حوزه‌های علمیه: تفاوت میان نسخه‌ها

حوزه به معنای ناحیه، محدوده قلمرو و بخشی از یک سازمان یا تشکیلات است<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۳/۲۶۰۰ ـ ۲۶۰۱.</ref> و حوزه علمیه، مرکز تحصیل علوم دینی<ref>معین،  فرهنگ فارسی، ۱/۱۳۷۸.</ref> و عنوان جدیدی برای سازمان، نهاد و مرکز آموزش نظام‌مند علوم دینی در میان شیعه امامیه<ref>حسینی، پیشگفتار، پنج.</ref> است و برای فهم، [[تفسیر]]، تعلیم، تبلیغ آموزه‌های دینی و حفظ و گسترش [[دین]] تأسیس شده است<ref>حسینی‌زاده، شکل‌گیری و تحول حوزه‌های شیعه، ۱۱.</ref> امام‌خمینی حوزه‌های علمیه را محل تدریس، تعلیم و [[تربیت]]، تبلیغ دین، رهبری مسلمانان و جایگاه فقهای عادل و امین می‌دانست<ref>ولایت فقیه، ۱۴۶.</ref> و کارکرد اصلی و مهم حوزه‌های علمیه را حفظ اسلام و ترویج آموزه‌های قرآنی و احکام الهی به شمار می‌آورد و بر پویایی و مقاومت آن در برابر [[دشمن|دشمنان]] اسلام تأکید می‌کرد.

# فرمانروایی حاکمان شیعه در برخی دوره‌ها و مرکزیت سیاسی یافتن شهرهایی مانند اصفهان، تهران و قزوین و شکل‌گیری حوزه‌های علمیه در آن شهرها <ref>طارمی‌راد، کلیات، ص ۴ ـ ۵.</ref> حوزه‌های علمیه همیشه کانون بزرگان و اندیشمندان اسلامی، علما، فقها، مفسران و فلاسفه متألّه و دیگر متخصصان علوم اسلامی بوده‌اند و هزاران اثر علمی در رشته‌های علمی مختلف اسلامی به دست آنان تهیه شده است و به صورت میراث علمی باقی مانده است. حوزه‌های علمیه افزون بر خدمات علمی، همواره در کنار [[مردم]] و انگیزه نیرومندی برای حرکت‌های مردمی در برابر فشارهای سیاسی و ظلم‌های اجتماعی بوده‌اند؛ نمونه بارز آن [[انقلاب اسلامی ایران]] است که با هدایت و رهبری امام‌خمینی به ثمر رسید.<ref>شیرخانی و زارع، ۵۴ ـ ۵۵.</ref>

# تربیت نیروی انسانی برای اقامه قسط و [[عدالت اجتماعی|عدل]] و برقراری حاکمیت الهی در ابعاد مختلف<ref>شیرخانی و زارع، ۱۳۰.</ref> همچنین حوزه‌های علمیه اهداف دیگری مانند تربیت مبلغان دینی (اعم از مرد و [[زن]]) و نیز تربیت و تأمین نیرو برای نهاد قضا و امر قضاوت است<ref>شیرخانی و زارع، ۲۲۳ و ۲۲۹.</ref>

