس شد، به عنوان قائم‌مقام فعالیت کرده‌است.<ref>شادلو، اطلاعاتی درباره احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۴۹۴.</ref> | ||
==ابلاغ نامه امام‌خمینی به گورباچف== | ==ابلاغ نامه امام‌خمینی به گورباچف== | ||
امام‌خمینی در ۱۱ بهمن ۱۳۶۷ دباغ را در هیئتی به ریاست [[عبدالله جوادی آملی]] و عضویت [[محمدجواد اردشیر لاریجانی]]، برای ابلاغ نامه خود به میخائیل | امام‌خمینی در ۱۱ بهمن ۱۳۶۷ دباغ را در هیئتی به ریاست [[عبدالله جوادی آملی]] و عضویت [[محمدجواد اردشیر لاریجانی]]، برای ابلاغ نامه خود به [[میخائیل گورباچف]]، رهبر [[شوروی|اتحاد جماهیر شوروی]]، مبنی بر دعوت به مطالعه [[اسلام]]، به مسکو فرستاد<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۲۰/۲۱ ـ ۲۲۶.</ref> {{ببینید|میخائیل گورباچف}} هنگام ورود آنان، گورباچف به دست‌دادن با اعضای هیئت اقدام کرد؛ اما دباغ از دست‌دادن خودداری کرد و در اقدامی مشابه با گورباچف هنگام خداحافظی، این بار دباغ چادر خود را روی دست کشید و با دست پوشیده دست داد.<ref>حدیدچی، پرواز با نور، ۶۴ ـ ۶۵.</ref> | ||
==درگذشت== | ==درگذشت== | ||
دباغ پس از دوره‌ای بیماری در ۱۳۹۵/۸/۲۷ در ۷۷سالگی درگذشت و پس از تشییع جنازه در [[مرقد امام‌خمینی|حرم امام‌خمینی]] به‌خاک سپرده شد.<ref>شرق، ۱۳۹۵/۸/۲۹، ۱۹</ref> خاطرات چندی از دباغ در قالب کتاب‌هایی، مانند پرواز با نور، خاطرات مرضیه حدیدچی و خواهر طاهره و گفتگو با نشریات منتشر شده‌است. | دباغ پس از دوره‌ای بیماری در ۱۳۹۵/۸/۲۷ در ۷۷سالگی درگذشت و پس از تشییع جنازه در [[مرقد امام‌خمینی|حرم امام‌خمینی]] به‌خاک سپرده شد.<ref>شرق، ۱۳۹۵/۸/۲۹، ۱۹</ref> خاطرات چندی از دباغ در قالب کتاب‌هایی، مانند پرواز با نور، خاطرات مرضیه حدیدچی و خواهر طاهره و گفتگو با نشریات منتشر شده‌است. | ||
| خط ۸۶: | خط ۹۹: | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
==پیوند به بیرون== | ==پیوند به بیرون== | ||
پروین‌سادات قوامی، [https://books.khomeini.ir/books/10005/336/ دانشجویان]، دانشنامه | |||
[[رده:مقاله‌های | * پروین‌سادات قوامی، [https://books.khomeini.ir/books/10005/336/ دانشجویان]، [[دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۵، ص۳۳۶–۳۴۱. | ||
[[رده:مقاله‌های جلد پنجم دانشنامه]] | |||
[[رده:مقاله‌های تأییدشده]] | |||
[[رده:مقاله‌های جلد پنجم دانشنامه امام‌خمینی]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای تصویر]] | [[رده:مقاله‌های دارای تصویر]] | ||
[[رده:مقاله‌های دارای جعبه اطلاعات]] | [[رده:مقاله‌های دارای جعبه اطلاعات]] | ||
[[رده:مقاله‌های دارای لینک دانشنامه]] | [[رده:مقاله‌های دارای لینک دانشنامه]] | ||
[[رده:مبارزان علیه رژیم پهلوی]] | |||
