اماکن تحصیل و تدریس امام‌خمینی: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (added Category:مقاله‌های نیازمند تصویر using HotCat) |
جز (removed Category:مکان‌های تحصیل امام‌خمینی; added Category:مکان‌های تحصیل امام‌خمینی using HotCat) |
||
| (۲۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''اماکن تحصیل و تدریس'''، مکان‌های حضور [[امام‌خمینی]] برای تحصیل و تدریس [[علوم | [[پرونده:اماکن تحصیل و تدریس امام‌خمینی.jpg|بندانگشتی]] | ||
'''اماکن تحصیل و تدریس'''، مکان‌های حضور [[امام‌خمینی]] برای تحصیل و تدریس علوم عقلی و نقلی. | |||
امام‌خمینی در زندگی تحصیلی خود در شهرها و حوزه‌های چندی به تحصیل و [[تدریس امام‌خمینی|تدریس]] پرداخته است. این اماکن عبارتند از: | |||
[[خمین]]: امام‌خمینی در چند جای این شهر تحصیل کرده‌است: مکتبخانه «ملاابوالقاسم بهشتی»، خانه پدری و مدرسه احمدیه. | |||
اصفهان: امام‌خمینی پس از پایان آموزش‌های مقدماتی در خمین، عازم [[حوزه علمیه اصفهان]] شد و در مدرسه ملاعبدالله، به تحصیل علوم دینی پرداخت. | |||
اراک: امام‌خمینی با شنیدن آوازه علمی [[عبدالکریم حائری یزدی|حائری یزدی]]، زعیم حوزه اراک در نوزده‌سالگی به اراک هجرت کرد و در مدرسه سپهدار ساکن شد. | |||
[[قم]]: عمده تحصیل و تدریس امام‌خمینی در [[حوزه علمیه قم]] بوده‌است. ایشان در مدارس، مساجد و حتی منزل خود تدریس کرده این اماکن عبارتند از: [[مدرسه فیضیه]]، خانه محمدرضا مسجدشاهی، مسجد امام‌حسن عسکری(ع)، مسجد عشقعلی، مدرسه دارالشفا، مدرسه حاج‌ملاصادق، صحن نو، مسجد محمدیه، مسجد بالاسر، [[مسجد سلماسی]]، مسجد اعظم و همچنین در منازلی که سکونت داشته. | |||
بورسا: امام‌خمینی در طول یازده ماه اقامت در شهر بورسا واقع در ترکیه، زمینه‌ای برای تدریس نداشت؛ ولی با [[سیدمصطفی خمینی]] مباحثات علمی داشت. | |||
[[نجف اشرف]]: امام‌خمینی پس از انتقال به عراق حدود سیزده سال به تدریس در [[حوزه علمیه نجف|حوزه نجف]] پرداخت. در تمام این مدت، [[مسجد شیخ انصاری]] محل تدریس ایشان بود. | |||
== مقدمه == | == مقدمه == | ||
امام‌خمینی از هفت‌سالگی تحصیلات خود را در محل تولد خود [[خمین]] و از | امام‌خمینی از هفت‌سالگی تحصیلات خود را در محل تولد خود [[خمین]] و از مکتبخانه آغاز کرد. ایشان که در خانواده‌ای روحانی و اهل علم به دنیا آمده بود.{{ببینید|متن=ببینید|خانواده امام‌خمینی}} پس از دوازده سال تحصیل، در سال ۱۳۰۰ش/ ۱۳۳۹ق راهی [[حوزه علمیه اراک]] شد و با سکونت در [[مدرسه سپهداری]] (امام‌خمینی)، از استادانی چند بهره برد. ایشان یک سال بعد، به [[قم]] رفت و در آنجا سال‌ها به تحصیل و تدریس پرداخت،{{ببینید|متن=ببینید| استادان امام‌خمینی | تدریس امام‌خمینی}} چنان‌که به گزارش [[ساواک|سازمان اطلاعات و امنیت رژیم پهلوی]] (ساواک) در سال ۱۳۳۵، حدود پانصد [[طلبه]] در درس خارج ایشان شرکت می‌کردند و در مقایسه با دیگر مراجع فزونی قابل توجه داشت.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱/۴۷.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| شاگردان امام‌خمینی}} پس از آن به دلیل مبارزات سیاسی با [[رژیم پهلوی]] بعد از یک بار بازداشت و زندانی‌شدن در [[قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲|پانزدهم خرداد ۱۳۴۲]]، در سیزدهم آبان ۱۳۴۳ به [[ترکیه]] و سپس در سیزدهم مهر ۱۳۴۴ به [[نجف اشرف]] تبعید شد.{{ببینید|متن=ببینید|دستگیری امام‌خمینی | تبعید امام‌خمینی}} و در آنجا نیز به تدریس و مبارزات سیاسی خویش ادامه داد و در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ به میهن بازگشت.{{ببینید|متن=ببینید|بازگشت امام‌خمینی}} | ||
ایشان در این دوران دراز در شهرها و حوزه‌های چندی به تحصیل و تدریس پرداخت که در اینجا گزارش می‌شود. | ایشان در این دوران دراز در شهرها و حوزه‌های چندی به تحصیل و تدریس پرداخت که در اینجا گزارش می‌شود. | ||
| خط ۱۳: | خط ۲۸: | ||
=== خانه پدری === | === خانه پدری === | ||
پس از مکتبخانه، گاه میرزامحمود «افتخارالعلما» معلّم سرخانه<ref>قادری، خمینی روح‌الله، زندگی امام‌خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال، ۱۸۰.</ref> و گاهی مادر افتخارالعلما، دروس ابتدایی و [[ادبیات عرب]]، [[هیئت]]، [[نجوم]] و [[حساب]] را در خانه پدری به امام‌خمینی آموزش می‌دادند.<ref>پسندیده، پابه‌پای آفتاب، ۱/۲۸؛ قلی‌زاده علیار، مردی شبیه خود، ۲۴؛ مرادی، منزل به منزل، ۲۶.</ref>{{ببینید|متن=ببینید| اقامتگاه‌ها | خمین}} امام‌خمینی در مواقع حضور [[سیدمرتضی پسندیده]]، برادر بزرگ خود، در خمین، چنان‌که خود نوشته‌است، مطول و کتاب | پس از مکتبخانه، گاه میرزامحمود «افتخارالعلما» معلّم سرخانه<ref>قادری، خمینی روح‌الله، زندگی امام‌خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال، ۱۸۰.</ref> و گاهی مادر افتخارالعلما، دروس ابتدایی و [[ادبیات عرب]]، [[هیئت]]، [[نجوم]] و [[حساب]] را در خانه پدری به امام‌خمینی آموزش می‌دادند.<ref>پسندیده، پابه‌پای آفتاب، ۱/۲۸؛ قلی‌زاده علیار، مردی شبیه خود، ۲۴؛ مرادی، منزل به منزل، ۲۶.</ref>{{ببینید|متن=ببینید| اقامتگاه‌ها | خمین}} امام‌خمینی در مواقع حضور [[سیدمرتضی پسندیده]]، برادر بزرگ خود، در خمین، چنان‌که خود نوشته‌است، مطول و کتاب سیوطی را از او می‌آموخت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۶؛ پسندیده، خاطرات، ۲۱۷؛ پسندیده، پابه‌پای آفتاب، ۱/۲۸؛ قادری، خمینی روح‌الله، زندگی امام‌خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال، ۱۹۲.</ref> | ||
=== مدرسه احمدیه خمین === | === مدرسه احمدیه خمین === | ||
تنها اطلاعی که دربارهٔ این مدرسه در دست است، نقل قولی از | تنها اطلاعی که دربارهٔ این مدرسه در دست است، نقل قولی از حسن مستوفی، پسرخاله امام‌خمینی، هم‌درس و هم‌بازی ایشان است که در خاطرات خود به همراهی با ایشان در مدرسه‌ای جدید که به سبک مدارس فرانسوی دارای میز و صندلی بوده، اشاره کرده‌است.<ref>قادری، خمینی روح‌الله، زندگی امام‌خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال، ۱۸۵؛ وجدانی، سرگذشتهای ویژه از زندگی امام‌خمینی به روایت جمعی از فضلاء، ۳/۹.</ref> | ||
امام‌خمینی در این مدرسه نزد «آقاحمزه محلاتی» به آموزش و تمرین خط پرداخت و تحصیلات فارسی آن روز را در پانزده‌سالگی به پایان رساند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۳۹.</ref> | امام‌خمینی در این مدرسه نزد «آقاحمزه محلاتی» به آموزش و تمرین خط پرداخت و تحصیلات فارسی آن روز را در پانزده‌سالگی به پایان رساند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۳۹.</ref> | ||
== اصفهان == | == اصفهان == | ||
شهری تاریخی و مهم در مرکز [[ایران]] است که شهرت جهانی دارد. شکل‌گیری رسمی حوزه علمیه در [[اصفهان]]، به دوران رسمی‌شدن [[مذهب تشیع]] در زمان [[صفویه]]، به‌ویژه انتقال پایتخت به این شهر بازمی‌گردد.<ref>معینی، حوزه علمیه اصفهان، ۱۷۱.</ref> یکی از ویژگی‌های [[حوزه علمیه اصفهان]]، به‌ویژه در دوره صفویه، رونق مدرسه‌سازی بود.<ref>معینی، حوزه علمیه اصفهان، ۱۹۹.</ref> | شهری تاریخی و مهم در مرکز [[ایران]] است که شهرت جهانی دارد. شکل‌گیری رسمی حوزه علمیه در [[اصفهان]]، به دوران رسمی‌شدن [[شیعه|مذهب تشیع]] در زمان [[صفویه]]، به‌ویژه انتقال پایتخت به این شهر بازمی‌گردد.<ref>معینی، حوزه علمیه اصفهان، ۱۷۱.</ref> یکی از ویژگی‌های [[حوزه علمیه اصفهان]]، به‌ویژه در دوره صفویه، رونق مدرسه‌سازی بود.<ref>معینی، حوزه علمیه اصفهان، ۱۹۹.</ref> | ||
برخی از مدارس علمیه اصفهان عبارت‌اند از: مدرسه امامزاده اسماعیل، شیخ‌الاسلام، شفیعیه، شیخ لطف‌الله، اسماعیلیه، دارالعلم، جامع عباسی، شیخ بهایی و ملاعبدالله. مدرسه ملاعبدالله را | برخی از مدارس علمیه اصفهان عبارت‌اند از: مدرسه امامزاده اسماعیل، شیخ‌الاسلام، شفیعیه، شیخ لطف‌الله، اسماعیلیه، دارالعلم، جامع عباسی، شیخ بهایی و ملاعبدالله. مدرسه ملاعبدالله را شاه‌عباس صفوی برای ملاعبدالله تستری ساخت.<ref>معینی، حوزه علمیه اصفهان، ۱۹۹–۲۰۳.</ref> | ||
امام‌خمینی در سال ۱۲۹۹ش/ ۱۳۳۸ق، پس از پایان آموزش‌های مقدماتی در خمین، عازم حوزه علمیه اصفهان شد تا در مدرسه ملاعبدالله، به تحصیل علوم دینی بپردازد؛ اما پس از گذشت شش ماه و با اطلاع از شهرت علمی [[عبدالکریم حائری یزدی]] در اراک، حوزه اصفهان را ترک کرد.<ref>مرادی‌نیا، خمین در گذر تاریخ، ۲۵۵؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۳۹.</ref> | امام‌خمینی در سال ۱۲۹۹ش/ ۱۳۳۸ق، پس از پایان آموزش‌های مقدماتی در خمین، عازم حوزه علمیه اصفهان شد تا در مدرسه ملاعبدالله، به تحصیل علوم دینی بپردازد؛ اما پس از گذشت شش ماه و با اطلاع از شهرت علمی [[عبدالکریم حائری یزدی]] در اراک، حوزه اصفهان را ترک کرد.<ref>مرادی‌نیا، خمین در گذر تاریخ، ۲۵۵؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۳۹.</ref> | ||
