هجرت سلوکی
هجرت سلوکی، اصطلاح عرفانی
اهمیت و جایگاه هجرت سلوکی
هجرت سلوکی در اصطلاح عرفان عملی عبارت است از؛ خروج از خانه نفس و انانیّت نفس و تعلقات دنیایی به سوی خداوند متعال.[۱]
قرآن کریم سه مؤلفه اساسی ایمان، هجرت و جهاد را برای برخورداری از رحمت و مغفرت الهی معرفی کرده است.[۲] و در جای دیگر مؤمنان مهاجر را می‌ستاید و سرانجام آنها را رضوان الهی می‌داند.[۳] به باور اهل معرفت، سالک الی‌الله برای رسیدن به حیات حقیقی باید مهاجرت کند و این هجرت معنوی با ریاضت و ترک هوای نفس محقق می‌شود.[۴] امام‌خمینی نیز به بحث از هجرت سلوکی در آثار عرفانی خویش پرداخته و در مواردی هجرت سلوکی را با قرب نوافل و فرائض تطبیق داده است.[۵] امام‌خمینی این هجرت را که با انقطاع کامل به دست می‌آید از همه هجرت‌ها مهم‌تر می‌داند و اکثر تعلیمات انبیاء الهی را برای همین هجرت می‌داند.[۶]
چیستی هجرت سلوکی
أهل معرفت با استناد به متون دینی، هجرت سلوکی را، هجرت از امیال نفسانی به سوی فانی الی‌الله و موت حقیقی می‌دانند.[۷] یکی از مهم‌ترین مبانی سلوکی عرفان امام‌خمینی حرکت و سیر و سفر است، این حرکت معنوی و سیر باطنی، در درون انسان رخ می‌دهد و حرکتی قلبی است.[۸] مبدأ این حرکت خانه ظلمانی نفس و مقصد این حرکت حق‌تعالی است، سالک برای رسیدن به توحید حقیقی باید از این خانه ظلمانی نفس به سوی خداوند متعال هجرت کند، این سفر معنوی و هجرت سلوکی سالک بدون رؤیت خود و نفسانیت خویش می‌باشد.[۹] امام‌خمینی معتقد است تا انسان از خانه ظلمانی نفس هجرت سلوکی نکند، مسافر و سالک نخواهد بود و تا نظر به خود و کمال و جلال وهمی خود دارد، نمی‌تواند جمال مطلق و کمال صرف را مشاهده کند؛[۱۰] زیرا هنور در مرحله نفسی است و خارج از موطن نفسانی نشده است، بلکه سفر او در نفس است که از زاویه‌ای به زاویه دیگر و رسیدن به کمالات و خواهش‌های نفسانی است.[۱۱]
مؤلفه‌های هجرت سلوکی
اهل معرفت برای هجرت سلوکی مؤلفه‌هایی بر شمرده‌اند:
- غربت: وقتی سالک خود را از مرحله نفس به مرحله قلب رساند، دیگر نفس به میل و عمل خود فکر نمی‌کند، بلکه محکوم به احکام قلب شده؛ لذا در اجرای احکام خود غریب است. اهل معرفت برای غربت درجاتی قائل هستند.[۱۲] امام‌خمینی نیز معتقد است در غربت، سالک مملکت وجود خود را یکسره تسلیم حق می‌کند و خانه را به صاحب خانه واگذار می‌کند و از خود تعریف و احکامی ندارد.[۱۳]
- حدّ ترخص: امام‌خمینی، با استناد و تأویل برخی آیات الهی[۱۴] در مورد هجرت سلوکی می‌گوید تا زمانی که نفس سالک توجه به انواع انانیت خویش دارد و از دیوارهای شهر انانیت و اذان و اعلان خودخواهی او پنهان نشده است، مسافر و مهاجر نیست و در حکم حاضر در شهر نفس خویش است.[۱۵]
- همسفر سلوکی: سالک و مهاجر الی‌الله هم باید خود از صادقین باشد و هم با کسانی که در قلّه صداقت هستند، معیت داشته باشد و آنان را همراهی کند و در حقیقت با آنان همسفر سلوکی شود.[۱۶] امام‌خمینی نیز یکی از مؤلفه‌های هجرت سلوکی را همسفر سلوکی می‌داند و با استناد به حدیثی «الرفیق ثم الطریق»،[۱۷] تأکید دارد که سالک مهاجر در این مسیر نیاز به همسر معنوی دارد و آن رفیق معنوی ولایت اهل‌بیت علیهم‌السّلام می‌باشد.[۱۸]
- استاد سلوک: به باور امام‌خمینی سالک مهاجر باید کوشش کند، طبیب و استادی کامل پیدا کند و در سیر و سلوک، تسلیم او باشد.[۱۹]
پانویس
- ↑ کاشانی، تاویلات کاشانی، ج۱، ص۱۷۶-۱۷۷؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۸.
- ↑ بقره: ۲۱۹.
- ↑ انفال: ۷۲؛ توبه: ۲۰-۲۱.
- ↑ کاشانی، تاویلات کاشانی، ج۱، ص۱۷۶؛ نجم‌الدین کبری، التاویلات النجمیه، ج۲، ص۱۹۰.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ج۱۲، ص۵۹-۶۰.
- ↑ کاشانی، تاویلات کاشانی، ج۱، ص۱۷۶-۱۷۷.
- ↑ امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ص۸۷.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۱۶۱-۱۶۲.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۷.
- ↑ امام‌خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۴۱۸.
- ↑ کاشانی، شرح منازل السائرین، ص۶۷۶-۶۷۹؛ کاشانی، اصطلاحات الصوفی، ص۳۰۷؛ امینی‌نژاد، آشنایی با مجموعه عرفان اسلامی، ص۴۹۹.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة،ص۹.
- ↑ نساء: ۱۰۰.
- ↑ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۸؛ روحانی‌نژاد، صراط سلوک، ص۱۵۱-۱۵۲.
- ↑ روحانی‌نژاد، صراط مستقیم سلوکی، ص۲۹۱.
- ↑ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج۸، ص۲۹۹.
- ↑ امام‌خمینی، سرّالصلاة، ص۶۸؛ آداب الصلاة ص۱۳۶.
- ↑ امام‌خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۴۰۳؛ التعلیقة علی الفوائد الرضویه، ص۵۸-۵۹.
منابع
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، التعلیقه علی الفوائد الرضویه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۴ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، سرّالصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۷۸ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۷ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مصباح الهدایه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی،۱۳۸۶ش.
- امینی‌نژاد، علی، آشنایی با مجموعه عرفان اسلامی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی، امام‌خمینی، ۱۳۹۰ش.
- روحانی‌نژاد، حسین، صراط سلوک، تهران، نشر فرهنگ و اندیشه، ۱۳۹۹ش.
- عاملی، حرّ، وسائل الشیعه، بیروت، نشر مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۳۶۷ش.
- کاشانی، عبدالرزاق، اصطلاحات الصوفیه، تصحیح مجید هادی‌زاده، انتشارات حکمت، تهران،۱۳۸۱ش.
- کاشانی، عبدالرزاق، تاویلات کا شائی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
- کاشانی، عبدالرزاق، شرح منازل السائرین، تحقیق بیدارفر، انتشارات بیدار، قم، ۱۳۸۵ش.
- نجم‌الدین کبری، احمدبن‌عمر، التأویلات النجمیه فی التفسیر الإرشادی الصوفی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۹۷۱م.
نویسنده: باقر صاحبی