آیات شیطانی (کتاب): تفاوت میان نسخهها
جز (Shams صفحهٔ آیات شیطانی را به آیات شیطانی (کتاب) منتقل کرد) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
خط ۱۰: | خط ۱۰: | ||
صدور حکم امامخمینی از جهت فقهی به این دلیل بوده است که رشدی در خانوادهای مسلمان متولد شده و از اسلام بازگشته است و افزون بر این [[پیامبران(ع)|پیامبران الهی]] چون ابراهیم(ع)، اسماعیل(ع)، موسی(ع)، عیسی(ع) و پیامبر اکرم(ص) را به شدیدترین وجه سبّ کرده است. از نگاه امامخمینی و بسیاری از فقهای شیعی دو عنوان «[[ارتداد]]» و «سابّ النبی» بر رشدی صادق است که هر یک میتواند مبنای صدور حکم قتل او باشد. علمای [[اهل سنت]] نیز جرم ناسزاگویی به [[پیامبر اکرم(ص)|پیامبر(ص)]] را از گناه ارتداد بزرگتر و [[کیفر]] آن را بدون هیچ شرطی، مرگ دانستهاند؛ ولی دربارهٔ مرتد فطری، برخی طلب توبه و مهلت سهروز را مطرح کردهاند.{{ببینید|ارتداد}} | صدور حکم امامخمینی از جهت فقهی به این دلیل بوده است که رشدی در خانوادهای مسلمان متولد شده و از اسلام بازگشته است و افزون بر این [[پیامبران(ع)|پیامبران الهی]] چون ابراهیم(ع)، اسماعیل(ع)، موسی(ع)، عیسی(ع) و پیامبر اکرم(ص) را به شدیدترین وجه سبّ کرده است. از نگاه امامخمینی و بسیاری از فقهای شیعی دو عنوان «[[ارتداد]]» و «سابّ النبی» بر رشدی صادق است که هر یک میتواند مبنای صدور حکم قتل او باشد. علمای [[اهل سنت]] نیز جرم ناسزاگویی به [[پیامبر اکرم(ص)|پیامبر(ص)]] را از گناه ارتداد بزرگتر و [[کیفر]] آن را بدون هیچ شرطی، مرگ دانستهاند؛ ولی دربارهٔ مرتد فطری، برخی طلب توبه و مهلت سهروز را مطرح کردهاند.{{ببینید|ارتداد}} | ||
== نقدهای کتاب آیات شیطانی == | |||
افزون بر اعتراضات گسترده مردمی در سراسر جهان، نقدهایی نیز بر کتاب آیات شیطانی نوشته شد، ازجمله کتاب نقد توطئه آیات شیطانی اثر سیدعطاءالله مهاجرانی. نویسنده در شش فصل به بررسی زمینههای حکم اعدام رشدی پرداخته و با بررسی رویارویی اسلام و غرب در قرون وسطا،<ref>مهاجرانی، نقد توطئه آیات شیطانی، ۱۵–۳۱.</ref> نبردهای صلیبی و دوره [[استعمار]] کشورهای جهان سوم به دست غرب پرداخته و ماجرای اهانت سلمان رشدی به [[اسلام]] و [[پیامبر اکرم(ص)]] را دنباله حرکت گذشته غرب شمرده است.<ref>مهاجرانی، نقد توطئه آیات شیطانی، ۱۹۳–۲۲۲.</ref> وی حرکت سلمان رشدی را انتقام غرب از اسلام و [[روحانیت]] و احیای اسلام با [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]] قلمداد کرده است.<ref>مهاجرانی، نقد توطئه آیات شیطانی، ۸۰.</ref> وی در فصل دیگر با طرح شبهه جاریشدن کلماتی از سوی [[شیطان]] در تأیید بتهای قریش بر زبان پیامبر(ص) (غرانیق) آن را با دلایل تاریخی و قرآنی نقد<ref>مهاجرانی، نقد توطئه آیات شیطانی، ۵۱–۵۴.</ref> و مبانی فتوای امامخمینی و پیامدهای آن را از دیدگاه مذاهب فقهی [[اهل سنت]] بررسی کرده است.<ref>مهاجرانی، نقد توطئه آیات شیطانی، ۱۱۷–۱۹۱.</ref> | |||