| خط ۳۰: | خط ۴۵: | ||
شهرستان [[اراک]] که در میان شهرهای [[تفرش]]، [[همدان]]، [[محلات]]، خمین و سربند قرار دارد<ref>محتاط، سیمای اراک، ۳۵..</ref> نسبت به دیگر شهرهای استان مرکزی از قدمت چندانی برخوردار نیست. این شهر در دوره سلطنت [[قاجار]] و نخست به عنوان قلعه‌ای برای اسکان قشون نظامی، به نام سلطان‌آباد ساخته شد و تا سال ۱۳۱۶ش/ ۱۳۵۶ق به سلطان‌آباد عراق عجم معروف بود.<ref>محتاط، سیمای اراک، ۲۷–۲۸.</ref> قدیمی‌ترین حوزه علمیه اراک، [[مدرسه سپهداری]] بود که هم‌زمان با احداث بنای شهر به سبک مدارس عصر صفویه در سال ۱۸۹۵ش/ ۱۲۳۱ق بنا شد و به مدرسه سپهدار شهرت یافت.<ref>رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۲۷؛ فرجی و دیگران، جغرافیای کامل ایران، ۲/۱۱۹۷.</ref> | شهرستان [[اراک]] که در میان شهرهای [[تفرش]]، [[همدان]]، [[محلات]]، خمین و سربند قرار دارد<ref>محتاط، سیمای اراک، ۳۵..</ref> نسبت به دیگر شهرهای استان مرکزی از قدمت چندانی برخوردار نیست. این شهر در دوره سلطنت [[قاجار]] و نخست به عنوان قلعه‌ای برای اسکان قشون نظامی، به نام سلطان‌آباد ساخته شد و تا سال ۱۳۱۶ش/ ۱۳۵۶ق به سلطان‌آباد عراق عجم معروف بود.<ref>محتاط، سیمای اراک، ۲۷–۲۸.</ref> قدیمی‌ترین حوزه علمیه اراک، [[مدرسه سپهداری]] بود که هم‌زمان با احداث بنای شهر به سبک مدارس عصر صفویه در سال ۱۸۹۵ش/ ۱۲۳۱ق بنا شد و به مدرسه سپهدار شهرت یافت.<ref>رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۲۷؛ فرجی و دیگران، جغرافیای کامل ایران، ۲/۱۱۹۷.</ref> | ||
عبدالکریم حائری یزدی که در نجف به سر می‌برد، یک بار در سال ۱۲۷۸ به دعوت مردم اراک یعنی سلطان‌آباد به این شهر مهاجرت کرد؛ اما در سال ۱۲۸۶ به دلیل اوضاع جاری ازجمله مسائل مشروطه اراک را ترک کرد و این‌بار به [[کربلا]] رفت و پس از حدود هشت سال، در سال ۱۲۹۳ به اراک بازگشت{{ببینید|متن=ببینید| اقامتگاه‌ها | عبدالکریم حائری یزدی}} و با سکونت در خانه آقااسماعیل، فرزند | عبدالکریم حائری یزدی که در نجف به سر می‌برد، یک بار در سال ۱۲۷۸ به دعوت مردم اراک یعنی سلطان‌آباد به این شهر مهاجرت کرد؛ اما در سال ۱۲۸۶ به دلیل اوضاع جاری ازجمله مسائل مشروطه اراک را ترک کرد و این‌بار به [[کربلا]] رفت و پس از حدود هشت سال، در سال ۱۲۹۳ به اراک بازگشت{{ببینید|متن=ببینید| اقامتگاه‌ها | عبدالکریم حائری یزدی}} و با سکونت در خانه آقااسماعیل، فرزند محسن اراکی، حوزه علمیه اراک را به یاری آقانورالدین عراقی، [[سیدمحمدتقی خوانساری]]، حاج‌میرزامحمد علیخان و حاج‌شیخ‌محمد سلطان‌العلما تأسیس کرد. این حوزه با کمک مالی خانواده حاج‌آقامحسن عراقی که از علما و ثروتمندان اراک بودند و با [[وقف]] تعدادی مغازه و مِلک، رونق گرفت و بسیاری از دوستداران دانش، ازجمله امام‌خمینی را به سوی خود جذب کرد.<ref>سیدکباری، حوزه‌های علمیه شیعه در گستره جهان، ۶۲۹–۶۳۰؛ شکوری، مرجع دوراندیش و صبور آیت‌الله حائری مؤسس حوزه علمیه قم، ۱۳۱–۱۳۲.</ref> این مدرسه که امروزه به مدرسه امام‌خمینی شهرت دارد، در بافت قدیمی بازار واقع شده‌است. | ||
امام‌خمینی با شنیدن آوازه علمی حائری یزدی، زعیم حوزه اراک و مقام علمی آقا نورالدین عراقی<ref>فیاضی، حاج‌شیخ‌عبدالکریم حائری، مؤسس حوزه علمیه قم، ۱۰۷..</ref> در نوزده‌سالگی ۱۳۰۰ش/ ۱۳۳۹ق به مدرسه سپهدار<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۶–۴۲۷؛ رجبی، زندگی‌نامه سیاسی امام‌خمینی، از آغاز تا تبعید، ۱/۱۲۰؛ مرادی‌نیا، منزل به منزل، ۳۳.</ref> نقل مکان کرد. این مدرسه در آن زمان، حدود سیصد طلبه داشت.<ref>رجبی، زندگی‌نامه سیاسی امام‌خمینی، از آغاز تا تبعید، ۱/۱۲۰؛ ذاکری، طلوع خورشید، ۴۲.</ref> امام‌خمینی حدود یک سال در حجره‌ای جنب ایوان ضلع شرقی در طبقه هم‌کفِ مدرسه به سر برد و چون کف آن مرطوب بود، به همراه هم‌حجره‌ای خود و با هزینه شخصی آن را تعمیر کردند.<ref>قادری، خمینی روح‌الله، زندگی امام‌خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال، ۲۴۵؛ رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۲۷.</ref> ایشان خاطرنشان کرده‌است در این مدرسه (بخشی از) کتاب مطوّل را نزد [[محمدعلی بروجردی]]، [[منطق]] را نزد [[محمد گلپایگانی]] ادامه داد و [[شرح لمعه]] را نزد [[آقاعباس اراکی]] آغاز کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۶–۴۲۷.</ref> | امام‌خمینی با شنیدن آوازه علمی حائری یزدی، زعیم حوزه اراک و مقام علمی آقا نورالدین عراقی<ref>فیاضی، حاج‌شیخ‌عبدالکریم حائری، مؤسس حوزه علمیه قم، ۱۰۷..</ref> در نوزده‌سالگی ۱۳۰۰ش/ ۱۳۳۹ق به مدرسه سپهدار<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۶–۴۲۷؛ رجبی، زندگی‌نامه سیاسی امام‌خمینی، از آغاز تا تبعید، ۱/۱۲۰؛ مرادی‌نیا، منزل به منزل، ۳۳.</ref> نقل مکان کرد. این مدرسه در آن زمان، حدود سیصد طلبه داشت.<ref>رجبی، زندگی‌نامه سیاسی امام‌خمینی، از آغاز تا تبعید، ۱/۱۲۰؛ ذاکری، طلوع خورشید، ۴۲.</ref> امام‌خمینی حدود یک سال در حجره‌ای جنب ایوان ضلع شرقی در طبقه هم‌کفِ مدرسه به سر برد و چون کف آن مرطوب بود، به همراه هم‌حجره‌ای خود و با هزینه شخصی آن را تعمیر کردند.<ref>قادری، خمینی روح‌الله، زندگی امام‌خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال، ۲۴۵؛ رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۲۷.</ref> ایشان خاطرنشان کرده‌است در این مدرسه (بخشی از) کتاب مطوّل را نزد [[محمدعلی بروجردی]]، [[منطق]] را نزد [[محمد گلپایگانی]] ادامه داد و [[شرح لمعه]] را نزد [[آقاعباس اراکی]] آغاز کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۶–۴۲۷.</ref> | ||
| خط ۳۸: | خط ۵۳: | ||
=== مدرسه فیضیه === | === مدرسه فیضیه === | ||
بنای [[مدرسه فیضیه]]، به عهد | بنای [[مدرسه فیضیه]]، به عهد سلجوقیان (۴۲۹–۷۰۰ ق) بازمی‌گردد و تا پیش از بازسازی آن در زمان قاجار، دو بار کاملاً تخریب شده‌است. این مدرسه نخست به «ستّی فاطمه» (بنت‌موسی‌بن‌جعفر (ع))، شهرت داشت. در عهد صفویان به مدرسه آستانه مشهور شد و از قرن سیزدهم تاکنون مدرسه فیضیه نام گرفته‌است.<ref>رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۸۵–۸۶.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| مدرسه فیضیه}} | ||
امام‌خمینی در بیست‌سالگی، چهار ماه پس از مهاجرت حائری یزدی به قم، چنان‌که خود نوشته‌است در نوروز۱۳۰۰ش (تاریخ دقیق آن نوروز ۱۳۰۱ است)/ | امام‌خمینی در بیست‌سالگی، چهار ماه پس از مهاجرت حائری یزدی به قم، چنان‌که خود نوشته‌است در نوروز۱۳۰۰ش (تاریخ دقیق آن نوروز ۱۳۰۱ است)/ رجب ۱۳۴۰ق<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۷.</ref> به «فیضیه» رفت و برای مدتی در حجره شماره ۲۳ (واقع در ضلع شمال غربی مدرسه) ساکن شد<ref>خمینی، دلیل آفتاب، خاطرات یادگار امام، ۵۷؛ کهن‌نسب و دیگران، آنجا که بوی یار می‌دهد، ۳۷۹.</ref> و چنان‌که خود یادآور شده‌است (بخشی از) مطوّل و بخشی از [[فقه]] را نزد ادیب تهرانی موسوم به آقامیرزامحمدعلی، آقامیرزاسیدعلی یثربی کاشانی و [[سیدمحمدتقی خوانساری]] فرا گرفت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۷؛ دوانی، امام‌خمینی در آینه خاطره‌ها، ۱۴؛ مؤسسه تنظیم، زندگی امام‌خمینی، ۸–۹؛ رجبی، زندگی‌نامه سیاسی امام‌خمینی، از آغاز تا تبعید، ۱/۱۲۰.</ref> امام‌خمینی ریاضیات و هیئت را نزد [[میرزاعلی‌اکبر حکمی یزدی]] آموخت،<ref>مؤسسه تنظیم، زندگی امام‌خمینی، ۹؛ اردبیلی، مقدمه کتاب تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۱/۱۰..</ref> نیز شهرت یافته و در برخی منابع آمده‌است<ref>اردبیلی، مقدمه کتاب تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۱/۱۰.</ref> که ایشان در [[سیر و سلوک]] و [[اخلاق]] یا [[عرفان عملی]] شاگرد [[میرزاجواد ملکی تبریزی]] بوده‌است؛ اما ایشان شاگرد وی نبوده و تنها دو جلسه در درس وی شرکت کرده و آن را نپسندیده‌است.<ref>خامنه‌ای، بیانات در دیدار اعضای مجمع عالی حمت اسلامی.</ref> ایشان سپس درس خارج اصول را نزد حائری یزدی آغاز کرد،<ref>پسندیده، خاطرات، ۲۱۷.</ref> افزون بر این، امام‌خمینی خاطرنشان کرده‌است در سال‌های ۱۳۰۷–۱۳۱۴ش/ ۱۳۴۷–۱۳۵۴ق، حدود هفت سال [[شرح فصوص الحکم]] [[داوود قیصری]]، [[مصباح الانس]] [[فناری]]، بخش‌هایی از [[فتوحات مکیه ابن‌عربی|فتوحات مکّیه ابن‌عربی]]، [[منازل السائرین]] [[خواجه‌عبدالله انصاری]] و [[مفتاح الغیب]] [[صدرالدین قونوی]] را در درس میرزا[[محمدعلی شاه‌آبادی]]{{ببینید|متن=ببینید| محمدعلی شاه‌آبادی}} آموخته‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۳۷؛ اردبیلی، مقدمه کتاب تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۱/۱۰–۱۱ و ۱۴؛ محمدی، شاه‌آبادی بزرگ آسمان عرفان، ۶۸–۷۰؛ مرادی‌نیا، منزل به منزل، ۴۴.</ref> | ||