نظام آموزشی در حوزه‌های علمیه بر محور استاد ـ شاگرد استوار است و غالباً همراه با یک متن تعلیمی و به روش القا، املا، سماع، مباحثه، قرائت و کتابت، شکل گرفته و گسترش یافته است<ref>طارمی‌راد، کلیات، ص ۱ ـ ۲.</ref> این نظام آموزشی در دوره اخیر، دارای سه دوره مقدمات، سطح و درس خارج است. در مقدمات، علومی مانند صرف، نحو، منطق، معانی و کتاب‌هایی مانند شرح امثله، صمدیه، مختصر المعانی و المنطق مظفر خوانده می‌شود. در دوره سطح به طور عمده [[فقه|علم فقه]]، [[اصول فقه|اصول]]، [[فلسفه]] و [[علم کلام|کلام]]، در قالب کتاب‌هایی مانند شرح لمعه و مکاسب در فقه، اصول فقه و رسائل در اصول، شرح منظومه و نهایة الحکمه و شرح تجرید الاعتقاد تدریس می‌شود<ref>موحد ابطحی، آشنایی با حوزه‌های علمیه شیعه در طول تاریخ، ۱/۲۷ ـ ۲۸.</ref> در درس خارج، علوم فقه و اصول، محور کار و بحث [[طلاب|طلاب علوم دینی]] است و برای نظم‌بخشیدن به مطالب، یک کتاب فقهی مانند جواهر الکلام، عروة الوثقی یا [[تحریر الوسیله]] و یک کتاب اصولی مانند کفایة الاصول، محور بحث قرار می‌گیرد<ref>شیرخانی و زارع، ۱۳۴.</ref> و استاد دیدگاه‌های مختلف را ارزیابی و نقد و سپس نظر خاص خود را ارائه می‌کند و شاگردان نیز حق اظهار نظر و رد نظر استاد را دارند. با طی این دوره، شاگرد می‌تواند به مرتبه اجتهاد برسد و صاحب نظر در فقه و اصول و مسائل اسلامی شود. در تمام این مراحل، محصل علوم دینی با راهنمایی استاد، اقدام به مطالعات و تحقیقات به صورت آزاد یا همراه با مطالعه و مباحثه می‌کند<ref>موحد ابطحی، آشنایی با حوزه‌های علمیه شیعه در طول تاریخ، ۱/۲۹.</ref> پس از [[انقلاب اسلامی ایران|پیروزی انقلاب اسلامی]]، بر حسب نیاز و به دستور امام‌خمینی و تأیید مراجع تقلید و علمای حوزه، شورای مدیریت حوزه علمیه قم تشکیل شد<ref>شیرخانی و زارع، ۴۴.</ref> و این شورا مبنای تحولات بسیاری در نظام آموزشی و تبلیغی حوزه علمیه گردید. {{ببینید|شورای مدیریت حوزه علمیه قم}}

اتصال و ارتباط حوزه‌های علمیه با [[مسجد|مساجد]] و کتابخانه‌ها که پیوستگی علم و دین و ارتباط تنگاتنگ حوزه با [[جامعه]] و حضور حوزویان در متن جامعه و میان توده‌های مردم را نشان می‌دهد، از ویژگی‌های حوزه‌های علمیه شمرده شده است<ref>موحد ابطحی، آشنایی با حوزه‌های علمیه شیعه در طول تاریخ، ۱/۱۱.</ref>؛ همچنین توجه به خودسازی و وجود درس‌های اخلاق که استادان و شخصیت‌های معتبر حوزه برگزار می‌کنند، یکی از ابعاد آموزشی و از مهم‌ترین ویژگی‌های حوزه‌های علمیه است<ref>علم‌الهدی، درآمدی بر شناخت حوزه و روحانیت، ص ۴۱ ـ ۴۲؛ طارمی‌راد، کلیات، ص ۹.</ref> امام‌خمینی که خود در حوزه علمیه قم درس اخلاق تدریس می‌کرد و به تربیت روحی و تهذیب نفوس طلاب اهتمام می‌ورزید<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۷.</ref>{{ببینید|تدریس امام‌خمینی}} همواره بر لزوم توجه به خودسازی درکنار تحصیل علوم دینی تأکید می‌کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۲۰ ـ ۲۱، ۲۷، ۲۸ و ۳۷.</ref> و علم بدون تهذیب را بی‌فایده، بلکه مضر می‌خواند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۳/۴۱۳.</ref> و بر آن بود که توجه‌نکردن به تهذیب اخلاق در حوزه‌های علمیه و خطر عالمان غیر مهذّب، بیشتر و خطرناک‌تر از قدرت نظامی پادشاهان مستبد است<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۴/۱۶۹ ـ ۱۷۰.</ref> ایشان فقدان مبانی اخلاقی و آداب اسلامی را مایه اختلاف در حوزه‌ها می‌دانست و همواره درباره پیامد آن که از دست‌دادن پایگاه مردمی حوزه است، هشدار می‌داد.<ref>جهاد اکبر، ۲۶ ـ ۲۷ و ۲۸ ـ ۳۱.</ref> {{ببینید|طلاب | تهذیب نفس}}