[[رده:نیروهای نظامی]] | |||
[[رده:نمایندگان مجلس شورای اسلامی]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای شناسه]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۵ تیر ۱۴۰۲، ساعت ۰۰:۴۱
 | |
| شناسنامه | |
|---|---|
| نام کامل | مرضیه حدیدچی |
| لقب | خواهر طاهره |
| زادروز | ۱۳۱۸ش |
| شهر تولد | همدان |
| کشور تولد | ایران |
| تاریخ درگذشت | ۲۷ آبان ۱۳۹۵ش |
| شهر درگذشت | تهران |
| آرامگاه | حرم امام‌خمینی |
| نام همسر | محمدحسن دباغ |
| دین | اسلام |
| مذهب | شیعه |
| اطلاعات سیاسی | |
| پست‌ها | فرمانده سپاه پاسداران همدان، نماینده مجلس شورای اسلامی |
| اطلاعات علمی و مذهبی | |
| تالیفات | پرواز با نور، خاطرات مرضیه حدیدچی، خواهر طاهره |
مرضیه دباغ، مبارز سیاسی، فرمانده سپاه پاسداران همدان، نماینده مجلس شورای اسلامی ایران و عضو هیئت حامل نامه امام‌خمینی به گورباچف.
مرضیه حدیده‌چی، معروف به مرضیه دباغ در سال ۱۳۱۸ در همدان به دنیا آمد و تحصیل در حد خواندن را در مکتبخانه سپری کرد ولی خود سعی کرد نوشتن را بیاموزد. او قرآن و نهج‌البلاغه و مفاتیح‌الجنان را نزد پدرش آموخت و در چهارده سالگی با محمدحسن دباغ ازدواج کرد و در سال ۱۳۳۳ به تهران مهاجرت کردند.
مرضیه دباغ در تهران مقدمات درس‌های حوزوی را فراگرفت و در ادامه درس‌های فقه، اصول و اخلاق را آموخت و دروس پایین‌تر را تدریس کرد. او پس از درگذشت سیدحسین بروجردی و آغاز نهضت روحانیون، با امام‌خمینی آشنا شد و در سال ۱۳۴۲ نخستین بار ایشان را در قم ملاقات کرد.
او ادامه تحصیلات خود را نزد سیدمحمدرضا سعیدی پی گرفت و سعیدی زمینه ارتباط او را با روحانیون مبارز مانند حسینعلی منتظری و عبدالرحیم ربانی شیرازی و محمد منتظری فراهم کرد و در سال‌های مبارزه تکثیر اعلامیه‌ها و فتاوای امام‌خمینی که از نجف می‌رسید و کتاب حکومت اسلامی ایشان و نیز برگزاری اردوهای مختلف برای بانوان از فعالیت‌های دباغ بوده است.
دباغ پایگاه‌های فعالیت زیادی در کشور ایجاد کرد و فعالیت‌های او که تحت نظر ساواک بود، در سال ۱۳۵۲ منجر به دستگیری، شکنجه و زندان او شد و حتی دختر او نیز دستگیر و در کنار مادرش شکنجه شد. آزادی و دستگیری و شکنجه مجدد دباغ و عفونی شدن زخم‌های بدن او، محکومیت پانزده ساله او را به یک سال و چهارماه تقلیل داد و موجب آزادی او شد. او پس از درمان از کشور خارج شد و پس از مسافرت به لندن و سوریه، در نجف با امام‌خمینی ملاقات کرد و پس از هجرت امام‌خمینی به فرانسه او هم روانه پاریس شد و ضمن انجام کارهای داخلی خانه امام حفاظت ایشان را بر عهده گرفت.
او پس از پیروزی انقلاب اسلامی مأمور تشکیل سپاه غرب کشور شد و مدتی فرمانده سپاه همدان بود و در سال ۱۳۶۱ در کردستان مجروح شد.