امام‌خمینی همچنین از سال ۱۳۱۱ش/ ۱۳۵۱ق به بعد در فیضیه، دروس «باب النفس» [[اسفار ملاصدرا]]<ref>همدانی، مصاحبه، ۴/۲۲..</ref> سطوح عالی فقه و اصول (کتاب | امام‌خمینی همچنین از سال ۱۳۱۱ش/ ۱۳۵۱ق به بعد در فیضیه، دروس «باب النفس» [[اسفار ملاصدرا]]<ref>همدانی، مصاحبه، ۴/۲۲..</ref> سطوح عالی فقه و اصول (کتاب المکاسب و کفایة الاصول)، درس اخلاق<ref>شریف رازی، آثار الحجه، ۲/۴۵؛ بدلا، هفتاد سال خاطره از آیت‌الله سیدحسین بدلا، ۲۲۴؛ مؤسسه تنظیم، مقدمه شرح چهل حدیث، ۷.</ref> و [[شرح منظومه سبزواری]]<ref>ایزدی نجف‌آبادی، مصاحبه، ۳/۲۸۲..</ref> دروس خارج اصول و خارج فقه<ref>اشرفی اصفهانی، خاطرات، ۱۰؛ سبحانی، خاطرات، ۱۲۷–۱۲۸؛ دوانی، امام‌خمینی در آینه خاطره‌ها، ۱۴.</ref> را تدریس می‌کرد.{{ببینید|متن=ببینید| تدریس امام‌خمینی}} | ||
=== خانه محمدرضا مسجدشاهی === | === خانه محمدرضا مسجدشاهی === | ||
| خط ۴۷: | خط ۶۲: | ||
=== مسجد امام‌حسن عسکری (ع) === | === مسجد امام‌حسن عسکری (ع) === | ||
این مکان که در آغاز بقایای یک آتشکده در قم بود، در نیمه قرن سوم و به دستور [[امام‌حسن عسکری(ع)]] به دست | این مکان که در آغاز بقایای یک آتشکده در قم بود، در نیمه قرن سوم و به دستور [[امام‌حسن عسکری(ع)]] به دست احمدبن‌اسحاق اشعری، وکیل حضرت (ع)، و با اموال شرعی، به عنوان مسجد بازسازی شد<ref>ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۴۲.</ref> از این‌رو از قدیمی‌ترین مساجد قم است و اکنون در انتهای خیابان آستانه (چهارراه بازار)، جنب رودخانه قم واقع شده‌است.<ref>رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۷۳.</ref> این مسجد که در دوران صفویه و قاجار، چندین بار بازسازی شد، به علت قرارگرفتن در مرکز شهر مورد توجه علما و بزرگان<ref>ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۴۲؛ کوچک‌زاده، تاریخچه قم و مساجد تاریخی آن، ۱۷۱.</ref> و محل تدریس و برگزاری [[نماز جمعه]] سیدمحمدتقی خوانساری بود. امام‌خمینی هنگام فراگیری دروس دوره سطح ۱۳۰۱–۱۳۰۶ش/۱۳۴۰–۱۳۴۵ق، فقه را در همین مسجد، نزد خوانساری آموخت،<ref>مؤسسه تنظیم، زندگی امام‌خمینی، ۹؛ رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۷۳.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| استادان امام‌خمینی}} و روزهای جمعه در نماز جمعه ایشان که در همین مسجد اقامه می‌شد، شرکت می‌کرد.<ref>حاضری، امام‌خمینی در قم، ۲۱۴.</ref> | ||
=== مسجد عشقعلی === | === مسجد عشقعلی === | ||
از بانی و تاریخ دقیق ساخت این مسجد که در اوایل خیابان انقلاب (چهارمردان) واقع شده، اطلاع متقنی در دست نیست. به نظر می‌رسد بنای اولیه، | از بانی و تاریخ دقیق ساخت این مسجد که در اوایل خیابان انقلاب (چهارمردان) واقع شده، اطلاع متقنی در دست نیست. به نظر می‌رسد بنای اولیه، خانقاه بوده‌است و بعدها به تکیه تبدیل شده<ref>عباسی، تاریخ تکایا و عزاداری قم، ۹۵.</ref> و در [[دوره صفویه]] نیز به عنوان مسجد بازسازی شده‌است.<ref>ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۴۷.</ref> امام‌خمینی در سال‌های ۱۳۰۷–۱۳۱۴ ش/ ۱۳۴۷–۱۳۵۴ق در درس اخلاق [[میرزامحمدعلی شاه‌آبادی]]، که شب‌های پنج‌شنبه در این مسجد برگزار می‌شد، شرکت می‌کرد.<ref>جعفری ندوشن، آن سوی آفتاب، ۴۳؛ عفتی، اساتید و مشایخ امام‌خمینی، ۱۸۷.</ref> | ||
=== دارالشفا === | === دارالشفا === | ||
[[مدرسه دارالشفا]] در شرق قمرود و در شمال [[مدرسه فیضیه]] قرار دارد. بنای اولیه آن در زمان | [[مدرسه دارالشفا]] در شرق قمرود و در شمال [[مدرسه فیضیه]] قرار دارد. بنای اولیه آن در زمان شاه‌صفی ساخته شد<ref>فیض، گنجینه آثار قم، ۱/۶۸۸–۶۸۹.</ref> و پس از یک بار بازسازی<ref>فیض، گنجینه آثار قم، ۱/۶۸۸–۶۸۹..</ref> در سال ۱۱۷۸–۱۱۷۹ش/ ۱۲۱۳–۱۲۱۴ق، [[فتحعلی‌شاه قاجار]] بنا را خراب کرد و در کنار فیضیه و هم‌زمان با ساخت آن، عمارتی با هجده حجره در هر ضلع و یک حجره بزرگ در وسط به عنوان مَدرس بنا کرد.<ref>ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۶۱؛ امیری، دارالشفا در گذر تاریخ، ۶.</ref> این مدرسه پس از چند بار تغییر کاربری و بازسازی<ref>فیض، گنجینه آثار قم، ۱/۱۰۸ و ۶۸۶–۶۸۷؛ امیری، دارالشفا در گذر تاریخ، ۶..</ref> سرانجام در زمان حائری یزدی برای سکونت [[طلاب]]، تعمیر و آماده شد.<ref>فیض، گنجینه آثار قم، ۱/۶۸۸؛ بدلا، هفتاد سال خاطره از آیت‌الله سیدحسین بدلا، ۴۱.</ref> در سال ۱۳۳۵ش/ ۱۳۷۵ق [[سیدحسین بروجردی]]، با خرید نیمی از خانه‌های شرقی مدرسه، حجره‌هایی در شرق و جنوب آن بنا کرد و ۲۶ [[حجره]] بر آن افزود، به طوری که در سال ۱۳۴۹، دارالشفا دارای شصت حجره و ۱۲۰ طلبه بود.<ref>فیض، گنجینه آثار قم، ۱/۶۸۸.</ref> | ||
امام‌خمینی در زمان تحصیل در فیضیه، به سبب نیاز به حجره‌ای یک‌نفره، به حجره‌ای واقع در طبقه فوقانی ضلع غربی مدرسه دارالشفا نقل مکان کرد.<ref>رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۸۳؛ دوانی، خاطرات، ۹۷؛ مؤسسه تنظیم، همراه با امام، ۱۶.</ref> ایشان که تا سال ۱۳۴۸ق/ ۱۳۰۸ش در این مدرسه ساکن بوده و به دلیل [[ازدواج]] از آن خارج شده چنان‌که خود نوشته‌است، مدت‌ها تدریس فلسفه داشته‌است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۱۸۳.</ref> و بخشی از آن در این مدرسه بوده‌است.<ref>حائری یزدی، خاطرات، ۳۸۴.</ref> | امام‌خمینی در زمان تحصیل در فیضیه، به سبب نیاز به حجره‌ای یک‌نفره، به حجره‌ای واقع در طبقه فوقانی ضلع غربی مدرسه دارالشفا نقل مکان کرد.<ref>رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۸۳؛ دوانی، خاطرات، ۹۷؛ مؤسسه تنظیم، همراه با امام، ۱۶.</ref> ایشان که تا سال ۱۳۴۸ق/ ۱۳۰۸ش در این مدرسه ساکن بوده و به دلیل [[ازدواج]] از آن خارج شده چنان‌که خود نوشته‌است، مدت‌ها تدریس فلسفه داشته‌است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۱۸۳.</ref> و بخشی از آن در این مدرسه بوده‌است.<ref>حائری یزدی، خاطرات، ۳۸۴.</ref> | ||
=== مدرسه حاج‌ملاصادق === | === مدرسه حاج‌ملاصادق === | ||
این مدرسه که از بناهای هنری قرن سیزدهم به‌شمار می‌رود، همراه با یک مسجد، در سال ۱۲۳۶ش/ ۱۲۷۳ق به درخواست | این مدرسه که از بناهای هنری قرن سیزدهم به‌شمار می‌رود، همراه با یک مسجد، در سال ۱۲۳۶ش/ ۱۲۷۳ق به درخواست محمدصادق مجتهد قمی و به دستور میرزاآقاخان نوری، صدراعظم ناصرالدین‌شاه، در محله سلطان‌محمدشریف، کوی قاضی‌سعید قمی، منتهی به خیابان چهارمردان (انقلاب) ساخته شد. مدرسه در دو طبقه، دارای چهارده حجره در طبقه تحتانی و ایوان‌های فردی و بیست حجره فوقانی با مهتابی سراسری و یک ایوان هنری است.<ref>ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۶۴؛ فیض، گنجینه آثار قم، ۲/۷۰۴–۷۰۵؛ حاضری، امام‌خمینی در قم، ۲۲۳.</ref> نام‌گذاری این مدرسه به نام حاجی، اشاره به نام حاج‌ملامحمدصادق است که تا پایان عمر در این مدرسه به تدریس و امامت مشغول بود.<ref>ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۶۴؛ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱/۵۷.</ref> این مدرسه پس از [[انقلاب اسلامی]]، و با حفظ معماری سنتی بازسازی شد و اکنون از مدارس فعال [[حوزه علمیه قم]] است.<ref>رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۹۸.</ref> مدرسه حاج‌ملاصادق، محل تدریس درس اخلاق امام‌خمینی بود که پس از تعطیل‌شدن درس در فیضیه، به این مکان منتقل شد.<ref>رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۹۷–۹۸.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| تدریس امام‌خمینی}} | ||
=== صحن نو === | === صحن نو === | ||
بنای صحن نو (صحن اتابکی) که در شرق [[حرم فاطمه معصومه | بنای صحن نو (صحن اتابکی) که در شرق [[حرم فاطمه معصومه(س)]]، واقع شده، در زمان قاجار (۱۲۵۷–۱۲۶۵ش/ ۱۲۹۵–۱۳۰۳ ق) از سوی [[میرزاعلی‌اصغرخان اتابک]] ساخته و پس از انقلاب اسلامی بازسازی شد.<ref>ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۰۲–۱۰۳.</ref> این صحن دارای حجره‌های بزرگ و کوچک و متعدد است و قبر کسانی چون [[شیخ‌فضل‌الله نوری]]، میرزاعلی‌اصغرخانِ وزیر، قطب‌الدین راوندی و بسیاری از شیفتگان [[اهل بیت(ع)]]، را در خود جای داده‌است.<ref>ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۰۴.</ref> امام‌خمینی اسفار ملاصدرا را به مدت ده سال در یکی از حجره‌های این صحن تدریس کرده‌است. {{ببینید|متن=ببینید| تدریس امام‌خمینی}} | ||