آیات رحمانی در پاسخ به کتاب آیات شیطانی نوشته محمد صادقی، نویسنده تفسیر ۳۰ جلدی الفرقان فی تفسیر القرآن از دیگر ردّیهها است که در آن، نویسنده به تنزیه پیامبر اکرم(ص) از شبهههای رشدی دربارهٔ ازدواجهای پیامبر و همسران آن حضرت پرداخته است<ref>صادقی، آیات رحمانی درپاسخ به کتاب آیات شیطانی، ۲۶–۴۵.</ref> | |||
الرد علی الآیات الشیطانیه نقد دیگری است که سیدهادی مدرسی نوشته است. وی در مقدمه این کتاب مبارزه با ایمان دینی و تردیدکردن در همه [[پیامبران(ع)]] را از انگیزههای حرکت رشدی خوانده است و به این نکته پرداخته که غرب نه تنها در پی مبارزه با اسلام که به نام [[آزادی]]، اساس دیانت و ادیان آسمانی را هدف گرفته است و دلیل آن را رشد روزافزون اسلامخواهی در جهان شمرده است.<ref>مدرسی، الرد علی الایات الشیطانیه، ۲۳–۴۲.</ref> نویسنده در فصلی دیگر با گزارشی از دیدگاههای اعتقادی و ویژگیهای اخلاقی و انسانی پیامبر(ص) چون انساندوستی و مودت به محرومان و [[مستضعفان]]، به اتهامات رشدی به پیامبر(ص) پاسخ گفته<ref>مدرسی، الرد علی الایات الشیطانیه، ۳۹–۷۹.</ref> و گزارشی نیز از برخی موضعگیریهای غیر مسلمانان علیه رشدی در این کتاب ارائه کرده است.<ref>مدرسی، الرد علی الایات الشیطانیه، ۱۱۷–۱۱۹.</ref> | |||
مصطفی طلاس وزیر پیشین دفاع سوریه در کتاب ردّ علی الشیطان، افزون بر حمایت از حکم امامخمینی، مخالفت شیوخ الازهر با حکم [[ارتداد]] سلمان رشدی را شرمآور خواند و با اصول علمی، اتهامات سلمان رشدی علیه پیامبر اکرم(ص) را نقد کرد.<ref>طلاس، رد شیطان، ۵۷–۸۵.</ref> وی هدف رشدی و دیگر نویسندگان دینستیزی مانند توفیق الحکیم، طاهربنجلون و آدونیس از به سخرهگرفتن دیانت و پیامبران خدا(ع) را رسیدن به بهرههای مادی و جوایز غرب نامید و گروه پشتیبان این جایزه را نیز متأثر از نفوذ [[صهیونیست]]ها در اروپا شمرد.<ref>طلاس، رد شیطان، ۸۷–۱۱۴.</ref> او در فصل سوم با یادکرد از سخنان شخصیتهایی مانند لامارتین، توماس کارلیل، ویل دورانت و کارل مارکس دربارهٔ عظمت حضرت محمد(ص)، تهمتهای رشدی علیه پیامبر اکرم(ص) را بیریشه خواند.<ref>طلاس، رد شیطان، ۱۱۹–۱۹۵.</ref> نبیل السمان از نویسندگان لبنانی متأثر از حکم امامخمینی در ارتداد سلمان رشدی، کتاب همزات شیطانیه و سلمان رشدی را نوشت و در آن انگیزههای غرب در رویارویی مجدد با اسلام و مسلمانان را ریشهیابی کرد.<ref>نبیل السمان، همزات شیطانیه و سلمان رشدی، ۷–۹.</ref> | |||