دباغ نماینده مجلس شورای اسلامی در دوره دوم و سوم از تهران و قائم مقام جمعیت زنان جمهوری اسلامی بود. او در هیئتی به ریاست عبدالله جوادی آملی که نامه امام‌خمینی را به رهبر اتحاد جماهیر شوروی ابلاغ کرد حضور داشت و در سال ۱۳۹۵ درگذشت و در حرم امام‌خمینی به خاک سپرده شد.
زندگی‌نامه و تحصیلات
مرضیه حدیدچی، معروف به مرضیه دباغ، در سال ۱۳۱۸ در خانواده‌ای متوسط و مذهبی در همدان به دنیا آمد.[۱] به علت آزادمردی محمدحسن دباغ، شوهر وی، مرضیه نام خانوادگی‌اش را از حدیدچی به دباغ تغییر داد. پدر او، علی‌پاشا حدیدچی که تا پایه ششم درس خوانده بود و معلومات حوزوی نیز داشت، برای جوانان و خویشاوندان جلسات درس و بحث مذهبی برگزار می‌کرد و به کتاب‌فروشی اشتغال داشت.[۲] فاطمه احمدی مادر مرضیه نیز که اصالتاً تهرانی و از سواد قرآنی برخوردار بود، در خانه، جلسات قرآن برگزار می‌کرد.[۳]
از اتفاقات دوران خردسالی دباغ، ورود نیروهای متفقین به همدان در دوران جنگ جهانی دوم است که موجب شد خانواده او برای مصونیت، شهر را ترک و به باغی در خارج شهر نقل مکان کنند.[۴] او تحصیل را از مکتبخانه‌ای در همدان آغاز کرد و به دلیل دختربودن، از پدر خود تنها اجازه خواندن داشت، نه نوشتن؛ بنابراین با استفاده از بریده‌های کاغذ صحافی پدر، به نوشتن اقدام کرد.[۵] فضای فرهنگی جامعه آن روز ایران مانع از رفتن وی به مکتبخانه شد؛ به همین دلیل قرآن، نهج البلاغه و مفاتیح الجنان را نزد پدر خواند.[۶] وی در چهارده‌سالگی با محمدحسن دباغ که پانزده سال از او بزرگ‌تر بود، ازدواج کرد و به دلیل شغل همسرش که تجارت بود، در آبان ۱۳۳۳ به تهران مهاجرت کرد.[۷] شوهر وی با حضور در بازار و خواندن اعلامیه‌ها و بیانیه‌ها به مبارزه سیاسی علاقه‌مند شد و همراه با بازاریان تهران نزد سیدابوالقاسم کاشانی حضور می‌یافت و در واقعه ۱۵ خرداد میان مبارزان نامه‌رسانی می‌کرد.[۸]
دباغ در حالی‌که سه فرزند داشت، نزد آقاکمال مرتضوی در تهران خیابان خراسان درس‌های مقدماتی حوزه را فرا گرفت.[۹] سپس درس‌های فقه، اصول و اخلاق را نزد علی خوانساری خواند و به تدریس سطوح پایین‌تر نیز مشغول شد.[۱۰] وی پس از درگذشت سیدحسین بروجردی در فروردین‌ماه ۱۳۴۰ در تعیین مرجعیت و در قضیه لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در سال ۱۳۴۱ با امام‌خمینی آشنا شد.[۱۱] وی به یاری همسر خود در پخش اعلامیه‌های امام‌خمینی درباره انجمن‌های ایالتی و ولایتی، وارد فعالیت‌های سیاسی شد؛[۱۲] اما دوست داشت ایشان را از نزدیک ببیند. پس از آزادی امام‌خمینی در سال ۱۳۴۲ نخستین بار در قم ایشان را ملاقات کرد که مایه تحول زیاد وی شد.[۱۳]
دباغ که به دلیل نقل مکان مجدد از درس استاد دور افتاده بود، به توصیه همسر خود، برای ادامه تحصیل حوزوی به نزد سیدمحمدرضا سعیدی؛ از شاگردان امام‌خمینی، در مسجد موسی‌بن‌جعفر(ع) واقع در تهران میدان خراسان رفت.[۱۴] سعیدی زمینه‌های ارتباط وی را با روحانیان قم ازجمله حسینعلی منتظری، عبدالرحیم ربانی شیرازی و محمد منتظری فراهم کرد.[۱۵] این ارتباطات، دباغ را مستقیماً به عرصه مبارزه کشاند. تکثیر و توزیع اعلامیه‌ها و فتواهای امام‌خمینی که از نجف می‌رسید، در تهران و دیگر شهرستان‌ها و نیز رونویسی و تکثیر جزوه «ولایت فقیه» امام‌خمینی، همچنین برگزاری اردوهای مختلف بانوان در خارج از شهر ازجمله فعالیت‌های دباغ بود.[۱۶]