یکی دیگر از شاخص‌های مهم حوزه‌های علمیه شیعه در طول تاریخ، استقلال این نهاد دینی از حکومت‌های وقت بوده است<ref>اباذری، تبارنامه حوزه و روحانیت، ص۳۵.</ref> این ویژگی به روحانیت شیعه و حوزه‌های علمیه، قدرت ایستادگی در برابر حکومت‌های ستمگر و رهبری انقلاب‌ها را بخشیده است<ref>مطهری، ۲۴/۱۹۲ و ۲۷۵.</ref> امام‌خمینی پیش از [[انقلاب اسلامی ایران|پیروزی انقلاب اسلامی]]، استقلال حوزه‌های علمیه را موجب ساخته‌شدن انسان‌های شایسته و درخشش شخصیت‌های مستقلی چون سیدحسن مدرس می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۳۹۰.</ref> ایشان بر همین اساس پس از پیروزی نیز بر استقلال حوزه‌ها و [[روحانیت]] از حکومت تأکید می‌کرد و معتقد بود حوزه‌های علمیه باید همانند گذشته مستقل و مردمی باقی بمانند<ref>مطهری، ۲۴/۲۷۵.</ref>  {{ببینید|حوزه علمیه قم}}

[[رضاشاه پهلوی]] در آغاز سلطنت (۱۳۰۵ش) با تظاهر به پایبندی به رفتار مذهبی بسیاری از متدینان و عالمان را به خود جلب کرد<ref>حسینیان، چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه،۳۶۱.</ref> وی به سبب آگاهی از نفوذ علما، در آغاز از مخالفت آشکار با آنان خودداری می‌کرد و حتی خود را متدین و حامی شرع نشان می‌داد<ref>حسینی‌زاده، شکل‌گیری و تحول حوزه‌های شیعه، ۲۲۳.</ref>؛ اما پس از رسیدن به سلطنت و استوار کردن پایه‌های قدرت خود، در جهت حذف سنت‌ها، ارزش‌ها، باورهای مذهبی و نابودی روحانیت و حوزه‌های علمیه قدم برداشت<ref>حسینی‌زاده، شکل‌گیری و تحول حوزه‌های شیعه، ۲۲۳؛ حسینیان، چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه،۳۶۱ ـ ۳۶۲.</ref> او حوزه و روحانیت را نهاد سنت و باورهای کهن و مانع توسعه مورد نظر خود می‌دید و برای محدودیت شدید آن برنامه داشت<ref>حسینی‌زاده، شکل‌گیری و تحول حوزه‌های شیعه، ۲۲۴.</ref> تعطیلی مجالس عزاداری و خطابه‌های مذهبی که وظیفه ذاتی حوزویان بود، چنان‌که [[امام‌خمینی]] خود شاهد بوده است<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۸/۷۸؛ ۱۰/۳۰۷ و ۱۶/۱۷۷.</ref>، دخالت در امور داخلی حوزه و امتحانات و نیز بر قراری قوانین برای پوشیدن لباس یک‌شکل که بسیاری از طلاب و روحانیان را با مشکلات زیادی مواجه و جمع بسیاری را به کنارگذاشتن لباس روحانیت مجبور کرد<ref>حسینی‌زاده، شکل‌گیری و تحول حوزه‌های شیعه، ۲۲۷ ـ ۲۲۹.</ref>، ازجمله محدودیت‌هایی بود که [[رژیم پهلوی]] در این دوره بر حوزه و روحانیت تحمیل کرد. این محدودیت‌ها تعطیلی برخی حوزه‌ها و تخریب و واگذاری برخی از مدارس علمیه را در پی‌داشت<ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۳۳۲؛ حسینیان، چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه،۳۹۵.</ref>؛ به گونه‌ای که در طی سلطنت رضاشاه، مدارس دینی از ۲۸۲ مدرسه به ۲۰۶ مدرسه و [[طلاب|طلاب علوم دینی]] از ۵۹۸۴ تن به ۷۸۴ تن کاهش یافت.<ref>شیرخانی و زارع، ۳۳.</ref>