=== مسجد محمدیه === | === مسجد محمدیه === | ||
[[مسجد محمدیه]] (مقبره): بنابر نقل کتاب | [[مسجد محمدیه]] (مقبره): بنابر نقل کتاب خلاصة التواریخ، مسجد یا بقعه محمدیه، خانه وقف‌شده و مزار یکی از علما و بزرگان سادات در قم، به نام میرمحمدمهدی رضوی بود که در سال ۶۷۹ق درگذشت.<ref>حسینی قمی، خلاصهٔ التواریخ، ۱/۵۶۲.</ref> این مسجد واقع در خیابان مرعشی نجفی (ارم)، نزدیک صحن فاطمه معصومه (س)، قرار داشت و اکنون جزو شبستان امام‌خمینی قرار گرفته‌است. امام‌خمینی با هدف دوری از مطرح‌شدن برای مرجعیت و نیز با توجه به افزایش تعداد شاگردان، درس خارج اصول خود را از فیضیه به این مسجد منتقل کرد.<ref>امامی کاشانی، خاطرات، ۱۶؛ صلواتی اراکی، خاطرات، ۱۴۶.</ref> | ||
=== مسجد بالاسر === | === مسجد بالاسر === | ||
این مسجد که در غرب قبر حضرت فاطمه معصومه (س)، واقع شده‌است، نخست به دستور | این مسجد که در غرب قبر حضرت فاطمه معصومه (س)، واقع شده‌است، نخست به دستور شاه‌اسماعیل صفوی به عنوان میهمان‌سرای آستانه برای برگزاری مجالس عمومی ساخته شد<ref>فیض، گنجینه آثار قم، ۱/۶۲۰.</ref> و در سال‌های بعد به‌تدریج گسترش یافت و از بزرگ‌ترین مکان‌های سرپوشیده حرم به‌شمار رفت.<ref>فیض، گنجینه آثار قم، ۱/۶۲۰؛ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۸۸.</ref> این ساختمان در روزگار حائری یزدی به دلیل تدریس وی در این مکان به عمارت مَدرس مشهور شد و نیز به دلیل دفن علمای بسیار در این محل، مقابرالشیوخ خوانده شد.<ref>فیض، گنجینه آثار قم، ۱/۶۲۰–۶۲۱.</ref> پس از بازسازی بنای مسجد در سال ۱۳۴۵ش/ ۱۳۸۶ق، برای اقامه نماز جماعت تکمیل و تزئین شد و یکی از زیباترین رواق‌های آستانه و محل تشکیل مجالس عمومی و نماز جماعت به‌شمار می‌رود.<ref>فیض، گنجینه آثار قم، ۱/۶۲۱–۶۲۲.</ref> | ||
امام‌خمینی از سال ۱۳۰۵ش/ ۱۳۴۴ق به مدت چهار سال، [[شرح منظومه]] را در این مسجد و از [[سیدابوالحسن رفیعی قزوینی]] آموخت،<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه تقریرات، ۱/۱۰؛ شریف رازی، آثار الحجه، ۲/۳۲۲.</ref> همچنین از ۱۳۰۶ش/ ۱۳۴۵ق درس خارج فقه را صبح‌ها در مسجد بالاسر در درس حائری یزدی آغاز کرد.<ref>شریف رازی، آثار الحجه، ۱/۵۹.</ref> ایشان همچنین در سال ۱۳۳۷ش/ ۱۳۷۷ق، پس از افزایش شاگردان و محدودیت مسجد محمدیه، درس خارج اصول را مدت کوتاهی در مسجد بالاسر تدریس کرد.<ref>مطهری، خاطرات، ۸۰.</ref> | امام‌خمینی از سال ۱۳۰۵ش/ ۱۳۴۴ق به مدت چهار سال، [[شرح منظومه]] را در این مسجد و از [[سیدابوالحسن رفیعی قزوینی]] آموخت،<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه تقریرات، ۱/۱۰؛ شریف رازی، آثار الحجه، ۲/۳۲۲.</ref> همچنین از ۱۳۰۶ش/ ۱۳۴۵ق درس خارج فقه را صبح‌ها در مسجد بالاسر در درس حائری یزدی آغاز کرد.<ref>شریف رازی، آثار الحجه، ۱/۵۹.</ref> ایشان همچنین در سال ۱۳۳۷ش/ ۱۳۷۷ق، پس از افزایش شاگردان و محدودیت مسجد محمدیه، درس خارج اصول را مدت کوتاهی در مسجد بالاسر تدریس کرد.<ref>مطهری، خاطرات، ۸۰.</ref> | ||
| خط ۸۵: | خط ۱۰۰: | ||
امام‌خمینی همچنین از ۲۶ فروردین ۱۳۴۳ش/ دوم ذی‌الحجه ۱۳۸۳ق پس از آزادی از زندان، جلسات درس را در خانه خود واقع در محله یخچال قاضی ادامه داد و در نخستین جلسه درس، پس از مروری بر حوادث و رخدادها و پاسخ به اتهاماتی که بر ضد [[روحانیت]] منتشر شده بود، به بررسی مسائل فقهی مستحدثه پرداخت. این درس که تا زمان تبعید ایشان به ترکیه ادامه داشت، به موضوعاتی چون بلیت‌های بخت‌آزمایی و [[بیمه]] اختصاص داشت که گزارشی از آن در رساله نوین جلد دوم آمده‌است.<ref>بی‌آزار شیرازی، رساله نوین، ۲/۱۲۴–۱۲۹ و ۲۶۲–۲۶۳؛ بی‌آزار شیرازی، بیبنش فقهی امام، ۴۵–۴۶؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۸۸۷ و ۸۹۰–۸۹۱.</ref> با بازداشت ایشان در سیزدهم آبان ۱۳۴۳ و تبعید ایشان به ترکیه، جلسات درس ایشان در قم خاتمه یافت.<ref>یوسفیان، شخصیت و دیدگاه‌های فقهی امام‌خمینی، ۲۴–۲۵.</ref> | امام‌خمینی همچنین از ۲۶ فروردین ۱۳۴۳ش/ دوم ذی‌الحجه ۱۳۸۳ق پس از آزادی از زندان، جلسات درس را در خانه خود واقع در محله یخچال قاضی ادامه داد و در نخستین جلسه درس، پس از مروری بر حوادث و رخدادها و پاسخ به اتهاماتی که بر ضد [[روحانیت]] منتشر شده بود، به بررسی مسائل فقهی مستحدثه پرداخت. این درس که تا زمان تبعید ایشان به ترکیه ادامه داشت، به موضوعاتی چون بلیت‌های بخت‌آزمایی و [[بیمه]] اختصاص داشت که گزارشی از آن در رساله نوین جلد دوم آمده‌است.<ref>بی‌آزار شیرازی، رساله نوین، ۲/۱۲۴–۱۲۹ و ۲۶۲–۲۶۳؛ بی‌آزار شیرازی، بیبنش فقهی امام، ۴۵–۴۶؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۸۸۷ و ۸۹۰–۸۹۱.</ref> با بازداشت ایشان در سیزدهم آبان ۱۳۴۳ و تبعید ایشان به ترکیه، جلسات درس ایشان در قم خاتمه یافت.<ref>یوسفیان، شخصیت و دیدگاه‌های فقهی امام‌خمینی، ۲۴–۲۵.</ref> | ||
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، امام‌خمینی که نخست به قم بازگشت{{ببینید|متن=ببینید| اقامتگاه‌ها}} در میانه سال ۱۳۵۸ درس تفسیر سوره حمد را در اقامتگاه خود که متعلق به [[محمد یزدی]] بود و در کنار خیابان ساحلی (شهید محمد منتظری) واقع است، آغاز کرد که از تلویزیون جمهوری اسلامی ایران نیز پخش می‌شد. این درس پس از گذشت پنج جلسه، با اعتراض بعضی از مخالفان [[فلسفه]] و [[عرفان]] ادامه نیافت<ref>ایازی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام‌خمینی، ۱/۵۳.</ref> و متن آنها به ضمیمه [[کتاب تفسیر سوره حمد امام‌خمینی]] منتشر شده‌است. {{ببینید|متن=ببینید| کتاب تفسیر سوره حمد}} | پس از پیروزی انقلاب اسلامی، امام‌خمینی که نخست به قم بازگشت{{ببینید|متن=ببینید| اقامتگاه‌ها}} در میانه سال ۱۳۵۸ درس تفسیر سوره حمد را در اقامتگاه خود که متعلق به [[محمد یزدی]] بود و در کنار خیابان ساحلی (شهید محمد منتظری) واقع است، آغاز کرد که از تلویزیون جمهوری اسلامی ایران نیز پخش می‌شد. این درس پس از گذشت پنج جلسه، با اعتراض بعضی از مخالفان [[فلسفه]] و [[عرفان]] ادامه نیافت<ref>ایازی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام‌خمینی، ۱/۵۳.</ref> و متن آنها به ضمیمه [[تفسیر سوره حمد (کتاب)|کتاب تفسیر سوره حمد امام‌خمینی]] منتشر شده‌است. {{ببینید|متن=ببینید| کتاب تفسیر سوره حمد}} | ||
== بورسا == | == بورسا == | ||
امام‌خمینی در طول یازده ماه اقامت در شهر [[بورسا]] واقع در ۴۶۰ کیلومتری غرب [[آنکارا]] در ترکیه، کتاب [[تحریر الوسیله]] را تدوین کرد<ref>فلاحی، سال‌های تبعید امام‌خمینی، ۱۱۹–۱۲۰.</ref> و زمینه‌ای برای تدریس نداشت؛ ولی مباحثات علمی ایشان با [[سیدمصطفی خمینی]] ادامه داشت. {{ببینید|متن=ببینید| تبعید | امام‌خمینی در طول یازده ماه اقامت در شهر [[بورسا]] واقع در ۴۶۰ کیلومتری غرب [[آنکارا]] در ترکیه، کتاب [[تحریر الوسیله]] را تدوین کرد<ref>فلاحی، سال‌های تبعید امام‌خمینی، ۱۱۹–۱۲۰.</ref> و زمینه‌ای برای تدریس نداشت؛ ولی مباحثات علمی ایشان با [[سیدمصطفی خمینی]] ادامه داشت. {{ببینید|متن=ببینید| تبعید امام‌خمینی}} | ||
== نجف اشرف == | == نجف اشرف == | ||
| خط ۱۷۲: | خط ۱۸۷: | ||
== پیوند به بیرون == | == پیوند به بیرون == | ||
زینب ابراهیمی، | *زینب ابراهیمی، «[https://books.khomeini.ir/books/10002/186/ اماکن تحصیل و تدریس]»، [[دانشنامه امام خمینی|دانشنامه امام‌خمینی]]، ج۲، ص۱۸۶-۱۹۴. | ||
[[رده:مقاله‌های | {{اماکن تحصیل و تدریس امام‌خمینی}} | ||
[[رده:مقاله‌های | [[رده:مقاله‌های تأییدشده]] | ||
[[رده:مقاله‌های | [[رده:مقاله‌های جلد دوم دانشنامه امام‌خمینی]] | ||
[[رده:مقاله‌های دارای تصویر]] | |||
[[رده:مقاله‌های بی‌نیاز از جعبه اطلاعات]] | [[رده:مقاله‌های بی‌نیاز از جعبه اطلاعات]] | ||
[[رده:مقاله‌های | [[رده:مکان‌های تحصیل امام‌خمینی]] | ||
[[رده:زندگی علمی امام‌خمینی]] | |||
[[رده:مقاله‌های دارای شناسه]] | |||
[[رده:مکان‌های تدریس امام‌خمینی]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۵ شهریور ۱۴۰۲، ساعت ۱۸:۱۲
اماکن تحصیل و تدریس، مکان‌های حضور امام‌خمینی برای تحصیل و تدریس علوم عقلی و نقلی.
امام‌خمینی در زندگی تحصیلی خود در شهرها و حوزه‌های چندی به تحصیل و تدریس پرداخته است. این اماکن عبارتند از:
خمین: امام‌خمینی در چند جای این شهر تحصیل کرده‌است: مکتبخانه «ملاابوالقاسم بهشتی»، خانه پدری و مدرسه احمدیه.