دوران مبارزه
پس از دستگیری و شهادت سعیدی در خرداد سال ۱۳۴۹ به دست رژیم پهلوی، مرضیه دباغ با مسافرت به شهرهای مختلف به شناسایی افراد و تشکیل پایگاه مبارزه پرداخت؛[۱۷] وی در یکی از این سفرها که به دیدار همسر خود در دزفول رفته بود، به دعوت یکی از درجه‌داران نیروی هوایی، به مدت دوازده روز در خانه نظامیان سخنرانی کرد.[۱۸] وی توانست با برخی دانشجویان مبارز دانشگاه صنعتی شریف (آریامهر)، دانشگاه علم و صنعت و دانشگاه شهید بهشتی (ملی) ارتباط برقرار کند و به یاری آنها پایگاه‌های تشکیلاتی در شمال (تنکابن)، جنوب (آغاجاری) و غرب (همدان) کشور دایر کند. وی در سال ۱۳۵۱ به هدف افزودن پایگاه‌ها و خانه‌های امن برای مبارزان، طرح ازدواج مبارزان را به اجرا درآورد؛ چنان‌که پس از شکل‌گیری هر ازدواجی، پایگاهی برای مبارزان فراهم می‌شد.[۱۹]
دباغ برای معالجه بیماری قلبی فرزندش سفری به انگلستان کرد. این سفر فرصتی برای وی فراهم آورد که با اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان اروپا و امریکا آشنا شود.[۲۰] این فعالیت‌ها تحت نظر و تعقیب سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) قرار گرفت و سرانجام وی در سال ۱۳۵۲ دستگیر و به دلیل سکوت در بازجویی‌ها، متحمل شکنجه‌های فراوانی شد؛[۲۱] اما ساواک به دستگیری و شکنجه او بسنده نکرد و دختر وی «رضوانه دبّاغ» را به علت جمع‌آوری اخبار، اشعار و سرودهایی که از رادیو مبارزان در عراق برای بزرگداشت شهدا پخش می‌شد، دستگیر و در کنار مادرش شکنجه کرد.[۲۲] شکنجه دختر چهارده‌ساله وی نیز نتوانست سکوت او را بشکند.[۲۳] سرانجام به دلیل عفونی‌شدن زخم‌های ناشی از شکنجه، مرضیه دباغ با دستور نعمت‌الله نصیری، رئیس ساواک، برای مداوا از زندان آزاد شد.[۲۴]
دباغ چهار ماه بعد در حالی‌که پس از چندین عمل جراحی رو به بهبود بود، دوباره با اعتراف یکی از مبارزان علیه وی دستگیر شد و پس از تحمل شکنجه‌های بسیار به زندان قصر منتقل شد.[۲۵] در این دوره با بسیاری از فعالان سیاسی آشنا شد.[۲۶] وی در اینجا وانمود می‌کرد یک زن عامی و بی‌سواد است[۲۷] و مأموران زندان، دباغ را مجبور به آموختن خواندن و نوشتن کردند؛ ولی بیماری عفونی ناشی از شکنجه جدید در زندان ادامه یافت تا جایی که هم‌سلولی‌های غیر مذهبی‌اش حاضر به همنشینی با وی نبودند.[۲۸] سرانجام برخی از هم‌سلولی‌های او با ارسال نامه‌ای به بنیاد فرح پهلوی، وضعیت او را شرح دادند.[۲۹] دباغ از شدت عفونی‌شدن زخم‌ها به حالت اغما افتاد و پس از معاینه پزشکان خارج از زندان، بیماری او سرطان پیشرفته پوست تشخیص داده شد. کمیسیون پزشکی نیز این نظر را تأیید کرد؛[۳۰] از این‌رو دادگاه که در جلسات پیشین، وی را به پانزده سال حبس محکوم کرده بود، در دادگاه سوم، حبس را به یک سال و چهار ماه، یعنی زمانی که طی شده بود، تقلیل داد و او از زندان آزاد شد.[۳۱]