به نظر امام‌خمینی این فشارها و محدودیت‌ها که در طول دوران سلسله پهلوی ادامه داشت، در حقیقت برای از میان‌بردن حوزه‌های علمیه<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۸/۲۱۹.</ref> و در جهت حذف باورهای سنتی و مذهبی مردم و نابودی روحانیت بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۸/۲۲۳.</ref> ایشان دلیل دشمنی شدید رضاشاه پهلوی با علما را مخالفت آنان با زمامداری و اهداف مسموم و مخالف دین و منافع جامعه وی، ذکر کرده است؛ زیرا به باور ایشان پهلوی می‌دانست اگر گلوی علما را نفشرد و دهان آنان را با سرنیزه نبندد، تنها کسانی که با اهداف وی مخالفت می‌کنند، آنانند<ref>کشف اسرار، ۹.</ref> در چنین شرایطی [[عبدالکریم حائری یزدی]]، سیاست مدارا و مماشات را برای بقای حوزه و اسلام و فرهنگ مذهبی در پیش گرفت.<ref>حسینی‌زاده، شکل‌گیری و تحول حوزه‌های شیعه، ۲۳۲ ـ ۲۳۳.</ref>

امام‌خمینی که معتقد بود رژیم پهلوی برای نابودی اسلام، از بی‌حرمتی به حوزه‌های علمیه و طلاب و محصور و زندانی‌کردن علما و مراجع ابایی ندارد<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۴۱.</ref>، در فروردین ۱۳۴۲، پس از [[حمله رژیم پهلوی به مدرسه فیضیه]] به این واقعه واکنش نشان داد و رژیم را نکوهش کرد<ref>مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، مدرسه فیضیه به روایت اسناد ساواک، ص۵۰.</ref> به باور ایشان اختلاف‌افکنی میان علما و مردم<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۷۳ ـ ۲۷۵.</ref> و نیز دست‌یافتن بر حوزه‌های علمیه و اداره آن‌ها طبق میل و اراده حکومت<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۴۸۹.</ref>، ازجمله سیاست‌های رژیم پهلوی بود. حمله‌های مکرر رژیم به مدارس علوم دینی و بازداشت طلاب نیز با هدف برهم‌زدن آرامش محیط علمی حوزه‌ها و جلوگیری از علم‌آموزی طلاب<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۹۲.</ref> و در نهایت تعطیلی این مراکز علمی<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۱۰۳.</ref> صورت می‌گرفت؛ چنان‌که وقتی بعضی از مراجع مانند [[سیدابوالقاسم خویی]]، [[سیدکاظم شریعتمداری]] و امام‌خمینی از طریق نمایندگان‌شان، به ساخت بنا برای مدرسه علمیه و خوابگاه برای طلاب علوم دینی اقدام کردند، [[ساواک|سازمان اطلاعات و امنیت کشور]] (ساواک) با نگرانی از رشد و نفوذ حوزه‌های علمیه و مشکلات امنیتی آینده از ادامه کار جلوگیری کرد و در عوض ساخت بناها و مراکزی با محوریت تمدن روز در قم را پیشنهاد کرد. شخص محمدرضا پهلوی با اطلاع از ساخت این مدارس در قم، به جلوگیری از آن و وضع مالیات سنگین برای کسانی که پول ساخت این مدارس را تأمین می‌کنند، فرمان داد. بیشتر هزینه ساخت مدارس، به وسیله خیرین تأمین می‌شد<ref>مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱۷/ ۲۲۶ ـ ۲۳۸ و ۲۴۲.</ref> در اسناد ساواک افزون بر اینکه از نامه امام‌خمینی به [[سیداحمد خمینی]] یا در سندی دیگر [[سیدمرتضی پسندیده]] یادشده است که ساختن بنا برای طلاب، تأمین هزینه آن و لزوم سرعت عمل و بی‌سروصدابودن آن را درخواست کرده است<ref>مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱۷/۲۳۴ و ۲۳۷؛ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۲۳.</ref> [[محمد صدوقی]] نیز به عنوان فردی که در دریافت وجوه نماینده امام‌خمینی است و در قم اقدام به خرید زمین و ساخت بنا برای [[طلاب]] می‌کند، معرفی شده است.<ref>مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱۷/ ۲۲۸ ـ ۲۳۰، ۲۳۷.</ref>  {{ببینید| محمد صدوقی}} امام‌خمینی که حمایت و حفاظت از کیان اسلام و قرآن در برابر دشمنان را وظیفه اساسی حوزویان می‌دانست، بیداری و مقاومت حوزه‌های علمیه، به‌ویژه حوزه علمیه قم در برابر رژیم پهلوی را مایه سرافرازی و رونق نهضت روحانیت بر می‌شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۳۱۴ ـ ۳۱۵، ۳۲۱ و ۳۳۸.</ref>

