هجرت سلوکی

اهمیت و جایگاه هجرت سلوکی هجرت سلوکی در اصطلاح عرفان عملی عبارت است از؛ خروج از خانه نفس و انانیّت نفس و تعلقات دنیایی به سوی خداوند متعال (کاشانی، تاویلات کاشانی، ج۱، ص۱۷۶-۱۷۷؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۸). قرآن کریم سه مؤلفه اساسی ایمان، هجرت و جهاد را برای برخورداری از رحمت و مغفرت الهی معرفی کرده است (بقره: ۲۱۹) و در جای دیگر مؤمنان مهاجر را می‌ستاید و سرانجام آنها را رضوان الهی می‌داند (انفال: ۷۲؛ توبه: ۲۰-۲۱). به باور اهل معرفت، سالک الی الله برای رسیدن به حیات حقیقی باید مهاجرت کند و این هجرت معنوی با ریاضت و ترک هوای نفس محقق می‌شود (کاشانی، تاویلات کاشانی، ج۱، ص۱۷۶؛ نجم‌الدین کبری، التاویلات النجمیه، ج۲، ص۱۹۰). امام‌خمینی نیز به بحث از هجرت سلوکی در آثار عرفانی خویش پرداخته و در مواردی هجرت سلوکی را با قرب نوافل و فرائض تطبیق داده است (امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۹) امام‌خمینی این هجرت را که با انقطاع کامل به دست می‌آید از همه هجرت‌ها مهم‌تر می‌داند و اکثر تعلیمات انبیاء الهی را برای همین هجرت می‌داند (امام‌خمینی، صحیفه امام، ج۱۲، ص۵۹-۶۰).

چیستی هجرت سلوکی أهل معرفت با استناد به متون دینی، هجرت سلوکی را، هجرت از امیال نفسانی به سوی فانی الی الله و موت حقیقی می‌دانند (کاشانی، تاویلات کاشانی، ج۱، ص۱۷۶-۱۷۷). یکی از مهم‌ترین مبانی سلوکی عرفان امام‌خمینی حرکت و سیر و سفر است، این حرکت معنوی و سیر باطنی، در درون انسان رخ می‌دهد و حرکتی قلبی است (امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ص۸۷). مبدأ این حرکت خانه ظلمانی نفس و مقصد این حرکت حق‌تعالی است، سالک برای رسیدن به توحید حقیقی باید از این خانه ظلمانی نفس به سوی خداوند متعال هجرت کند، این سفر معنوی و هجرت سلوکی سالک بدون رؤیت خود و نفسانیت خویش می‌باشد (امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۱۶۱-۱۶۲). امام‌خمینی معتقد است تا انسان از خانه ظلمانی نفس هجرت سلوکی نکند، مسافر و سالک نخواهد بود و تا نظر به خود و کمال و جلال وهمی خود دارد، نمی‌تواند جمال مطلق و کمال صرف را مشاهده کند (امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۷)؛ زیرا هنور در مرحله نفسی است و خارج از موطن نفسانی نشده است، بلکه سفر او در نفس است که از زاویه‌ای به زاویه دیگر و رسیدن به کمالات و خواهش‌های نفسانی است (امام‌خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۴۱۸).

مؤلفه‌های هجرت سلوکی اهل معرفت برای هجرت سلوکی مؤلفه‌هایی بر شمرده‌اند: ۱- غربت: وقتی سالک خود را از مرحله نفس به مرحله قلب رساند، دیگر نفس به میل و عمل خود فکر نمی‌کند، بلکه محکوم به احکام قلب شده؛ لذا در اجرای احکام خود غریب است. اهل معرفت برای غربت درجاتی قائل هستند (کاشانی، شرح منازل السائرین، ص۶۷۶-۶۷۹؛ کاشانی، اصطلاحات الصوفی، ص۳۰۷؛ امینی‌نژاد، آشنایی با مجموعه عرفان اسلامی، ص۴۹۹). امام‌خمینی نیز معتقد است در غربت، سالک مملکت وجود خود را یکسره تسلیم حق می‌کند و خانه را به صاحب خانه واگذار می‌کند و از خود تعریف و احکامی ندارد. (امام‌خمینی، آداب الصلاة،ص۹). ۲- حدّ ترخص: امام‌خمینی، با استناد و تأویل برخی آیات الهی (نساء: ۱۰۰) در مورد هجرت سلوکی می‌گوید تا زمانی که نفس سالک توجه به انواع انانیت خویش دارد و از دیوارهای شهر انانیت و اذان و اعلان خودخواهی او پنهان نشده است، مسافر و مهاجر نیست و در حکم حاضر در شهر نفس خویش است (امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۸؛ روحانی‌نژاد، صراط سلوک، ص۱۵۱-۱۵۲). ۳- همسفر سلوکی: سالک و مهاجر الی الله هم باید خود از صادقین باشد و هم با کسانی که در قلّه صداقت هستند، معیت داشته باشد و آنان را همراهی کند و در حقیقت با آنان همسفر سلوکی شود (روحانی‌نژاد، صراط مستقیم سلوکی، ص۲۹۱). امام‌خمینی نیز یکی از مؤلفه‌های هجرت سلوکی را همسفر سلوکی می‌داند و با استناد به حدیثی «الرفیق ثم الطریق» (حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج۸، ص۲۹۹)، تأکید دارد که سالک مهاجر در این مسیر نیاز به همسر معنوی دارد و آن رفیق معنوی ولایت اهل بیت علیهم‌السّلام می‌باشد (امام‌خمینی، سرّالصلاة، ص۶۸؛ آداب الصلاة ص۱۳۶). ۴- استاد سلوک: به باور امام‌خمینی سالک مهاجر باید کوشش کند، طبیب و استادی کامل پیدا کند و در سیر و سلوک، تسلیم او باشد (امام‌خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۴۰۳؛ التعلیقة علی الفوائد الرضویه، ص۵۸-۵۹).