پس از آزادی و سه ماه درمان، نشانه‌های سلامت در دباغ دیده شد؛ اما دستگیری یکی از مبارزان با اتومبیل پر از مواد منفجره و اعتراف او به تصور اینکه دباغ هنوز در زندان است، وی را ناچار به ترک کشور کرد.[۳۲] دباغ در حالی‌که هشت فرزند داشت، با گذرنامه جعلی، همراه فردی نابینا در سال ۱۳۵۳ عازم انگلستان شد. در لندن پس از مدتی اقامت در هتل هندی و کار در هتل برای امرار معاش، با جلسات سخنرانی عبدالکریم سروش آشنا شد.[۳۳]
او پس از سه ماه اقامت در لندن به همراه محمد منتظری عازم سوریه شد.[۳۴] در سوریه که پایگاه اصلی گروه منتظری بود، دباغ با افرادی، چون سیدمحمد غرضی، سیدسراج‌الدین موسوی، ناصر آلادپوش و علی جنتی همراه شد و برنامه‌هایی مانند سفر حج و تبلیغ اندیشه امام‌خمینی را طراحی و اجرا کرد.[۳۵] وی یک بار با گذرنامه جعلی و هویتی لیبیایی به عربستان رفت[۳۶] و پس از بازگشت به عنوان نماینده گروه منتظری برای دیدار با امام‌خمینی به نجف اشرف عزیمت کرد و ضمن دیدار با ایشان، به شرح عملکرد گروه و مشکلات پیش رو پرداخت[۳۷] وی به درخواست امام‌خمینی، از شرایط زندان و شکنجه‌های ساواک گفت. او در این دیدار از امام‌خمینی برای ماندن یا بازگشت به ایران کسب تکلیف کرد. ایشان نیز از وی خواست تا تغییر شرایط بماند.[۳۸]
دباغ پس از ۴۵ روز اقامت در عراق با دریافت اجازه از امام‌خمینی برای طی دوره‌های جنگی چریکی در لبنان، عازم سوریه و لبنان شد و در یکی از پایگاه‌های سازمان آزادی‌بخش فلسطین به آموزش نظامی پرداخت[۳۹] و در چند عملیات نامنظم علیه اسرائیل شرکت کرد.[۴۰] او در لبنان با امام‌موسی صدر و مصطفی چمران نیز آشنا شد و پس از این تاریخ میان دو کشور سوریه و لبنان در تردد بود و گاه آموزش نظامی زنان مبارزی که با این هدف به لبنان می‌آمدند، به وی واگذار می‌شد.[۴۱] اسم‌های مستعار او در طول مبارزه خواهر طاهره، دباغ و زینت احمدی نیلی بود.[۴۲]
ازجمله فعالیت‌های دباغ به همراه گروه منتظری، شرکت در راهپیمایی اعتراض‌آمیز لندن به مناسبت بزرگداشت علی شریعتی در تابستان ۱۳۵۶ و برنامه اعتصاب غذای گسترده در کلیسای «سن‌ماری» در پاریس است که در مهر ۱۳۵۶ و در اعتراض به افزایش دستگیری‌ها و شکنجه رژیم پهلوی برگزار شد.[۴۳] دباغ پس از خبر درگذشت مشکوک سیدمصطفی خمینی، با تبلیغ اینکه او مسموم شده و ضربه‌ای سنگین به نهضت مردمی وارد شده‌است، در برگزاری تظاهرات علیه رژیم پهلوی در لندن در آبان ۱۳۵۶ نقش داشت.[۴۴]
پیوستن به امام‌خمینی در پاریس
پس از هجرت امام‌خمینی به پاریس، دباغ نیز به ایشان پیوست و ضمن انجام امور داخلی خانه امام‌خمینی، حفاظت از ایشان را به عهده گرفت.[۴۵] او پشت در اتاق امام‌خمینی می‌خوابید. نامه‌ها و مرسولات پستی ایشان را می‌گشود تا اگر توطئه‌ای در این قالب صورت گرفته باشد، خنثی شود.[۴۶] در ۱۰ بهمن ۱۳۵۷، خبرنگاری اصرار داشت به امام‌خمینی نزدیک شود که وی با او درگیر شد و بر اثر حرکات فیزیکی و فشار عصبی بی‌هوش[۴۷] و به بیمارستان منتقل شد و مدتی تحت درمان قرار گرفت. در بازگشت امام‌خمینی به دستور ایشان مبنی بر حضورنیافتن زنان در پرواز، دباغ در نوفل لوشاتو ماند و پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ۲۸ بهمن ۱۳۵۷ به ایران بازگشت.[۴۸]
مسئولیت‌ها و فعالیت‌ها