امام‌خمینی علمای اسلام را در طول تاریخ، پیش‌کسوت مبارزه و [[شهادت]] می‌دانست و معتقد بود در [[قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲|قیام پانزده خرداد]] و نهضت اسلامی ایران و نیز در دوران [[جنگ عراق علیه ایران|جنگ تحمیلی]]، بیشترین [[شهدا]] از قشر روحانی و از حوزه‌های علمیه‌اند؛ همچنین شهدای گمنام حوزه‌های علمیه که در مسیر نشر معارف و احکام الهی جان خود را فدا کرده‌اند نیز کم نیستند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۲۷۵ ـ ۲۷۶.</ref> ایشان با اشاره به اینکه امر [[قضاوت]] که از شئون فقها است<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۷/۳۷۸ ـ ۳۷۹؛ مطهری، ۲۴/۲۷۵.</ref>، ضمن ابراز نارضایتی از کمبود مبلغ و قاضی<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۶/۴۵.</ref>، به حوزه‌های علمیه به‌خصوص حوزه‌های قم، مشهد و اصفهان، سفارش می‌کرد در رفع نیازهای نظام اسلامی مانند قضاوت تلاش کنند و به تربیت قاضی بپردازند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱۵/۴۱۲ ـ ۴۱۳؛ ۱۷/۳۷۸ ـ ۳۷۹ و ۱۸/۱۰۱.</ref>

آسیب‌ها و اصلاحات: نهادهای آموزشی و پژوهشی همواره در مسیر توسعه، نیازمند برنامه‌ریزی و آسیب‌زدایی هستند، اصلاح حوزه‌های علمیه نیز سابقه‌ای طولانی دارد. بر همین اساس پس از تثبیت و توسعه نسبی حوزه علمیه قم در زمان بروجردی با توجه به برخی کاستی‌ها و بی‌نظمی‌ها که در [[حوزه علمیه قم]] و برخی حوزه‌های دیگر وجود داشت، بحث اصلاح حوزه در سال ۱۳۲۸ به صورت جدی مطرح شد و گروهی با نام هیئت مصلحین یا هیئت حاکمه، متشکل از امام‌خمینی و جمعی دیگر از علمای تراز دوم شکل گرفت<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۱.</ref>؛ ولی برنامه‌های اصلاحی و طرح‌های پیشنهادی آنان به بروجردی با استقبال جدی ایشان روبه‌رو نشد. در همین راستا گروهی از مدرسان حوزه نیز به برخی از امور اصلاحی در حوزه مانند انتشار مجله، فراگیری علوم جدید و برگزاری برنامه‌ها و جلسات منظم برای اصلاحات در حوزه اقدام کردند<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۴ ـ ۴۶.</ref> {{ببینید| جامعه مدرسین حوزه علمیه قم}} امام‌خمینی تکمیل برنامه‌های درسی و تبلیغی، دوری از سستی و ضعف [[خودباوری|اعتماد به نفس]] و جایگزینی جدیت، امید و اعتماد به نفس را از مصادیق اصلاح حوزه می‌دانست.<ref>ولایت فقیه، ۱۳۷.</ref>

اصلاح حوزه‌های علمیه از نظر امام‌خمینی، به معنای نادیده‌انگاشتن میراث گذشتگان در فقه سنتی نبود؛ بلکه ایشان این اصلاح را در تدوین برنامه‌ها و تحقیقات جدید متناسبت با نیاز کشور، ضمن وفاداری به طریقه مشایخ گذشته می‌دید<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۴۲۵ ـ ۴۲۶.</ref> علاوه بر این، از نظر ایشان ایجاد تحول درونی و از میان‌بردن آثار فکری و اخلاقی [[استعمار و استثمار|استعمار]] را که مانع اصلاحات است، بُعد دیگر اصلاح حوزه به شمار می‌رفت<ref>ولایت فقیه، ۱۳۷ ـ ۱۳۸.</ref>

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، کشف اسرار، تهران، محمد، بی‌تا؛ همو، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش.

*حسین صالحی،  [https://books.khomeini.ir/books/10005/34/ حوزه‌های علمیه]، دانشنامه امام‌خمینی، ج۵، ص۳۴-۴۶.

[[رده:مقاله‌های جلد پنجم دانشنامه]]

[[رده:مقاله‌های نیازمند بازنگری]]