اصفهان: امام‌خمینی پس از پایان آموزش‌های مقدماتی در خمین، عازم حوزه علمیه اصفهان شد و در مدرسه ملاعبدالله، به تحصیل علوم دینی پرداخت.
اراک: امام‌خمینی با شنیدن آوازه علمی حائری یزدی، زعیم حوزه اراک در نوزده‌سالگی به اراک هجرت کرد و در مدرسه سپهدار ساکن شد.
قم: عمده تحصیل و تدریس امام‌خمینی در حوزه علمیه قم بوده‌است. ایشان در مدارس، مساجد و حتی منزل خود تدریس کرده این اماکن عبارتند از: مدرسه فیضیه، خانه محمدرضا مسجدشاهی، مسجد امام‌حسن عسکری(ع)، مسجد عشقعلی، مدرسه دارالشفا، مدرسه حاج‌ملاصادق، صحن نو، مسجد محمدیه، مسجد بالاسر، مسجد سلماسی، مسجد اعظم و همچنین در منازلی که سکونت داشته.
بورسا: امام‌خمینی در طول یازده ماه اقامت در شهر بورسا واقع در ترکیه، زمینه‌ای برای تدریس نداشت؛ ولی با سیدمصطفی خمینی مباحثات علمی داشت.
نجف اشرف: امام‌خمینی پس از انتقال به عراق حدود سیزده سال به تدریس در حوزه نجف پرداخت. در تمام این مدت، مسجد شیخ انصاری محل تدریس ایشان بود.
مقدمه
امام‌خمینی از هفت‌سالگی تحصیلات خود را در محل تولد خود خمین و از مکتبخانه آغاز کرد. ایشان که در خانواده‌ای روحانی و اهل علم به دنیا آمده بود. (ببینید: خانواده امام‌خمینی) پس از دوازده سال تحصیل، در سال ۱۳۰۰ش/ ۱۳۳۹ق راهی حوزه علمیه اراک شد و با سکونت در مدرسه سپهداری (امام‌خمینی)، از استادانی چند بهره برد. ایشان یک سال بعد، به قم رفت و در آنجا سال‌ها به تحصیل و تدریس پرداخت، (ببینید: استادان امام‌خمینی و تدریس امام‌خمینی) چنان‌که به گزارش سازمان اطلاعات و امنیت رژیم پهلوی (ساواک) در سال ۱۳۳۵، حدود پانصد طلبه در درس خارج ایشان شرکت می‌کردند و در مقایسه با دیگر مراجع فزونی قابل توجه داشت.[۱] (ببینید: شاگردان امام‌خمینی) پس از آن به دلیل مبارزات سیاسی با رژیم پهلوی بعد از یک بار بازداشت و زندانی‌شدن در پانزدهم خرداد ۱۳۴۲، در سیزدهم آبان ۱۳۴۳ به ترکیه و سپس در سیزدهم مهر ۱۳۴۴ به نجف اشرف تبعید شد. (ببینید: دستگیری امام‌خمینی و تبعید امام‌خمینی) و در آنجا نیز به تدریس و مبارزات سیاسی خویش ادامه داد و در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ به میهن بازگشت. (ببینید: بازگشت امام‌خمینی)
ایشان در این دوران دراز در شهرها و حوزه‌های چندی به تحصیل و تدریس پرداخت که در اینجا گزارش می‌شود.
خمین
خمین، شهری با قدمت تاریخی طولانی واقع در جنوب استان مرکزی است. (ببینید: خمین) و امام‌خمینی در چند جای آن تحصیل کرده‌است:
مکتبخانه
مکتبخانه «ملاابوالقاسم بهشتی» واقع در محله رازی خمین، کوچه پشت مسجد جامع، نخستین مکانی بود که امام‌خمینی در سال ۱۲۸۸ش/ ۱۳۲۷ق برای تحصیل وارد آن شد. به گفته ایشان شاگردان این مکتبخانه روزی نیم جزء قرآن می‌آموختند.[۲]
خانه پدری
پس از مکتبخانه، گاه میرزامحمود «افتخارالعلما» معلّم سرخانه[۳] و گاهی مادر افتخارالعلما، دروس ابتدایی و ادبیات عرب، هیئت، نجوم و حساب را در خانه پدری به امام‌خمینی آموزش می‌دادند.[۴] (ببینید: اقامتگاه‌ها و خمین) امام‌خمینی در مواقع حضور سیدمرتضی پسندیده، برادر بزرگ خود، در خمین، چنان‌که خود نوشته‌است، مطول و کتاب سیوطی را از او می‌آموخت.[۵]
مدرسه احمدیه خمین
تنها اطلاعی که دربارهٔ این مدرسه در دست است، نقل قولی از حسن مستوفی، پسرخاله امام‌خمینی، هم‌درس و هم‌بازی ایشان است که در خاطرات خود به همراهی با ایشان در مدرسه‌ای جدید که به سبک مدارس فرانسوی دارای میز و صندلی بوده، اشاره کرده‌است.[۶]
امام‌خمینی در این مدرسه نزد «آقاحمزه محلاتی» به آموزش و تمرین خط پرداخت و تحصیلات فارسی آن روز را در پانزده‌سالگی به پایان رساند.[۷]
اصفهان
شهری تاریخی و مهم در مرکز ایران است که شهرت جهانی دارد. شکل‌گیری رسمی حوزه علمیه در اصفهان، به دوران رسمی‌شدن مذهب تشیع در زمان صفویه، به‌ویژه انتقال پایتخت به این شهر بازمی‌گردد.[۸] یکی از ویژگی‌های حوزه علمیه اصفهان، به‌ویژه در دوره صفویه، رونق مدرسه‌سازی بود.[۹]
برخی از مدارس علمیه اصفهان عبارت‌اند از: مدرسه امامزاده اسماعیل، شیخ‌الاسلام، شفیعیه، شیخ لطف‌الله، اسماعیلیه، دارالعلم، جامع عباسی، شیخ بهایی و ملاعبدالله. مدرسه ملاعبدالله را شاه‌عباس صفوی برای ملاعبدالله تستری ساخت.[۱۰]
امام‌خمینی در سال ۱۲۹۹ش/ ۱۳۳۸ق، پس از پایان آموزش‌های مقدماتی در خمین، عازم حوزه علمیه اصفهان شد تا در مدرسه ملاعبدالله، به تحصیل علوم دینی بپردازد؛ اما پس از گذشت شش ماه و با اطلاع از شهرت علمی عبدالکریم حائری یزدی در اراک، حوزه اصفهان را ترک کرد.[۱۱]
اراک
شهرستان اراک که در میان شهرهای تفرش، همدان، محلات، خمین و سربند قرار دارد[۱۲] نسبت به دیگر شهرهای استان مرکزی از قدمت چندانی برخوردار نیست. این شهر در دوره سلطنت قاجار و نخست به عنوان قلعه‌ای برای اسکان قشون نظامی، به نام سلطان‌آباد ساخته شد و تا سال ۱۳۱۶ش/ ۱۳۵۶ق به سلطان‌آباد عراق عجم معروف بود.[۱۳] قدیمی‌ترین حوزه علمیه اراک، مدرسه سپهداری بود که هم‌زمان با احداث بنای شهر به سبک مدارس عصر صفویه در سال ۱۸۹۵ش/ ۱۲۳۱ق بنا شد و به مدرسه سپهدار شهرت یافت.[۱۴]
عبدالکریم حائری یزدی که در نجف به سر می‌برد، یک بار در سال ۱۲۷۸ به دعوت مردم اراک یعنی سلطان‌آباد به این شهر مهاجرت کرد؛ اما در سال ۱۲۸۶ به دلیل اوضاع جاری ازجمله مسائل مشروطه اراک را ترک کرد و این‌بار به کربلا رفت و پس از حدود هشت سال، در سال ۱۲۹۳ به اراک بازگشت (ببینید: اقامتگاه‌ها و عبدالکریم حائری یزدی) و با سکونت در خانه آقااسماعیل، فرزند محسن اراکی، حوزه علمیه اراک را به یاری آقانورالدین عراقی، سیدمحمدتقی خوانساری، حاج‌میرزامحمد علیخان و حاج‌شیخ‌محمد سلطان‌العلما تأسیس کرد. این حوزه با کمک مالی خانواده حاج‌آقامحسن عراقی که از علما و ثروتمندان اراک بودند و با وقف تعدادی مغازه و مِلک، رونق گرفت و بسیاری از دوستداران دانش، ازجمله امام‌خمینی را به سوی خود جذب کرد.[۱۵] این مدرسه که امروزه به مدرسه امام‌خمینی شهرت دارد، در بافت قدیمی بازار واقع شده‌است.
امام‌خمینی با شنیدن آوازه علمی حائری یزدی، زعیم حوزه اراک و مقام علمی آقا نورالدین عراقی[۱۶] در نوزده‌سالگی ۱۳۰۰ش/ ۱۳۳۹ق به مدرسه سپهدار[۱۷] نقل مکان کرد. این مدرسه در آن زمان، حدود سیصد طلبه داشت.[۱۸] امام‌خمینی حدود یک سال در حجره‌ای جنب ایوان ضلع شرقی در طبقه هم‌کفِ مدرسه به سر برد و چون کف آن مرطوب بود، به همراه هم‌حجره‌ای خود و با هزینه شخصی آن را تعمیر کردند.[۱۹] ایشان خاطرنشان کرده‌است در این مدرسه (بخشی از) کتاب مطوّل را نزد محمدعلی بروجردی، منطق را نزد محمد گلپایگانی ادامه داد و شرح لمعه را نزد آقاعباس اراکی آغاز کرد.[۲۰]
قم
عمده تحصیل و تدریس امام‌خمینی در حوزه علمیه قم بوده‌است. (ببینید: حوزه علمیه قم و قم)
مدرسه فیضیه
بنای مدرسه فیضیه، به عهد سلجوقیان (۴۲۹–۷۰۰ ق) بازمی‌گردد و تا پیش از بازسازی آن در زمان قاجار، دو بار کاملاً تخریب شده‌است. این مدرسه نخست به «ستّی فاطمه» (بنت‌موسی‌بن‌جعفر (ع))، شهرت داشت. در عهد صفویان به مدرسه آستانه مشهور شد و از قرن سیزدهم تاکنون مدرسه فیضیه نام گرفته‌است.[۲۱] (ببینید: مدرسه فیضیه)
امام‌خمینی در بیست‌سالگی، چهار ماه پس از مهاجرت حائری یزدی به قم، چنان‌که خود نوشته‌است در نوروز۱۳۰۰ش (تاریخ دقیق آن نوروز ۱۳۰۱ است)/ رجب ۱۳۴۰ق[۲۲] به «فیضیه» رفت و برای مدتی در حجره شماره ۲۳ (واقع در ضلع شمال غربی مدرسه) ساکن شد[۲۳] و چنان‌که خود یادآور شده‌است (بخشی از) مطوّل و بخشی از فقه را نزد ادیب تهرانی موسوم به آقامیرزامحمدعلی، آقامیرزاسیدعلی یثربی کاشانی و سیدمحمدتقی خوانساری فرا گرفت.[۲۴] امام‌خمینی ریاضیات و هیئت را نزد میرزاعلی‌اکبر حکمی یزدی آموخت،[۲۵] نیز شهرت یافته و در برخی منابع آمده‌است[۲۶] که ایشان در سیر و سلوک و اخلاق یا عرفان عملی شاگرد میرزاجواد ملکی تبریزی بوده‌است؛ اما ایشان شاگرد وی نبوده و تنها دو جلسه در درس وی شرکت کرده و آن را نپسندیده‌است.[۲۷] ایشان سپس درس خارج اصول را نزد حائری یزدی آغاز کرد،[۲۸] افزون بر این، امام‌خمینی خاطرنشان کرده‌است در سال‌های ۱۳۰۷–۱۳۱۴ش/ ۱۳۴۷–۱۳۵۴ق، حدود هفت سال شرح فصوص الحکم داوود قیصری، مصباح الانس فناری، بخش‌هایی از فتوحات مکّیه ابن‌عربی، منازل السائرین خواجه‌عبدالله انصاری و مفتاح الغیب صدرالدین قونوی را در درس میرزامحمدعلی شاه‌آبادی (ببینید: محمدعلی شاه‌آبادی) آموخته‌است.[۲۹] امام‌خمینی همچنین از سال ۱۳۱۱ش/ ۱۳۵۱ق به بعد در فیضیه، دروس «باب النفس» اسفار ملاصدرا[۳۰] سطوح عالی فقه و اصول (کتاب المکاسب و کفایة الاصول)، درس اخلاق[۳۱] و شرح منظومه سبزواری[۳۲] دروس خارج اصول و خارج فقه[۳۳] را تدریس می‌کرد. (ببینید: تدریس امام‌خمینی)
خانه محمدرضا مسجدشاهی
امام‌خمینی کتاب المکاسب (فقه)، مبحث غنا را نزد محمدرضا مسجدشاهی خواند که از ۱۳۰۵–۱۳۰۷ش/ ۱۳۴۴–۱۳۴۶ق در قم اقامت داشت،[۳۴] همچنین روزهای تعطیل، عروض، قوافی، فلسفه غرب و نقد فلسفه تکاملی داروین را در خانه وی[۳۵] فرا گرفت. (ببینید: استادان امام‌خمینی) اما اطلاعی از مکان این خانه در دست نیست.