دباغ پس از پیروزی انقلاب اسلامی، به دلیل سابقه در آموزش‌های نظامی و رزمی، در تشکیل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نقشی اساسی ایفا کرد.[۴۹] او به حکم جواد منصوری، نخستین فرمانده سپاه، همراه با حسن لاهوتی، نماینده امام‌خمینی در سپاه، مأموریت یافت تا به تشکیل سپاه غرب کشور اقدام کنند.[۵۰] وی پس از راه‌اندازی سپاه و تشکیلات مرکزی در کردستان، فرماندهی سپاه همدان را از سال ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۱ به عهده گرفت.[۵۱] وی در شهر همدان در مبارزه با شورش‌ها و آشوب‌طلبی‌های فرقه‌های ضد انقلاب و دموکرات‌ها و قاچاقچیان اسلحه و مواد مخدر حضوری مستقیم داشت و دو بار از توطئه سوء قصد جان سالم به‌دربرد.[۵۲]
او در سال ۱۳۶۱ طی عملیات گشت و شناسایی در غرب کشور، بر اثر اصابت ترکش خمپاره از ناحیه پا مجروح شد. پس از آن با کناره‌گیری از فرماندهی سپاه همدان، مسئولیت بسیج خواهران در تهران را پذیرفت.[۵۳] وی از طرف گروه‌های موسوم به چپ در انتخابات دوره دوم و سوم مجلس شورای اسلامی در حوزه تهران شرکت کرد و به مجلس راه یافت و در هر دو دوره عضو کمیسیون اصل نود بود.[۵۴] وی در جمعیت زنان جمهوری اسلامی ایران که از سال ۱۳۶۵ به دبیرکلی زهرا مصطفوی فرزند امام‌خمینی تأسیس شد، به عنوان قائم‌مقام فعالیت کرده‌است.[۵۵]
ابلاغ نامه امام‌خمینی به گورباچف
امام‌خمینی در ۱۱ بهمن ۱۳۶۷ دباغ را در هیئتی به ریاست عبدالله جوادی آملی و عضویت محمدجواد اردشیر لاریجانی، برای ابلاغ نامه خود به میخائیل گورباچف، رهبر اتحاد جماهیر شوروی، مبنی بر دعوت به مطالعه اسلام، به مسکو فرستاد[۵۶] (ببینید: میخائیل گورباچف) هنگام ورود آنان، گورباچف به دست‌دادن با اعضای هیئت اقدام کرد؛ اما دباغ از دست‌دادن خودداری کرد و در اقدامی مشابه با گورباچف هنگام خداحافظی، این بار دباغ چادر خود را روی دست کشید و با دست پوشیده دست داد.[۵۷]
درگذشت
دباغ پس از دوره‌ای بیماری در ۱۳۹۵/۸/۲۷ در ۷۷سالگی درگذشت و پس از تشییع جنازه در حرم امام‌خمینی به‌خاک سپرده شد.[۵۸] خاطرات چندی از دباغ در قالب کتاب‌هایی، مانند پرواز با نور، خاطرات مرضیه حدیدچی و خواهر طاهره و گفتگو با نشریات منتشر شده‌است.
پانویس
- ↑ مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۶۳.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۷۳؛ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۹.
- ↑ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۲۰.
- ↑ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۲۱؛ حدیدچی، خواهر طاهره، ۷ ـ ۸.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۷۶؛ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۲۵.
- ↑ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۲۶؛ مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۷۰.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۷۸ ـ ۷۹.
- ↑ حدیدچی، طرحی از یک زندگی انقلابی، ۲۷/۳۲۹.
- ↑ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۳۱.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۹۰؛ مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۷۱.