عرفان محمود نویسنده دیگر لبنانی برای تبیین رویکرد جدید غرب علیه اسلام و شرح مبانی حکم امامخمینی در ارتداد رشدی، کتاب الافک المعاصر حول المرتد سلمان رشدی را نوشت.<ref>عرفان محمود، کتاب الافک المعاصر، ۷–۱۰.</ref> | |||
معاونت فرهنگی [[سازمان تبلیغات اسلامی]] نیز با نوشتن کتاب دسیسه آیات شیطانی، به بررسی تقابل تاریخی اسلام و غرب پرداخت و مقابله فرهنگی غرب با اسلام و تجزیه امت اسلامی را از کارهای غرب علیه مسلمانان شمرده<ref>معاونت فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی، دسیسه آیات شیطانی، ۹–۴۸.</ref> و در بخش بررسی فتوای امامخمینی افزون بر شرح مبانی [[ارتداد]] از دیدگاه [[اهل بیت(ع)]]، مبانی دیدگاههای دیگر مذاهب اسلامی را نیز آورده و یادآور شده است از نظر ابوحنیفه، مالک، شافعی و احمدبنحنبل نیز توهینکننده به پیامبر(ص) واجبالقتل است و بر پیروان آنان لازم است در صورت توانایی، حکم امامخمینی را اجرا کنند.<ref>معاونت فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی، دسیسه آیات شیطانی، ۱۶۷–۲۱۱.</ref> | |||
سیدمصطفی حسینی طباطبایی در نقد سلمان رشدی کتاب حقارت سلمان رشدی را منتشر کرد و در آن با اشاره به سابقه دشمنی دیرینه غرب و خاورشناسان مغرض با اسلام، کار سلمان رشدی را بازگشت به شیوههای کلیسا در قرون وسطا خواند<ref>حسینی طباطبایی، حقارت سلمان رشدی، ۹–۲۶.</ref> و حمایت مؤسسات و افراد بدنام غرب از این نویسنده آکنده از عقدههای روانی را نشانه درماندگی و حقارت وی خواند و جنایتهای غرب به نام آزادی را محکوم کرد.<ref>حسینی طباطبایی، سیدمصطفی، حقارت سلمان رشدی، ۳۱–۳۸.</ref> | |||
از سوی دیگر، [[بنیاد پانزده خرداد]] پس از [[ارتحال امامخمینی|درگذشت امامخمینی]] سمینار بینالمللی برای تبیین حکم ایشان را برگزار کرد و برای آشنایی نخبگان و مردم با ابعاد مسئله مجموعهای از مقالات و مصاحبههای شخصیتها را دربارهٔ این پدیده مهم منتشر کرد.<ref>ستاد برگزاری، ابعاد توطئه وتبیین حکم، ۱۰–۱۱.</ref> | |||
پس از رحلت امامخمینی، در توطئهای جدید غربیها و عوامل آنان با طرح توبه سلمان رشدی قصد ایجاد تفرقه در میان مسلمانانِ حامی حکم امامخمینی را داشتند که رهبری جدید انقلاب، در خرداد ۱۳۶۸ بر لزوم ایستادگی مسلمانان جهان بر این حکم، توطئه آنان را خنثی کرد. وی با تأکید بر بقای حکم و قابلیت اجرای آن یادآور شد این مشکل پیچیدهای نیست؛ یک نفر بنابر دستورهای اسلامی مجرم است و باید مجازات شود.<ref>ستاد برگزاری، ابعاد توطئه وتبیین حکم، ۱۰.</ref> | |||