مسجد امام‌حسن عسکری (ع)
این مکان که در آغاز بقایای یک آتشکده در قم بود، در نیمه قرن سوم و به دستور امام‌حسن عسکری(ع) به دست احمدبن‌اسحاق اشعری، وکیل حضرت (ع)، و با اموال شرعی، به عنوان مسجد بازسازی شد[۳۶] از این‌رو از قدیمی‌ترین مساجد قم است و اکنون در انتهای خیابان آستانه (چهارراه بازار)، جنب رودخانه قم واقع شده‌است.[۳۷] این مسجد که در دوران صفویه و قاجار، چندین بار بازسازی شد، به علت قرارگرفتن در مرکز شهر مورد توجه علما و بزرگان[۳۸] و محل تدریس و برگزاری نماز جمعه سیدمحمدتقی خوانساری بود. امام‌خمینی هنگام فراگیری دروس دوره سطح ۱۳۰۱–۱۳۰۶ش/۱۳۴۰–۱۳۴۵ق، فقه را در همین مسجد، نزد خوانساری آموخت،[۳۹] (ببینید: استادان امام‌خمینی) و روزهای جمعه در نماز جمعه ایشان که در همین مسجد اقامه می‌شد، شرکت می‌کرد.[۴۰]
مسجد عشقعلی
از بانی و تاریخ دقیق ساخت این مسجد که در اوایل خیابان انقلاب (چهارمردان) واقع شده، اطلاع متقنی در دست نیست. به نظر می‌رسد بنای اولیه، خانقاه بوده‌است و بعدها به تکیه تبدیل شده[۴۱] و در دوره صفویه نیز به عنوان مسجد بازسازی شده‌است.[۴۲] امام‌خمینی در سال‌های ۱۳۰۷–۱۳۱۴ ش/ ۱۳۴۷–۱۳۵۴ق در درس اخلاق میرزامحمدعلی شاه‌آبادی، که شب‌های پنج‌شنبه در این مسجد برگزار می‌شد، شرکت می‌کرد.[۴۳]
دارالشفا
مدرسه دارالشفا در شرق قمرود و در شمال مدرسه فیضیه قرار دارد. بنای اولیه آن در زمان شاه‌صفی ساخته شد[۴۴] و پس از یک بار بازسازی[۴۵] در سال ۱۱۷۸–۱۱۷۹ش/ ۱۲۱۳–۱۲۱۴ق، فتحعلی‌شاه قاجار بنا را خراب کرد و در کنار فیضیه و هم‌زمان با ساخت آن، عمارتی با هجده حجره در هر ضلع و یک حجره بزرگ در وسط به عنوان مَدرس بنا کرد.[۴۶] این مدرسه پس از چند بار تغییر کاربری و بازسازی[۴۷] سرانجام در زمان حائری یزدی برای سکونت طلاب، تعمیر و آماده شد.[۴۸] در سال ۱۳۳۵ش/ ۱۳۷۵ق سیدحسین بروجردی، با خرید نیمی از خانه‌های شرقی مدرسه، حجره‌هایی در شرق و جنوب آن بنا کرد و ۲۶ حجره بر آن افزود، به طوری که در سال ۱۳۴۹، دارالشفا دارای شصت حجره و ۱۲۰ طلبه بود.[۴۹]
امام‌خمینی در زمان تحصیل در فیضیه، به سبب نیاز به حجره‌ای یک‌نفره، به حجره‌ای واقع در طبقه فوقانی ضلع غربی مدرسه دارالشفا نقل مکان کرد.[۵۰] ایشان که تا سال ۱۳۴۸ق/ ۱۳۰۸ش در این مدرسه ساکن بوده و به دلیل ازدواج از آن خارج شده چنان‌که خود نوشته‌است، مدت‌ها تدریس فلسفه داشته‌است[۵۱] و بخشی از آن در این مدرسه بوده‌است.[۵۲]
مدرسه حاج‌ملاصادق
این مدرسه که از بناهای هنری قرن سیزدهم به‌شمار می‌رود، همراه با یک مسجد، در سال ۱۲۳۶ش/ ۱۲۷۳ق به درخواست محمدصادق مجتهد قمی و به دستور میرزاآقاخان نوری، صدراعظم ناصرالدین‌شاه، در محله سلطان‌محمدشریف، کوی قاضی‌سعید قمی، منتهی به خیابان چهارمردان (انقلاب) ساخته شد. مدرسه در دو طبقه، دارای چهارده حجره در طبقه تحتانی و ایوان‌های فردی و بیست حجره فوقانی با مهتابی سراسری و یک ایوان هنری است.[۵۳] نام‌گذاری این مدرسه به نام حاجی، اشاره به نام حاج‌ملامحمدصادق است که تا پایان عمر در این مدرسه به تدریس و امامت مشغول بود.[۵۴] این مدرسه پس از انقلاب اسلامی، و با حفظ معماری سنتی بازسازی شد و اکنون از مدارس فعال حوزه علمیه قم است.[۵۵] مدرسه حاج‌ملاصادق، محل تدریس درس اخلاق امام‌خمینی بود که پس از تعطیل‌شدن درس در فیضیه، به این مکان منتقل شد.[۵۶] (ببینید: تدریس امام‌خمینی)
صحن نو
بنای صحن نو (صحن اتابکی) که در شرق حرم فاطمه معصومه(س)، واقع شده، در زمان قاجار (۱۲۵۷–۱۲۶۵ش/ ۱۲۹۵–۱۳۰۳ ق) از سوی میرزاعلی‌اصغرخان اتابک ساخته و پس از انقلاب اسلامی بازسازی شد.[۵۷] این صحن دارای حجره‌های بزرگ و کوچک و متعدد است و قبر کسانی چون شیخ‌فضل‌الله نوری، میرزاعلی‌اصغرخانِ وزیر، قطب‌الدین راوندی و بسیاری از شیفتگان اهل بیت(ع)، را در خود جای داده‌است.[۵۸] امام‌خمینی اسفار ملاصدرا را به مدت ده سال در یکی از حجره‌های این صحن تدریس کرده‌است. (ببینید: تدریس امام‌خمینی)
مسجد محمدیه
مسجد محمدیه (مقبره): بنابر نقل کتاب خلاصة التواریخ، مسجد یا بقعه محمدیه، خانه وقف‌شده و مزار یکی از علما و بزرگان سادات در قم، به نام میرمحمدمهدی رضوی بود که در سال ۶۷۹ق درگذشت.[۵۹] این مسجد واقع در خیابان مرعشی نجفی (ارم)، نزدیک صحن فاطمه معصومه (س)، قرار داشت و اکنون جزو شبستان امام‌خمینی قرار گرفته‌است. امام‌خمینی با هدف دوری از مطرح‌شدن برای مرجعیت و نیز با توجه به افزایش تعداد شاگردان، درس خارج اصول خود را از فیضیه به این مسجد منتقل کرد.[۶۰]
مسجد بالاسر
این مسجد که در غرب قبر حضرت فاطمه معصومه (س)، واقع شده‌است، نخست به دستور شاه‌اسماعیل صفوی به عنوان میهمان‌سرای آستانه برای برگزاری مجالس عمومی ساخته شد[۶۱] و در سال‌های بعد به‌تدریج گسترش یافت و از بزرگ‌ترین مکان‌های سرپوشیده حرم به‌شمار رفت.[۶۲] این ساختمان در روزگار حائری یزدی به دلیل تدریس وی در این مکان به عمارت مَدرس مشهور شد و نیز به دلیل دفن علمای بسیار در این محل، مقابرالشیوخ خوانده شد.[۶۳] پس از بازسازی بنای مسجد در سال ۱۳۴۵ش/ ۱۳۸۶ق، برای اقامه نماز جماعت تکمیل و تزئین شد و یکی از زیباترین رواق‌های آستانه و محل تشکیل مجالس عمومی و نماز جماعت به‌شمار می‌رود.[۶۴]
امام‌خمینی از سال ۱۳۰۵ش/ ۱۳۴۴ق به مدت چهار سال، شرح منظومه را در این مسجد و از سیدابوالحسن رفیعی قزوینی آموخت،[۶۵] همچنین از ۱۳۰۶ش/ ۱۳۴۵ق درس خارج فقه را صبح‌ها در مسجد بالاسر در درس حائری یزدی آغاز کرد.[۶۶] ایشان همچنین در سال ۱۳۳۷ش/ ۱۳۷۷ق، پس از افزایش شاگردان و محدودیت مسجد محمدیه، درس خارج اصول را مدت کوتاهی در مسجد بالاسر تدریس کرد.[۶۷]
مسجد سلماسی
زمین اولیه این مسجد که در کوچه آقازاده در خیابان مرعشی نجفی (ارم) واقع شده‌است، قسمتی از یک باغ بود که محمد آقازاده از تاجران معروف قم به پیرمردی ترک، اهل سلماس واگذار کرد و او در سال ۱۳۲۶ش/ ۱۳۶۶ق مسجدی ساده با ستون‌های متعدد و یک آب‌انبار در کنار آن ساخت که به مسجد سلماسی معروف شد و تا سال ۱۳۸۰ش/ ۱۴۲۲ق به شکل اولیه باقی بود.[۶۸] پس از سال ۱۳۸۰ سازمان میراث فرهنگی قم، با انجام تعمیراتی در مسجد، آن را جزو آثار فرهنگی کشور به ثبت رساند.[۶۹] این مسجد از مکان‌های مهم تدریس امام‌خمینی در قم بود که تا آغاز مبارزات ایشان ادامه داشت. (ببینید: تدریس امام‌خمینی)
مسجد اعظم
این مسجد که از نظر بزرگی و وسعت، مسجد اعظم نامیده شده‌است، در غرب حرم مطهر فاطمه معصومه (س)، و متّصل به آن با وسعت یازده هزار متر مربع است. ساخت این مسجد در تیر ۱۳۳۳ش/ ذی‌القعده ۱۳۷۳ق به همت مرجع تقلید وقت سیدحسین بروجردی و با درک نیاز وجود مکانی سرپوشیده برای مراسم اعیاد و سوگواری‌ها در حرم فاطمه معصومه (س)، آغاز شد و هم‌زمان با درگذشت بروجردی در سال ۱۳۴۰ به پایان رسید.[۷۰] در سبک معماری مسجد و کاشی‌کاری آن، یکی از بدیع‌ترین آثار کاشی سده‌های اخیر به‌کار رفته‌است.[۷۱] بروجردی تولیت مسجد را به فرزند ارشد خود، سیدمحمدحسن واگذار کرد.[۷۲]
پس از درگذشت بروجردی و به دلیل افزایش تعداد شاگردان، درس خارج اصول و خارج فقه امام‌خمینی، به شبستان مسجد اعظم منتقل شد. تعداد شاگردان ایشان در این زمان که هم‌زمان با آغاز مبارزات ایشان و واکنش به طرح لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی بود، تا حدود ۱۰۰۰ تن می‌رسید. سخنرانی امام‌خمینی در این دوره، موجب تعطیلی درس ایشان شد.[۷۳]
امام‌خمینی پیش از تبعید به ترکیه، افزون بر مجلس درس صبح در مسجد اعظم، بعد از ظهرها نیز به تقاضای طلاب، در این مسجد، تدریس داشت و ساواک با اشاره به این موضوع، انتقال درس ایشان از مسجد سلماسی به مسجد اعظم به دلیل زیادی شاگردان را گزارش کرده‌است.[۷۴]
خانه‌های امام‌خمینی