- ↑ حدیدچی، خواهر طاهره، ۱۷؛ حدیدچی، پرواز با نور، ۹.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۹؛ مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۱۳۵.
- ↑ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۴۰؛ حدیدچی، پرواز با نور، ۱۰.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۹۱؛ رنجبر، عروج از زندان (زندگی و مبارزات شهید آیت‌الله سعیدی)، ۱۶۰.
- ↑ مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۶۳.
- ↑ حدیدچی، خواهر طاهره، ۳۰ ـ ۳۱؛ رنجبر، عروج از زندان (زندگی و مبارزات شهید آیت‌الله سعیدی)، ۱۵۸ ـ ۱۵۹.
- ↑ مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۱۳۸ ـ ۱۳۹؛ حدیدچی، پرواز با نور، ۳۳.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۲۸؛ حدیدچی، خواهر طاهره، ۵۵.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۳۴؛ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۶۰ و ۶۲.
- ↑ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۶1 و ۶۲.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۳۸؛ مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۲۲۲ ـ ۲۲۳.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۳۸ ـ ۴۱.
- ↑ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۷۴ ـ ۸۰.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۷۴؛ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۸۳ ـ ۸۵.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۴۴.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۴۴ ـ ۴۵؛ مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۲۴۹.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۴۵.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۴۵.
- ↑ مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۲۵۳؛ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۰۰.
- ↑ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۰۰.
- ↑ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۰۱.
- ↑ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۰۵ ـ ۱۰۶؛ حدیدچی، خواهر طاهره، ۷۹ ـ ۸۰.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۴۶؛ حدیدچی، خواهر طاهره، ۸۰ ـ ۸۱.
- ↑ حدیدچی، خواهر طاهره، ۸۱.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۴۶؛ محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱۸۹/۲ ـ ۱۹۰؛ طاهری و رجبی، شهید محمد منتظری به روایت اسناد ساواک، ۴۲ ـ ۴۳.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۴۶.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۴۶؛ حدیدچی، خواهر طاهره، ۸۲.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۱۳؛ حدیدچی، خواهر طاهره، ۸۲؛ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۱۷ ـ ۱۱۸.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۴۶؛ جنتی، خاطرات علی جنتی، ۱۲۲ ـ ۱۲۳.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۴۶.