== پانویس == | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده:مقاله های نیازمند ارزیابی]] | [[رده:مقاله های نیازمند ارزیابی]] |
نسخهٔ ۲۱ دی ۱۴۰۳، ساعت ۰۸:۰۶
آیات شیطانی: رمانی از سلمان رشدی در توهین به پیامبر اکرم(ص)
معرفی و انتشار
آیات شیطانی عنوان رمانی از سلمان رشدی است که در نُه فصل با عناوین جبرئیل فرشته، ماهوند، الوون دئوون، عایشه، شهر پیدا و ناپیدا، بازگشت به جاهلیا، عزرائیل فرشته، شکافتن دریای عرب و چراغ شگفتانگیز، تنظیم شده و در ۵۴۷ صفحه در انتشارات وایکینگ، از مجموعه انتشارات پنگوئن، منتشر شد.[۱] رشدی با نگارش این رمان که با حمایت مالی یک یهودی صهیونیست به چاپ رسید،[۲] جایزه ادبی «وایت برد» را دریافت کرد. او این رمان را بیانگر دیدگاه انسانی ملحد دانسته و در عین حال زبان به دروغ گشوده است.[۳] وی در نگارش این رمان اسامی تاریخی را تغییر داده، رویدادها را دگرگون ساخته و تخیل را با واقعیت درآمیخته است؛[۴] چنانکه نامها مانند سلمان، حمزه، خالد، بلال و یثرب را در همان شکل تاریخیاش مطرح کرده است، ولی نامهایی مانند ماهوند به جای محمد(ص)، جاهیلیا به جای مکه و ابوسیمبل به جای ابوسفیان، نامهایی ساختگی هستند که نوعی تناسب لفظی یا معنوی با اسامی واقعی دارند؛[۵] همچنین در این کتاب به پیامبر اکرم(ص)، زنان حضرت(ص) و اصحاب ایشان بدترین توهینها شده است.[۶]
کتاب آیات شیطانی «افسانه غرانیق» را دستاویز توهین به پیامبر اسلام(ص) قرار داده است. غرانیق جمع غرنوق است و غرنوق به معنای مرغ آبی است که گردنی بلند دارد و سپید یا سیاهرنگ است و به معنای جوان سپید زیباروی نیز آمده است. برخی غرنوق را لک لک، بوتیمار ـ غمخورک ـ نیز معنا کردهاند.[۷] این افسانه به نخستین سالهای بعثت پیامبر اکرم(ص) بر میگردد که گویی آن حضرت مشغول تلاوت سوره نجم بود و وقتی به تلاوت آیات نوزدهم و بیستم رسید که اسم بتهای مشرکان در آن ذکر شده است، شیطان عبارت «تلک الغرانیق العلی و ان شفاعتهن لترجی: اینها پرندگان زیبای بلندمقامیاند و از آنها امید شفاعت میرود» را بر زبان پیامبر(ص) جاری ساخت! جبرئیل نازل شد و حضرت را از شیطانیبودن این جمله آگاه کرد. مفسران این افسانه را رد کردهاند و آن را برخلاف عصمت پیامبر(ص) و خلاف وحی دانستهاند.[۸] مفسران اهل سنت نیز این داستان را ساختگی و مردود شمردهاند.[۹] رشدی در این کتاب به ابراهیم(ع)، موسی(ع) و عیسی(ع) اهانت کرده است و پیامبر اسلام(ص) را از نظر اخلاقی ـ نعوذ بالله ـ فاسد و اهل عیش و نوش و جبرئیل را نیز هنرپیشه معرفی کرده است[۱۰] و در نهایت به انقلاب اسلامی و امامخمینی اتهام زده است. این کتاب در چهارم مهر ۱۳۶۷ش/ ۲۶ سپتامبر ۱۹۸۸م در لندن منتشر شد.