امام‌خمینی از زمان ازدواج در تهران در سال ۱۳۰۸ تا سال ۱۳۲۵ که خانه‌ای در محله یخچال قاضی قم خریداری کرد. (ببینید: خانه امام‌خمینی) به مرور در هفت خانه استیجاری سکونت داشت[۷۵] (ببینید: اقامتگاه‌ها) ایشان در این سال‌ها در خانه‌های استیجاری واقع در تکیه ملامحمود (۱۳۱۱–۱۳۱۹ش)، گذر جدّاً (۱۳۱۹–۱۳۲۲ش) و پارک اتابکی (۱۳۲۲–۱۳۲۵ش) ساکن بود،[۷۶] پس از مخالفت برخی با تدریس فلسفه در حوزه، ایشان که در یکی از حجره‌های صحن بزرگ حرم فاطمه معصومه (س) اسفار ملاصدرا را تدریس می‌کرد، این درس را به خانه خود[۷۷] در تکیه ملامحمود منتقل کرد.[۷۸] افزون بر این ایشان مدتی نیز به صورت خصوصی در خانه خود برای گروهی محدود مانند حسینعلی منتظری، مرتضی مطهری و عبدالجواد جبل‌عاملی اصفهانی درس خارج و برای برخی مانند مرتضی حائری، سیدرضا صدر، مطهری و منتظری درس فلسفه تدریس می‌کرد.[۷۹] امام‌خمینی همچنین از ۲۶ فروردین ۱۳۴۳ش/ دوم ذی‌الحجه ۱۳۸۳ق پس از آزادی از زندان، جلسات درس را در خانه خود واقع در محله یخچال قاضی ادامه داد و در نخستین جلسه درس، پس از مروری بر حوادث و رخدادها و پاسخ به اتهاماتی که بر ضد روحانیت منتشر شده بود، به بررسی مسائل فقهی مستحدثه پرداخت. این درس که تا زمان تبعید ایشان به ترکیه ادامه داشت، به موضوعاتی چون بلیت‌های بخت‌آزمایی و بیمه اختصاص داشت که گزارشی از آن در رساله نوین جلد دوم آمده‌است.[۸۰] با بازداشت ایشان در سیزدهم آبان ۱۳۴۳ و تبعید ایشان به ترکیه، جلسات درس ایشان در قم خاتمه یافت.[۸۱]
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، امام‌خمینی که نخست به قم بازگشت (ببینید: اقامتگاه‌ها) در میانه سال ۱۳۵۸ درس تفسیر سوره حمد را در اقامتگاه خود که متعلق به محمد یزدی بود و در کنار خیابان ساحلی (شهید محمد منتظری) واقع است، آغاز کرد که از تلویزیون جمهوری اسلامی ایران نیز پخش می‌شد. این درس پس از گذشت پنج جلسه، با اعتراض بعضی از مخالفان فلسفه و عرفان ادامه نیافت[۸۲] و متن آنها به ضمیمه کتاب تفسیر سوره حمد امام‌خمینی منتشر شده‌است. (ببینید: کتاب تفسیر سوره حمد)
بورسا
امام‌خمینی در طول یازده ماه اقامت در شهر بورسا واقع در ۴۶۰ کیلومتری غرب آنکارا در ترکیه، کتاب تحریر الوسیله را تدوین کرد[۸۳] و زمینه‌ای برای تدریس نداشت؛ ولی مباحثات علمی ایشان با سیدمصطفی خمینی ادامه داشت. (ببینید: تبعید امام‌خمینی)
نجف اشرف
امام‌خمینی پس از انتقال به عراق در سیزده مهر ۱۳۴۴ش/ ۹ جمادی‌الثانی ۱۳۸۵ق، در روز جمعه ۱۳۴۴/۷/۲۳، با استقبال علمای شهر، وارد نجف شد و در خانه‌ای که نصرالله خلخالی در خیابان شارع الرسول در نزدیکی حرم مطهر امیرالمؤمنین علی (ع)، تهیه کرده بود، اقامت گزید[۸۴] و تا زمان سفر به فرانسه (پانزده مهر ۱۳۵۷)، حدود سیزده سال به تدریس در حوزه نجف پرداخت.[۸۵] (ببینید: حوزه علمیه نجف)
ایشان در تمام این مدت، مسجد شیخ انصاری را محل درس خود قرار داد. هزینه ساخت این مسجد را که در انتهای بازار محله حُوَیشِ نجف اشرف، واقع شده‌است، یکی از ثروتمندان ایرانی به شیخ‌مرتضی انصاری اهدا کرد تا برای خود خانه‌ای فراهم کند؛ ولی وی آن را برای ساخت این مسجد به کار برد و این مکان را محل تدریس خود قرار داد. این مسجد در سال ۱۳۲۱ش/ ۱۳۶۱ق به دست عده‌ای از تاجران تبریزی بازسازی و به مسجد ترک‌ها معروف شد.[۸۶]
مسجد شیخ انصاری بعدها جایگاه تدریس فقهایی چون سیدمحمدکاظم یزدی طباطبایی، سیدعبدالهادی شیرازی، سیدمحمود شاهرودی و امام‌خمینی شد.[۸۷] (ببینید: تدریس امام‌خمینی)
پانویس
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱/۴۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۶؛ مرادی‌نیا، خمین در گذر تاریخ، ۲۵۳؛ پسندیده، خاطرات، ۲۱۶.
- ↑ قادری، خمینی روح‌الله، زندگی امام‌خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال، ۱۸۰.
- ↑ پسندیده، پابه‌پای آفتاب، ۱/۲۸؛ قلی‌زاده علیار، مردی شبیه خود، ۲۴؛ مرادی، منزل به منزل، ۲۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۶؛ پسندیده، خاطرات، ۲۱۷؛ پسندیده، پابه‌پای آفتاب، ۱/۲۸؛ قادری، خمینی روح‌الله، زندگی امام‌خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال، ۱۹۲.
- ↑ قادری، خمینی روح‌الله، زندگی امام‌خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال، ۱۸۵؛ وجدانی، سرگذشتهای ویژه از زندگی امام‌خمینی به روایت جمعی از فضلاء، ۳/۹.
- ↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۳۹.
- ↑ معینی، حوزه علمیه اصفهان، ۱۷۱.
- ↑ معینی، حوزه علمیه اصفهان، ۱۹۹.
- ↑ معینی، حوزه علمیه اصفهان، ۱۹۹–۲۰۳.
- ↑ مرادی‌نیا، خمین در گذر تاریخ، ۲۵۵؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۳۹.
- ↑ محتاط، سیمای اراک، ۳۵..
- ↑ محتاط، سیمای اراک، ۲۷–۲۸.
- ↑ رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۲۷؛ فرجی و دیگران، جغرافیای کامل ایران، ۲/۱۱۹۷.
- ↑ سیدکباری، حوزه‌های علمیه شیعه در گستره جهان، ۶۲۹–۶۳۰؛ شکوری، مرجع دوراندیش و صبور آیت‌الله حائری مؤسس حوزه علمیه قم، ۱۳۱–۱۳۲.
- ↑ فیاضی، حاج‌شیخ‌عبدالکریم حائری، مؤسس حوزه علمیه قم، ۱۰۷..
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۶–۴۲۷؛ رجبی، زندگی‌نامه سیاسی امام‌خمینی، از آغاز تا تبعید، ۱/۱۲۰؛ مرادی‌نیا، منزل به منزل، ۳۳.
- ↑ رجبی، زندگی‌نامه سیاسی امام‌خمینی، از آغاز تا تبعید، ۱/۱۲۰؛ ذاکری، طلوع خورشید، ۴۲.
- ↑ قادری، خمینی روح‌الله، زندگی امام‌خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال، ۲۴۵؛ رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۲۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۶–۴۲۷.
- ↑ رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۸۵–۸۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۷.
- ↑ خمینی، دلیل آفتاب، خاطرات یادگار امام، ۵۷؛ کهن‌نسب و دیگران، آنجا که بوی یار می‌دهد، ۳۷۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۷؛ دوانی، امام‌خمینی در آینه خاطره‌ها، ۱۴؛ مؤسسه تنظیم، زندگی امام‌خمینی، ۸–۹؛ رجبی، زندگی‌نامه سیاسی امام‌خمینی، از آغاز تا تبعید، ۱/۱۲۰.
- ↑ مؤسسه تنظیم، زندگی امام‌خمینی، ۹؛ اردبیلی، مقدمه کتاب تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۱/۱۰..
- ↑ اردبیلی، مقدمه کتاب تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۱/۱۰.
- ↑ خامنه‌ای، بیانات در دیدار اعضای مجمع عالی حمت اسلامی.
- ↑ پسندیده، خاطرات، ۲۱۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۳۷؛ اردبیلی، مقدمه کتاب تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۱/۱۰–۱۱ و ۱۴؛ محمدی، شاه‌آبادی بزرگ آسمان عرفان، ۶۸–۷۰؛ مرادی‌نیا، منزل به منزل، ۴۴.
- ↑ همدانی، مصاحبه، ۴/۲۲..
- ↑ شریف رازی، آثار الحجه، ۲/۴۵؛ بدلا، هفتاد سال خاطره از آیت‌الله سیدحسین بدلا، ۲۲۴؛ مؤسسه تنظیم، مقدمه شرح چهل حدیث، ۷.
- ↑ ایزدی نجف‌آبادی، مصاحبه، ۳/۲۸۲..
- ↑ اشرفی اصفهانی، خاطرات، ۱۰؛ سبحانی، خاطرات، ۱۲۷–۱۲۸؛ دوانی، امام‌خمینی در آینه خاطره‌ها، ۱۴.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۱۸۱..
- ↑ خوانساری، مصاحبه، ۵۱؛ رجبی، زندگی‌نامه سیاسی امام‌خمینی، از آغاز تا تبعید، ۱/۱۲۱..
- ↑ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۴۲.
- ↑ رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۷۳.
- ↑ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۴۲؛ کوچک‌زاده، تاریخچه قم و مساجد تاریخی آن، ۱۷۱.
- ↑ مؤسسه تنظیم، زندگی امام‌خمینی، ۹؛ رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۷۳.
- ↑ حاضری، امام‌خمینی در قم، ۲۱۴.
- ↑ عباسی، تاریخ تکایا و عزاداری قم، ۹۵.
- ↑ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۴۷.
- ↑ جعفری ندوشن، آن سوی آفتاب، ۴۳؛ عفتی، اساتید و مشایخ امام‌خمینی، ۱۸۷.
- ↑ فیض، گنجینه آثار قم، ۱/۶۸۸–۶۸۹.
- ↑ فیض، گنجینه آثار قم، ۱/۶۸۸–۶۸۹..
- ↑ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۶۱؛ امیری، دارالشفا در گذر تاریخ، ۶.
- ↑ فیض، گنجینه آثار قم، ۱/۱۰۸ و ۶۸۶–۶۸۷؛ امیری، دارالشفا در گذر تاریخ، ۶..
- ↑ فیض، گنجینه آثار قم، ۱/۶۸۸؛ بدلا، هفتاد سال خاطره از آیت‌الله سیدحسین بدلا، ۴۱.