- ↑ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۱۹ ـ ۱۲۰ و ۱۳۲؛ مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۱۴۷.
- ↑ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۵.
- ↑ طاهری و رجبی، شهید محمد منتظری به روایت اسناد ساواک، ۴۴ ـ ۴۵ و ۴۹؛ محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۲۴۹/۲.
- ↑ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۴۷ ـ ۱۴۸.
- ↑ جنتی، خاطرات علی جنتی، ۱۵۶؛ مرادحاصلی خامنه، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، ۱۵۳.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۱۴.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۱۴ ـ ۱۵؛ حدیدچی، خواهر طاهره، ۹۲ ـ ۹۳.
- ↑ حدیدچی، طرحی از یک زندگی انقلابی، ۲۶؛ حدیدچی، پرواز با نور، ۱۶ و ۱۹.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۵۱.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۵۱؛ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۱۸۴.
- ↑ جمهوری اسلامی، ۱۳۷۷/۱۱/۴؛ حدیدچی، پرواز با نور، ۵۲.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۵۲ ـ ۵۳؛ حدیدچی، خاطرات مرضیه حدیدچی، ۲۳۱ ـ ۲۳۲.
- ↑ حدیدچی، خواهر طاهره، ۱۰۸؛ حدیدچی، پرواز با، ۵۳.
- ↑ آقایی و بسطامی، مجلس شورای اسلامی، دوره دوم، ۴۸؛ جهان‌محمدی، مجلس شورای اسلامی، دوره سوم، ۳۳۱.
- ↑ شادلو، اطلاعاتی درباره احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، ۴۹۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۲۰/۲۱ ـ ۲۲۶.
- ↑ حدیدچی، پرواز با نور، ۶۴ ـ ۶۵.
- ↑ شرق، ۱۳۹۵/۸/۲۹، ۱۹
منابع
- آقایی جیرهنده، عباس و رضا بسطامی، مجلس شورای اسلامی، دوره دوم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۴/۱۱/۱۳۷۷ش.
- جنتی، علی، خاطرات علی جنتی، تدوین سعید فخرزاده، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- جهان‌محمدی، رضا، مجلس شورای اسلامی، دوره سوم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- حدیدچی (دباغ)، مرضیه، پرواز با نور، دو روایت از زندگی خانم مرضیه حدیدچی (دباغ)، به کوشش عالیه شفیعی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- حدیدچی (دباغ)، مرضیه، خاطرات مرضیه حدیدچی، به کوشش محسن کاظمی، تهران، سوره مهر، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- حدیدچی (دباغ)، مرضیه، خواهر طاهره، خاطرات مرضیه حدیدچی (دباغ)، به کوشش رضا رئیسی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- حدیدچی (دباغ)، مرضیه، طرحی از یک زندگی انقلابی، مجله پاسدار اسلام، شماره ۳۲۹، ۱۳۸۸ش.
- رنجبر، مقصود، عروج از زندان (زندگی و مبارزات شهید آیت‌الله سعیدی)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- شادلو، عباس، اطلاعاتی درباره احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز، تهران، شادلو، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- شرق، روزنامه، ۲۹/۸/۱۳۹۵ش.
- طاهری، حجت‌الله و شهربانو رجبی، شهید محمد منتظری به روایت اسناد ساواک، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- محتشمی‌پور، سیدعلی‌اکبر، خاطرات سیاسی، تهران، خانه اندیشه جوان، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- مرادحاصلی خامنه، اعظم، تاریخ شفاهی مبارزات سیاسی زنان مسلمان (۴۲ ـ ۵۷)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
پیوند به بیرون
- پروین‌سادات قوامی، دانشجویان، دانشنامه امام‌خمینی، ج۵، ص۳۳۶–۳۴۱.