واکنش امامخمینی
امامخمینی در ۲۵ بهمن ۱۳۶۷ در پیامی به همه مسلمانان غیور حکم اعدام سلمان رشدی را صادر کرد و در آن که با کلمه استرجاع «إنا للَّه و إنا إلیه راجعون» آغاز میشد، خطاب به آنان نوشت: «مؤلف کتاب آیات شیطانی که علیه اسلام، پیامبر(ص) و قرآن، کتابی چاپ و منتشر کرده است و نیز ناشران مطلع از محتوای کتاب، محکوم به اعدام هستند». ایشان از مسلمانان خواست در هر نقطه که آنان را یافتند، سریعاً آنان را اعدام کنند تا دیگر کسی جرئت توهین به مقدسات اسلام را به خود ندهد و افزود هر کسی در این راه کشته شود، به خواست خدا شهید محسوب میشود. ایشان افزود اگر کسی به مؤلف کتاب دسترسی دارد، ولی قدرت اعدام او را ندارد، وی را به مردم معرفی کند تا به جزای اعمالش برسد.[۱۱] چهار روز پس از صدور حکم اعدام رشدی، ۲۹ بهمن ۱۳۶۷ دفتر امامخمینی با اشاره به نسبت دروغی که رسانههای بیگانه به مسئولان جمهوری اسلامی دربارهٔ لغو حکم اعدام در صورت توبه رشدی، داده بودند، به نقل از امامخمینی یادآور شد سلمان رشدی اگر توبه کند و زاهد زمان هم گردد، بر هر مسلمانی واجب است جان و مال و تمامی همّ خود را در اعدام وی به کار گیرد و اگر غیر مسلمانی از مکان او مطلع گردد و قادر باشد سریعتر از مسلمانان، او را اعدام کند، بر مسلمانان واجب است آنچه را که در قبال این عمل میخواهد به عنوان جایزه یا مزد عمل به او بپردازند.[۱۲] صدور حکم امامخمینی از جهت فقهی به این دلیل بوده است که رشدی در خانوادهای مسلمان متولد شده و از اسلام بازگشته است و افزون بر این پیامبران الهی چون ابراهیم(ع)، اسماعیل(ع)، موسی(ع)، عیسی(ع) و پیامبر اکرم(ص) را به شدیدترین وجه سبّ کرده است. از نگاه امامخمینی و بسیاری از فقهای شیعی دو عنوان «ارتداد» و «سابّ النبی» بر رشدی صادق است که هر یک میتواند مبنای صدور حکم قتل او باشد. علمای اهل سنت نیز جرم ناسزاگویی به پیامبر(ص) را از گناه ارتداد بزرگتر و کیفر آن را بدون هیچ شرطی، مرگ دانستهاند؛ ولی دربارهٔ مرتد فطری، برخی طلب توبه و مهلت سهروز را مطرح کردهاند. (ببینید: ارتداد)
نقدهای کتاب آیات شیطانی
افزون بر اعتراضات گسترده مردمی در سراسر جهان، نقدهایی نیز بر کتاب آیات شیطانی نوشته شد، ازجمله کتاب نقد توطئه آیات شیطانی اثر سیدعطاءالله مهاجرانی. نویسنده در شش فصل به بررسی زمینههای حکم اعدام رشدی پرداخته و با بررسی رویارویی اسلام و غرب در قرون وسطا،[۱۳] نبردهای صلیبی و دوره استعمار کشورهای جهان سوم به دست غرب پرداخته و ماجرای اهانت سلمان رشدی به اسلام و پیامبر اکرم(ص) را دنباله حرکت گذشته غرب شمرده است.[۱۴] وی حرکت سلمان رشدی را انتقام غرب از اسلام و روحانیت و احیای اسلام با انقلاب اسلامی قلمداد کرده است.[۱۵] وی در فصل دیگر با طرح شبهه جاریشدن کلماتی از سوی شیطان در تأیید بتهای قریش بر زبان پیامبر(ص) (غرانیق) آن را با دلایل تاریخی و قرآنی نقد[۱۶] و مبانی فتوای امامخمینی و پیامدهای آن را از دیدگاه مذاهب فقهی اهل سنت بررسی کرده است.[۱۷]
آیات رحمانی در پاسخ به کتاب آیات شیطانی نوشته محمد صادقی، نویسنده تفسیر ۳۰ جلدی الفرقان فی تفسیر القرآن از دیگر ردّیهها است که در آن، نویسنده به تنزیه پیامبر اکرم(ص) از شبهههای رشدی دربارهٔ ازدواجهای پیامبر و همسران آن حضرت پرداخته است[۱۸]