- ↑ فیض، گنجینه آثار قم، ۱/۶۸۸.
- ↑ رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۸۳؛ دوانی، خاطرات، ۹۷؛ مؤسسه تنظیم، همراه با امام، ۱۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۱۸۳.
- ↑ حائری یزدی، خاطرات، ۳۸۴.
- ↑ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۶۴؛ فیض، گنجینه آثار قم، ۲/۷۰۴–۷۰۵؛ حاضری، امام‌خمینی در قم، ۲۲۳.
- ↑ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۶۴؛ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱/۵۷.
- ↑ رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۹۸.
- ↑ رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۹۷–۹۸.
- ↑ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۰۲–۱۰۳.
- ↑ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۰۴.
- ↑ حسینی قمی، خلاصهٔ التواریخ، ۱/۵۶۲.
- ↑ امامی کاشانی، خاطرات، ۱۶؛ صلواتی اراکی، خاطرات، ۱۴۶.
- ↑ فیض، گنجینه آثار قم، ۱/۶۲۰.
- ↑ فیض، گنجینه آثار قم، ۱/۶۲۰؛ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۸۸.
- ↑ فیض، گنجینه آثار قم، ۱/۶۲۰–۶۲۱.
- ↑ فیض، گنجینه آثار قم، ۱/۶۲۱–۶۲۲.
- ↑ مؤسسه تنظیم، مقدمه تقریرات، ۱/۱۰؛ شریف رازی، آثار الحجه، ۲/۳۲۲.
- ↑ شریف رازی، آثار الحجه، ۱/۵۹.
- ↑ مطهری، خاطرات، ۸۰.
- ↑ لنگرودی، مصاحبه، ۳۱؛ حاضری، امام‌خمینی در قم، ۲۰۹–۲۱۰.
- ↑ رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۶۵.
- ↑ فیض، گنجینه آثار قم، ۲/۷۱۱.
- ↑ فیض، گنجینه آثار قم، ۲/۷۱۱؛ جعفریان، برگ‌هایی از تاریخ حوزه علمیه قم، ۱۶۹.
- ↑ علوی طباطبایی، خاطرات زندگانی آیت‌الله العظمی بروجردی، ۱۰۲.
- ↑ دوانی، امام‌خمینی در آینه خاطره‌ها، ۴۹؛ عقیقی بخشایشی، یک‌صد سال مبارزه روحانیت مترقی، ۳/۱۶۶.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۸/۱۳۲–۱۳۳.
- ↑ رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۹۹–۱۰۰.
- ↑ رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۱۰۲–۱۰۵.
- ↑ حائری یزدی، خاطرات، ۶۸؛ خلخالی، خاطرات، ۸۷؛ زنجانی، مصاحبه، ۷۱–۷۲.
- ↑ رجائی‌نژاد و حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، ۱۰۲–۱۰۴.
- ↑ اشرفی اصفهانی، خاطرات، ۹–۱۰؛ محلاتی، خاطرات، ۱۹۸؛ رجبی، زندگی‌نامه سیاسی امام‌خمینی، از آغاز تا تبعید، ۱/۱۲۱.
- ↑ بی‌آزار شیرازی، رساله نوین، ۲/۱۲۴–۱۲۹ و ۲۶۲–۲۶۳؛ بی‌آزار شیرازی، بیبنش فقهی امام، ۴۵–۴۶؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۸۸۷ و ۸۹۰–۸۹۱.
- ↑ یوسفیان، شخصیت و دیدگاه‌های فقهی امام‌خمینی، ۲۴–۲۵.
- ↑ ایازی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام‌خمینی، ۱/۵۳.
- ↑ فلاحی، سال‌های تبعید امام‌خمینی، ۱۱۹–۱۲۰.
- ↑ فلاحی، سال‌های تبعید امام‌خمینی، ۱۴۶.
- ↑ مرادی‌نیا، منزل به منزل، ۸۶–۸۷.
- ↑ انصاری، موقوفات ایرانیان در عراق، ۷۷؛ اختری، خاطرات، ۴۳.
- ↑ خلیلی، موسوعة العتبات المقدسه، ۷/۱۰۹.
منابع
- اختری، محمدحسین خاطرات، چاپ‌شده در خاطرات سال‌های نجف، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- اردبیلی، سیدعبدالغنی، مقدمه کتاب تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تألیف امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
- اشرفی اصفهانی، عطاءالله، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست، تدوین محمدعلی امینیان و مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- امامی کاشانی، محمد، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست، تدوین محمدعلی امینیان و مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- امیری، ابراهیم، دارالشفا در گذر تاریخ، روزنامه جمهوری اسلامی، ۹/۲/۱۳۸۱ش.
- انصاری، محمدرضا، موقوفات ایرانیان در عراق، ۱ ـ نجف، مجله وقف میراث جاودان، شماره ۵، ۱۳۷۳ش.
- ایازی، سیدمحمدعلی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام‌خمینی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- ایزدی نجف‌آبادی، عباسعلی، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- بدلا، سیدحسین، هفتاد سال خاطره از آیت‌الله سیدحسین بدلا، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، بینش فقهی امام در برخورد با رویدادهای نوین، مجله کیهان اندیشه، شماره ۲۹، ۱۳۶۹ش.
- بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، رساله نوین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ بیست و پنجم، ۱۳۷۹ش.
- پسندیده، سیدمرتضی، خاطرات آیت‌الله پسندیده، گفته‌ها و نوشته‌ها، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- پسندیده، سیدمرتضی، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- جعفری ندوشن، علی اکبر، آن سوی آفتاب، مروری بر شخصیت و زندگی خصوصی امام‌خمینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- جعفریان، رسول، برگ‌هایی از تاریخ حوزه علمیه قم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- حائری یزدی، مهدی خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست، تدوین محمدعلی امینیان و مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- حاضری، مهدی، امام‌خمینی در قم، مجله نامه قم، شماره ۵۶، ۱۳۷۸ش.
- حسینی قمی، احمدبن‌شرف‌الدین الحسین، خلاصهٔ التواریخ، تهران، دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۳ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، بیانات در دیدار اعضای مجمع عالی حمت اسلامی، پایگاه اطلاع‌رسانی، ۲۳/۱۱/۱۳۹۱ش.
- خلخالی، صادق، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست، تدوین محمدعلی امینیان و مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- خلیلی، جعفر، موسوعة العتبات المقدسه، الجزء الثانی من قسم النجف، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م.
- خمینی، سیداحمد، دلیل آفتاب، خاطرات یادگار امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- خوانساری، سیدمصطفی، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۳۲، ۱۳۶۸ش.
- دوانی، علی، امام‌خمینی در آئینه خاطره‌ها، تهران، مطهر، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- دوانی، علی، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست، تدوین محمدعلی امینیان و مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- ذاکری، علی‌اکبر، طلوع خورشید، سال‌شمار زندگانی امام‌خمینی قدس سره، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۹۱ش.
- رجائی‌نژاد، محمد و مهدی، حاضری، هفت اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام‌خمینی از ولادت تارحلت، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
- رجبی، محمدحسن، زندگی‌نامه سیاسی امام‌خمینی، از آغاز تا تبعید، تهران، مرکز فرهنگی قبله، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش.
- روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، تهران، عروج، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۱ش.
- زنجانی، سیدعزالدین، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۳۲، ۱۳۶۸ش.
- سبحانی، جعفر، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست، تدوین محمدعلی امینیان و مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- سیدکباری، سیدعلیرضا، حوزه‌های علمیه شیعه در گستره جهان، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- شریف رازی، محمد، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، ۱۳۳۲ش.
- شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تصحیح سیدهدایت‌الله مسترحمی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، چاپ اول، ۱۳۵۲ش.
- شکوری، ابوالفضل، مرجع دوراندیش و صبور آیت‌الله حائری مؤسس حوزه علمیه قم، مجله یاد، شماره ۱۷، ۱۳۶۸ش.
- صلواتی اراکی، غلامرضا، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست، تدوین محمدعلی امینیان و مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- عباسی، مهدی، تاریخ تکایا و عزاداری قم، قم، امیر، ۱۳۷۱ش.
- عفتی، قدرت‌الله، اساتید و مشایخ امام‌خمینی، قم، مارینا، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، یک‌صد سال مبارزه روحانیت مترقی، قم، دفتر نوید نشر اسلام، بی‌تا.
- علوی طباطبایی، سیدمحمدحسین، خاطرات زندگانی آیت‌الله العظمی بروجردی، تهران، اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۴۱ش.
- فرجی، عبدالرضا و دیگران، جغرافیای کامل ایران، تهران شرکت چاپ و نشر ایران، چاپ اول، ۱۳۶۶ش.
- فلاحی، اکبر، سال‌های تبعید امام‌خمینی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- فیاضی، عمادالدین، حاج‌شیخ‌عبدالکریم حائری، مؤسس حوزه علمیه قم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- فیض قمی، عباس، گنجینه آثار قم، قم، مهر، چاپ اول، ۱۳۵۰ش.
- قادری، سیدعلی، خمینی روح‌الله، زندگی امام‌خمینی بر اساس اسناد و خاطرات و خیال، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
- قلی‌زاده علیار، مصطفی، مردی شبیه خود، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- کهن‌نسب، علی و دیگران، آنجا که بوی یار می‌دهد، چاپ‌شده در رسول آفتاب، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- کوچک‌زاده، محمدرضا، تاریخچه قم و مساجد تاریخی آن، قم، انشراح، ۱۳۸۰ش.
- گرامی، محمدعلی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، تدوین محمدرضا احمدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- لنگرودی مرتضوی، محمدحسن، مصاحبه، قم، آرشیو اختصاصی دانشنامه امام‌خمینی، ۱۴/۲/۱۳۸۱ش.
- محتاط، محمدرضا، سیمای اراک (جامعه‌شناسی شهری)، تهران، نشر آگه، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.
- محلاتی، فضل‌الله، خاطرات، چاپ‌شده در سلسله موی دوست، تدوین محمدعلی امینیان و مجتبی فراهانی، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- محمدی شاه‌آبادی، محمدعلی، شاه‌آبادی بزرگ آسمان عرفان، تهران، بین‌الملل، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
- مرادی‌نیا، محمدجواد، خمین در گذر تاریخ (به انضمام شرح زندگی خاندان امام‌خمینی و رجال خمین)، قم، نورالسجاد، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- مرادی‌نیا، محمدجواد، منزل به منزل با خمینی، تهران، عروج، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
- مطهری، محمدتقی، خاطرات، چاپ‌شده در پاره‌ای از خورشید، گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی استاد شهید مرتضی مطهری، تدوین امیررضا ستوده و حمیدرضا سیدناصری، تهران، ذکر، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- معینی، محسن، حوزه علمیه اصفهان، چاپ‌شده در حوزه علمیه: تاریخ، ساختار، کارکرد، تألیف جمعی از نویسندگان، تهران، کتاب مرجع، چاپ دوم، ۱۳۹۳ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، زندگی امام‌خمینی به روایت امام، مجله حضور، شماره ۱، ۱۳۷۰ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مقدمه کتاب تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مقدمه کتاب شرح چهل حدیث، تألیف امام‌خمینی، تهران، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، همراه با امام در شهر قم، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- ناصرالشریعه، محمدحسین، تاریخ قم، تصحیح علی دوانی، تهران، رهنمون، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- وجدانی، مصطفی، سرگذشتهای ویژه از زندگی امام‌خمینی به روایت جمعی از فضلاء، تهران، انتشارات پیام آزادی، چاپ سیزدهم، ۱۳۷۲ش.
- همدانی، حجت، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- یوسفیان، نعمت‌الله، شخصیت و دیدگاه‌های فقهی امام‌خمینی، قم، تحقیقات اسلامی نمایندگی ولایت فقیه در سپاه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
پیوند به بیرون
- زینب ابراهیمی، «اماکن تحصیل و تدریس»، دانشنامه امام‌خمینی، ج۲، ص۱۸۶-۱۹۴.