الرد علی الآیات الشیطانیه نقد دیگری است که سیدهادی مدرسی نوشته است. وی در مقدمه این کتاب مبارزه با ایمان دینی و تردیدکردن در همه پیامبران(ع) را از انگیزههای حرکت رشدی خوانده است و به این نکته پرداخته که غرب نه تنها در پی مبارزه با اسلام که به نام آزادی، اساس دیانت و ادیان آسمانی را هدف گرفته است و دلیل آن را رشد روزافزون اسلامخواهی در جهان شمرده است.[۱۹] نویسنده در فصلی دیگر با گزارشی از دیدگاههای اعتقادی و ویژگیهای اخلاقی و انسانی پیامبر(ص) چون انساندوستی و مودت به محرومان و مستضعفان، به اتهامات رشدی به پیامبر(ص) پاسخ گفته[۲۰] و گزارشی نیز از برخی موضعگیریهای غیر مسلمانان علیه رشدی در این کتاب ارائه کرده است.[۲۱]
مصطفی طلاس وزیر پیشین دفاع سوریه در کتاب ردّ علی الشیطان، افزون بر حمایت از حکم امامخمینی، مخالفت شیوخ الازهر با حکم ارتداد سلمان رشدی را شرمآور خواند و با اصول علمی، اتهامات سلمان رشدی علیه پیامبر اکرم(ص) را نقد کرد.[۲۲] وی هدف رشدی و دیگر نویسندگان دینستیزی مانند توفیق الحکیم، طاهربنجلون و آدونیس از به سخرهگرفتن دیانت و پیامبران خدا(ع) را رسیدن به بهرههای مادی و جوایز غرب نامید و گروه پشتیبان این جایزه را نیز متأثر از نفوذ صهیونیستها در اروپا شمرد.[۲۳] او در فصل سوم با یادکرد از سخنان شخصیتهایی مانند لامارتین، توماس کارلیل، ویل دورانت و کارل مارکس دربارهٔ عظمت حضرت محمد(ص)، تهمتهای رشدی علیه پیامبر اکرم(ص) را بیریشه خواند.[۲۴] نبیل السمان از نویسندگان لبنانی متأثر از حکم امامخمینی در ارتداد سلمان رشدی، کتاب همزات شیطانیه و سلمان رشدی را نوشت و در آن انگیزههای غرب در رویارویی مجدد با اسلام و مسلمانان را ریشهیابی کرد.[۲۵]
عرفان محمود نویسنده دیگر لبنانی برای تبیین رویکرد جدید غرب علیه اسلام و شرح مبانی حکم امامخمینی در ارتداد رشدی، کتاب الافک المعاصر حول المرتد سلمان رشدی را نوشت.[۲۶]
معاونت فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی نیز با نوشتن کتاب دسیسه آیات شیطانی، به بررسی تقابل تاریخی اسلام و غرب پرداخت و مقابله فرهنگی غرب با اسلام و تجزیه امت اسلامی را از کارهای غرب علیه مسلمانان شمرده[۲۷] و در بخش بررسی فتوای امامخمینی افزون بر شرح مبانی ارتداد از دیدگاه اهل بیت(ع)، مبانی دیدگاههای دیگر مذاهب اسلامی را نیز آورده و یادآور شده است از نظر ابوحنیفه، مالک، شافعی و احمدبنحنبل نیز توهینکننده به پیامبر(ص) واجبالقتل است و بر پیروان آنان لازم است در صورت توانایی، حکم امامخمینی را اجرا کنند.[۲۸]
سیدمصطفی حسینی طباطبایی در نقد سلمان رشدی کتاب حقارت سلمان رشدی را منتشر کرد و در آن با اشاره به سابقه دشمنی دیرینه غرب و خاورشناسان مغرض با اسلام، کار سلمان رشدی را بازگشت به شیوههای کلیسا در قرون وسطا خواند[۲۹] و حمایت مؤسسات و افراد بدنام غرب از این نویسنده آکنده از عقدههای روانی را نشانه درماندگی و حقارت وی خواند و جنایتهای غرب به نام آزادی را محکوم کرد.[۳۰]
از سوی دیگر، بنیاد پانزده خرداد پس از درگذشت امامخمینی سمینار بینالمللی برای تبیین حکم ایشان را برگزار کرد و برای آشنایی نخبگان و مردم با ابعاد مسئله مجموعهای از مقالات و مصاحبههای شخصیتها را دربارهٔ این پدیده مهم منتشر کرد.[۳۱]
پس از رحلت امامخمینی، در توطئهای جدید غربیها و عوامل آنان با طرح توبه سلمان رشدی قصد ایجاد تفرقه در میان مسلمانانِ حامی حکم امامخمینی را داشتند که رهبری جدید انقلاب، در خرداد ۱۳۶۸ بر لزوم ایستادگی مسلمانان جهان بر این حکم، توطئه آنان را خنثی کرد. وی با تأکید بر بقای حکم و قابلیت اجرای آن یادآور شد این مشکل پیچیدهای نیست؛ یک نفر بنابر دستورهای اسلامی مجرم است و باید مجازات شود.[۳۲]
پانویس
- ↑ مهاجرانی، نقد توطئه آیات شیطانی، ۵۱–۶۸.
- ↑ معاونت فرهنگی، دسیسه آیات شیطانی، ۳۵.
- ↑ مدرسی، الرد علی الایات الشیطانیه، ۹۷.
- ↑ حسینی طباطبایی، حقارت سلمان رشدی، ۲۸.
- ↑ مهاجرانی، نقد توطئه آیات شیطانی، ۸۴.
- ↑ خسروشاهی، مصاحبه، ۲۹.
- ↑ ابنمنظور، لسان العرب، ۱۰/۲۸۶–۲۸۸؛ مهاجرانی، نقد توطئه آیات شیطانی، ۵۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴/۳۹۶–۳۹۷؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۴/۱۵۶–۱۵۹.
- ↑ قطب، فی ظلال القرآن، ۶/۳۴۲۲؛ شیخزاده، حاشیه محیالدین شیخزاده علی تفسیر القاضی البیضاوی، ۶/۱۲۴–۱۲۵.
- ↑ معاونت فرهنگی، دسیسه آیات شیطانی، ۳۵–۳۶.
- ↑ امامخمینی، صحیفه امام، ۲۱/۲۶۳.
- ↑ ← امامخمینی، صحیفه امام، ۲۱/۲۶۸.
- ↑ مهاجرانی، نقد توطئه آیات شیطانی، ۱۵–۳۱.
- ↑ مهاجرانی، نقد توطئه آیات شیطانی، ۱۹۳–۲۲۲.
- ↑ مهاجرانی، نقد توطئه آیات شیطانی، ۸۰.
- ↑ مهاجرانی، نقد توطئه آیات شیطانی، ۵۱–۵۴.
- ↑ مهاجرانی، نقد توطئه آیات شیطانی، ۱۱۷–۱۹۱.
- ↑ صادقی، آیات رحمانی درپاسخ به کتاب آیات شیطانی، ۲۶–۴۵.
- ↑ مدرسی، الرد علی الایات الشیطانیه، ۲۳–۴۲.
- ↑ مدرسی، الرد علی الایات الشیطانیه، ۳۹–۷۹.
- ↑ مدرسی، الرد علی الایات الشیطانیه، ۱۱۷–۱۱۹.
- ↑ طلاس، رد شیطان، ۵۷–۸۵.
- ↑ طلاس، رد شیطان، ۸۷–۱۱۴.
- ↑ طلاس، رد شیطان، ۱۱۹–۱۹۵.
- ↑ نبیل السمان، همزات شیطانیه و سلمان رشدی، ۷–۹.
- ↑ عرفان محمود، کتاب الافک المعاصر، ۷–۱۰.
- ↑ معاونت فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی، دسیسه آیات شیطانی، ۹–۴۸.
- ↑ معاونت فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی، دسیسه آیات شیطانی، ۱۶۷–۲۱۱.
- ↑ حسینی طباطبایی، حقارت سلمان رشدی، ۹–۲۶.
- ↑ حسینی طباطبایی، سیدمصطفی، حقارت سلمان رشدی، ۳۱–۳۸.
- ↑ ستاد برگزاری، ابعاد توطئه وتبیین حکم، ۱۰–۱۱.
- ↑ ستاد برگزاری، ابعاد توطئه وتبیین حکم، ۱۰.